بررسی زیبایی شناسی عنصر تخیل درشخصیت پردازی غول با تکیه بر 2 اثر داستانی فانتزی «دی وی دی اسرارالغولان» «غول بزرگ مهربان» بر پایه نظریه فروید

الموضوعات :

نازیتا برزگر ¹ , شاهرخ حکمت ² , علی سرور یعقوبی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی اراک دانشگاه آزاد اسلامی ،اراک،ایران

تاريخ الإرسال : 19 الأحد , محرم, 1445 تاريخ التأكيد : 19 الأربعاء , ربيع الأول, 1445 تاريخ الإصدار : 08 السبت , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: غول بزرگ مهربان, اجزای تخیل, شخصیت پردازی غول, دی وی دی اسرار الغولان, زیبایی شناسی,

ملخص المقالة :

چکیده:در ادبیات داستانی کودک و نوجوان، اهمیت فانتزی و تأثیر تخیل از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در نظر گرفتن زیبایی های اجزای تخیل در خلقِ اثری تأثیر گذار، نشان دهنده، توانمندی ذهنی و قدرت تصویر سازی در ایجاد جلوه های هنری است که نویسنده با مخاطب شناسی در فرایند تخیل به طرح موقعیت های چالش برانگیز و جذاب از طریق شخصیت پردازی ها و صحنه سازی ها، به آن می پردازد. مخاطب با همذات پنداری، علاوه بر لذت خوانش و کشف حقایق درون متن، گره های مرئی و نامرئی داستان را می گشاید و به واسطه تخیل از متن داستان اندوخته و آموخته هایی را دریافت می کند که راهگشای مسیر پیش رو می شود و به تجربه هایش می افزاید. در پردازش تخیل در اثر هنری، نویسندگانی موفق خواهند بود که هوشمندانه انتخاب کرده و هدفمند عمل نمایند. نگارنده در این پژوهش بر آن است تا زیبایی شناسی اجزای تخیل در شخصیت پردازی غول، در دو رمان غول بزرگ مهربان اثر رولد دال و دی وی دی اسرار الغول اثر محمد رضا مرزوقی را به صورت تحلیل محتوا و بر اساس نظریه روانشناسی تخیل و شخصیت پردازی فروید و با روشی اسنادی – کتابخانه ای، بررسی نماید و به تأثیر و اهمیت نقش اجرای تخیل در داستان بپردازد و می توان نتیجه گیری کرد که نویسندگانی که به زیبایی شناسی اجزای تخیل در اثر خود توجه کرده اند با افزایش کیفیت داستان، در جذب مخاطب نیز موفق بوده اند.

نص كامل:



بررسی زیبایی‏شناسی عنصر تخیّل در شخصیت‏پردازی غول با تکیه بر دو اثر داستانی فانتزی «دی وی دی اسرارالغولان» و «غول بزرگ مهربان» بر پایۀ نظریۀ فروید

 

نازیتا برزگر¹

دکتر شاهرخ حکمت²*

دکتر علی‏سرور یعقوبی³

چکیده

در ادبیات داستانی کودک و نوجوان، اهمیت فانتزی و تأثیر تخیّل از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. در نظر گرفتن زیبایی­های اجزای تخیّل در خلقِ اثری تأثیرگذار، نشان­دهندۀ توانمندی ذهنی و قدرت تصویرسازی در ایجاد جلوههای هنری است که نویسنده با مخاطب‏شناسی در فرایند تخیّل به طرح موقعیت های چالش‏برانگیز و جذاب از طریق شخصیت‏پردازی ها و صحنه سازی ها، به آن می‌پردازد. مخاطب با هم­ذات­پنداری، علاوه بر لذت خوانش و کشف حقایق درون متن، گره های مرئی و نامرئی داستان را می گشاید و به واسطۀ تخیّل از متن داستان اندوخته و آموخته هایی را دریافت می­کند که راهگشای مسیر پیش رو می شود و به تجربه­هایش می­افزاید. در پردازش تخیّل در اثر هنری، نویسندگانی موفق خواهند بود که هوشمندانه انتخاب کرده و هدفمند عمل نمایند. نگارنده در این پژوهش بر آن است تا زیبایی‏شناسی عنصر تخیّل در شخصیت‏پردازی غول، در دو رمان «غول بزرگ مهربان» اثر رولد دال و «دی­وی­دی اسرار الغولان» اثر محمد رضا مرزوقی را به صورت تحلیل محتوا و بر اساس نظریۀ روانشناسی تخیّل و شخصیت‏پردازی فروید و با روشی اسنادی ـ کتابخانه­ای، بررسی نماید و به تأثیر و اهمیت نقش اجرای تخیّل در داستان بپردازد و می توان نتیجه‏گیری کرد که نویسندگانی که به زیبایی‏شناسی اجزای تخیّل در اثر خود توجه کرده‏اند با افزایش کیفیت داستان، در جذب مخاطب نیز موفق بوده­اند.

واژگان کلیدی: اجزای تخیّل، شخصیت‏پردازی غول، زیبایی‏شناسی، غول بزرگ مهربان، دی­وی­دی اسرارالغولان.

مقدمه

شخصیت‌سازی یکی از عناصر اصلی و مهم داستان به حساب می‌آید که نویسنده برحسب حرفه‌ای یا غیرحرفه‌ای بودنش در نوشتن داستان به آن می‌پردازد. «هر داستان دارای یک شخصیت اصلی و چند شخصیت فرعی است. سرشت و سرنوشت شخصیت اصلی داستان است که پیام داستان را پیش می‌برد.» (پولادی، 1384: 281)

در رمان کودک و نوجوان شخصیت‌های محدود و انگشت‌شماری در طول داستان به ایفای نقش می‌پردازند و باید به‌گونه‌ای باشد که این گروه از مخاطبان بتواند به راحتی با شخصیت داستان همذات‏پنداری نمایند. ازاین‌رو شخصیت‌های نقش‌پذیر در داستان گاه واقعی و گاه غیرواقعی هستند که این موضوع به نوع پردازش داستان به شکل فانتزی و غیر فانتزی در قالب تخیّل و طنز یا گونه‌های دیگر، بر ذهن و زبان کودکان و نوجوانان تأثیر بسزایی می‌گذارد.

شخصیت‌ها می‌توانند با گفتار و نوع کردارشان بر روی خواننده کم سن و سال و کم‌تجربه تأثیر بگذارند؛ در نتیجه شیوۀ پردازش نویسنده در چهره‌پردازی و شخصیت‌سازی از نظر اجتماعی، فرهنگی و روانشناسی در داستان به خوانندۀ کودک و نوجوان یاری می‌رساند تا از طریق تخیّل به دنیای فراتری از تجربه و جستن خویش و زیستنی لذت‌بخش قدم بگذارد.

از منظر فروید «رؤیاها و اسطوره‌ها آرزوی سرکوب‌شدۀ ادیبی هستند که به نحوی پنهان و نمادین ارضا شده است و تخیّل نوعی پردازش اولیه است که ایماژهای خاص خود را طبق قاعدۀ جانشین و یا جا به جایی و... تولید می‌کند. او معتقد است ساختار شخصیت بر مبنای سه بخش نهاد، خود و فراخود استوار است.» (فروید، 1382: 286)

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در ادبیات کودکان و نوجوانان می‌توان به آن پرداخت، استفاده از اساطیر و قصۀ پریان در خلق یک اثر هنری به شکل تخیّل و فانتزی، در قالب طنز است. استفاده از شخصیت‌های اسطوره‌ای مانند دیو و پری بر جذابیت قصه‌های کودکان و نوجوانان و فانتزی کردن آن‌ها می‌افزاید. به‌گونه‌ای که نویسنده می‌تواند با پرداخت شخصیت‌های اسطوره‌ای در داستان فانتزی، فضای طنزآمیز و رازآلود جذاب و خواندی و فراتر از آن، آموزنده و سرگرم‌کننده برای مخاطب کودک و نوجوان خلق کند. تا از این رهگذر علاوه بر علاقه‌مند کردن مخاطب خود به مطالعه، نکات تربیتی و آموزشی را به‌طور غیرمستقیم و در لفافۀ کلام به خواننده کم سن و سال منتقل نماید. «شخصیت‌ها در فانتزی مثل شخصیت‌ها در افسانه‏های کهن، مطلق نیست و برگرفته از اندیشۀ انسان معاصر، نسبی است. شخصیت‌های فانتزی، ماهیت انسان و غیرانسانی دارند.» (محمدی، 1378: 285)

کنش اسطوره در فانتزی بیشتر بر پایه تخیّل هوشمندانه و خلاق است. البته تا حدودی از معیارهای عقلی و به شکل باورپذیر تبعیت می‏کند. «اسطوره و داستان‏های پریان هم سرشار از عناصر جادویی است. کنش‏های فانتزی را نمی‌توان با معیارهای عقلی سنجید و اعتبار آن‌ها را تأیید و تکذیب کرد. با این همه، همین معیارهای عقلی در ساخت فانتزی نقش مؤثّری دارد. معیارهای سنجش فانتزی، معیارهای تخیّل است و باید حیرت و شگفتی را در خواننده و شنونده برانگیخت.» (همان: 119) بنابراین چهره‌پردازی و شخصیت‌سازی در داستان از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است؛ زیرا به رشد تفکر انتقادی کودک و نوجوان کمک کرده و از جهت گوناگون به پرورش ذهن و زبان کودک منجر می‏شود. پژوهش پیش رو بر پایۀ مطالعات نظری و اسناد به شیوۀ کتابخانه‏ای و روش تحلیل محتوا انجام شده است. این پژوهش به بررسی توصیفی ـ تحلیلی محتوای تخیّل در شخصیت‌پردازی غول بر اساس نظریۀ فروید می‌پردازد.

 

پرسش‏های پژوهش

1- رولد دال و محمدرضا مرزوقی چگونه از زیباشناسی در پردازش شخصیت غول در داستان جهت جذاب‌تر نمودن داستان بهره گرفته‌اند؟

2- رولد دال و محمدرضا مزروقی به کمک ظرفیت تخیّل در پردازش غول در پی بیان و تبیین چه نکاتی در مخاطب بوده‌اند؟

3- رول دال و محمدرضا مرزوقی چگونه توانستند بر اساس نظریۀ فروید دربارۀ تخیّل در جذب مخاطب تأثیرگذار باشند؟

 

فرضیه‏های پژوهش

نویسندگان هر دو رمان برای جذاب‌تر کردن اثر داستانی از اجزای تخیّل بهره گرفته‌اند و توانسته‌اند با طرح نکات اخلاقی چون جسارت و شهامت، کمک کردن به دیگران، جرأت ورزی، آزمون و خطا، مهربان و همدردی، رویارویی با مشکلات و حلّ مسأله و... از طریق شخصیت‌پردازی غول با مخاطب ارتباط برقرار کنند. رول دال به نسبت مرزوقی و بر اساس نظریۀ فروید برای جذب مخاطب در داستان‌پردازی پرداخت هدفمندتری داشته است. طبق نظریۀ فروید تخیّل نوعی پردازش اولیه است که ایماژهای خاص خود را طبق قاعدۀ جانشین و یا جا به جایی و... تولید می‏کند و از آنجا که ساختار شخصیت بر مبنای سه بخش خود، خودآگاه و ناخودآگاه استوار است، در شخصیت‌پردازی داستان تأثیرگذار می‏باشد.

 

ضرورت پژوهش

از آنجا که تا کنون به جز چند پژوهش پیرامون تخیّل در شخصیت‌پردازی در ادبیات کودک و نوجوان به این مقوله از منظر بررسی‌ها و تحقیقات دانشگاهی، چندان توجه نشده است و از سوی دیگر اغلب پژوهشگران به تحلیل تخیّل در شخصیت‌پردازی پرداخته‌اند و به تحلیل تخیّل در شخصیت‌پردازی از زاویۀ دید نویسنده و قهرمان داستان، توجه نکرده‌اند؛ ازاین‌رو بررسی پژوهش و بازبینی در این حیطه به جهت تحلیل موضوع ضروری می‏نماید، جنبۀ نوآوری این تحقیق ازآن‌جهت است که به زیبایی‌شناختی اسطوره و فانتزی در خیال‌پردازی از دیدگاه فروید نیز پرداخته شده است.

پیشینۀ پژوهش

تاکنون مقالات و رساله‏های متفاوتی در زمینۀ تخیّل و شخصیت‌پردازی تدوین شده است. از میان آثار چاپ شده می‌توان به مواردی که تا حدودی به حیطۀ این پژوهش مرتبط باشد، اشاره نمود. محمود مهر محمدی در مقالۀ «بازشناسی مفهوم و تبین جایگاه تخیّل در برنامه‏های درسی و آموزشی با تکیه بر دوران ابتدایی» به نقش برنامه‏های درسی در فعلیت بخشیدن به ظرفیت‏های بالقوه ذهنی یا ساختن ذهن و نقش تخیّل در تفکر مفهومی، نسبت گسست ناپذیر تخیّل یا خلاقیت پرداخته و به مهم‌ترین موانع رسیدن و استفاده کردن از تخیّل که شناسایی «قفل‏های ذهنی» در نظام آموزش و پرورش، اشاره کرده است. مقالۀ «بررسی تأثیر و تفسیر منطق درونی افسانه‏ها در ادبیات کودک نقش آن در پرورش تخیّل و رشد خلاقیت در بارور کردن زندگی کودکان» به قلم سیده اسماء نجات به مهم‌ترین کارکرد تخیّل در افزایش خودشناسی کودکان و نوجوانان پرداخته و تخیّل را در کشف ابعاد شخصیت کودک توسط کودک و تخلیۀ هیجانات درونی، ضروری دانسته است. با توجه به اهمیت تخیّل و نقش پرورش آن در رشد ذهنی دانش آموزان، استفاده از داستان‏های فانتزی در فهم اسطوره و ضرورت استفاده از عنصر تخیّل در کتاب درسی به تفکر خلاق و رشد ذهنی دانش آموزان کمک شایانی خواهد کرد. نسیا جهان‌دیده در مقالۀ «ساختار و ساخت آفرینی تخیّل به عنوان بنیادی‌ترین عنصر زیبایی‌شناسی» نام می‌برد که می‌تواند در هنرهای تصویری و کلامی در قالب توصیف و تبیین و تأثیرپذیری، ساختار آفرین و با رویکردی متنوع و متناسب با اثر، تأثیرگذار باشد. سمیه لندی در مقاله «بررسی طرح و تخیّل در رمان کنسرو غول» به مهم‌ترین ویژگی تخیل فانتاستیک و ظرفیت‏های تخیّل و فانتزی پرداخته و عامل اصلی موفقیت نویسنده را نوآوری‌های موجود در استفاده از طرح و تخیّل می‏داند.

 

چارچوب نظری مقاله

نظریۀ تخیّل، اسطوره و شخصیت‌پردازی از دیدگاه فروید

تخیّل یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم تأثیرگذار در حوزۀ علوم انسانی و علوم شناختی است. در مطالعات اسطوره‌شناختی به عنوان مهم‌ترین منبع در خلق روایت‏های قدسی در تشکیل خودِ جمعی و در هنر به عنوان اصلی‌ترین عنصر در آفرینش هنرهای کلامی و تصویری، در روانشناسی شناختی به عنوان اصلی‌ترین کارکرد در تشکیل «خودِ فردی» انسان مورد تحقیق قرار گرفته است.

فروید دربارۀ تخیّل و خیال‌پردازی می‏گوید: «نیروهای انگیزش گر خیال‌پردازی، در حقیقت آرزوهای تحقق نیافته هستند و هر خیال‌پردازی، تحقق یک آرزو و اصلاح واقعیتی ناخوشایند است. این آرزوهای انگیزش گر برحسب جنسیت، شخصیت و شرایط فردی که خیال‌پردازی می‏کند متفاوت‌اند.» (فروید، 1382: 453)

فروید در علم روانشناسی با بررسی حیات روائی و آگاهی از رفتار و مشکلات شخصیتی، با تقسیم ذهن به خودآگاه (هشیاری) و ناخودآگاه (ناهشیاری) تحوّل بزرگی در علم روانشناسی پدید آورد. فروید بخش خودآگاه (هشیار) ذهن را مجموعه‏ای از چیزهایی می‏داند که فرد در لحظۀ معینی از زبان از آن آگاه است. از نظر فروید هشیاری لایۀ نازک کل ذهن است و بخش ناخودآگاه (ناهشیار) عبارت از ادراک و شناخت‏هایی که در هشیاری فرد قرار ندارد و به راحتی و با کمی تلاش می‌توان آن‌ها را به سطوح هشیاری آورد. (همان: 371)

از نظر فروید، اسطوره‌ها رسوبات تغییر شکل یافتۀ تخیّلات و خواسته‏ها و کنش‏های بشر ابتدایی و رؤیاهای تکرارشوندۀ دوران نوجوانی بشریت‏اند. فروید منشأ اسطوره را در اعماق ذهن آدمی و به خصوص در عرصۀ ناخودآگاه جستجو کرده است. وی در سایۀ روان‌شناختی اعماق، درون‌مایه‌های ناخودآگاه را پی‌کاوی نموده و اعتقاد دارد عرصۀ خودآگاهی ذهن آدمی، همچون جزیرل بسیار کوچک در اقیانوس از ناخودآگاهی بروز کرده و ظهور سوائق ناخودآگاه فردی، امیال و زیست‌مایه‌های درونی آدمی است. بنابراین هر چیزی که سرکوب‌شده حتماً در ضمیر ناخودآگاه باقی‌مانده، لیکن باید دقیقاً از همین اول خاطرنشان کرد که امور سرکوب‌شده، همۀ ضمیر ناخودآگاه را تشکیل نمی‌دهند و ضمیر ناخودآگاه حیطه‏ای گسترده‌تر دارد و امور سرکوب‌شده، بخشی از ناخودآگاه‌اند. (همان: 654)

 

زیباشناسی ادبیات کودک و نوجوان

اصل یونانی واژۀ زیبایی‌شناسی Aisthetikos به معنای ادراک حسی است. «پیدایش آن به فیلسوف آلمانی الکساندر کوتلیب می‏رسد که برای نخستین بار نسبتی میان آگاهی زیبایی شناسانه آدمی و ادراک حسی او از زیبایی قائل شد.» (احمدی، 1370: 20)

ادبیات کودکان و نوجوانان عرصۀ زیبایی‌شناسی خاص خود را دارد. همان‌گونه که در ادبیات بزرگسالان جنبه‏های متفاوت زیبایی‌شناسی در نظر گرفته می‏شود. در ادبیات کودک نیز مخاطب در اثری که می‏خواند با جنبه‏های زشت و زیبا، تلخ و شیرین زندگی در موقعیت‏های داستان روبه‌رو می‏شود. منتهی این دریافت‏ها متناسب با مخاطب متفاوت است. «بر اساس زیبایی‌شناسی ادبیات کودک، کیفیات ذوقی زشت و زیبا، پست و والا، کمیک و تراژیک، قهرمان و ضدقهرمان در عالم کودک مورد توجه قرار می‏گیرد و از نگاه کودک آن را می‏بینیم و با دریافت‏هایی روبه‌رو می‏شویم که همواره با دنیای بزرگسالی متفاوت نیست.» (پولادی، 1384: 30)

با توجه به نقش زیبایی‌شناسی ادبیات کودک در عرصه‏های زندگی ذوق زیبایی‌شناسی در رشد کودک تأثیرگذار است و به او ارزش‏های اجتماعی و اخلاقی را می‏آموزد و علاوه بر پاسخگویی به نیاز کودک چه رشد عواطف، احساسات و تفکر کودک کمک خواهد کرد بنابراین طبق آنچه گفته شد کودکان نیز مانند بزرگسالان دارای ذوق زیبایی‌شناسی هستند که بستگی به سن و دریافت مخاطب، متفاوت است.

تخیّل، ماهیت و اجزای تخیّل

تخیّل در لغت

واژۀ تخیّل، صورت مصدری لفظ خیال است. در لغت‌نامۀ دهخدا به معنای خیال بستن، صورت بستن، کسی را خیال نمودن و... آورده شده است. (دهخدا: ذیل واژۀ تخیّل)

 

تخیّل در اصطلاح

با توجه به کاربرد تخیّل و خیال در حوزه‏های علوم مختلف، تعاریف متعددی از آن ارائه شده که برخی از این تعاریف به ماهیت و برخی نیز به آثار و نتایج عملکرد آن اشاره دارد.

ـ «تخیّل عبارت است از توانایی ساختن الگوهای ممکن از تجربه بشری.» (فرای، 1363: 9)

ـ «تخیّل، فعل یا فرایندی است که آدمی در آن آگاهانه چیزی را تصور می‏کند که قبلاً، هرگز در عالم واقع آن را کاملاً ادراک و احساس نکرده است.» (ملکیان، 1389: 211)

ـ «تخیّل، هیأت اشیای ناشناخته را تجسم می‏بخشد و شکلی از حافظه است؛ اما حافظه‏ای که تا حدود زیادی از محدودیت‏های تجربه مبتنی بر واقعیت آزاد است.» (برت، 1379: 37)

تعاریف فوق، تخیّل را به عنوان نیروی ذهن آدمی در نظر گرفته است که به انسان توان تصور، تجسّم، تداعی و آفرینش می‏دهد؛ و در سایۀ یک تخیّل سالم و سازنده، فعال و آگاهانه است که خلاقیت و نوآوری در خلق ایده‏های نو و تغییرات هوشمندانه و کاربردی به خدمت گرفته می‏شود تا او را در مسیر پیش رو در زندگی با فرصت‏ها روبه‌رو نموده و او را راهنمایی نماید. بنابراین خلاقیت و تفکر خلاق، لازمۀ زندگی انسان معاصر است و کودکان و نوجوانان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

«در عنصر تخیّل، ساختاری زیبایی شناسانه نهفته است. ساختاری که مصالح و ریشه‏هایش در خلاقیت نویسنده وجود دارد. تخیّل توده‏ای جامد و بی جان از تصاویر محصول ادراک نیست، قوۀ دگرگون ساختن، آنهاست. به بیان دیگر تخیّل قوۀ ساختن تصاویری است که از واقعیت فرا می‏گذرد. برتر از واقعیت‌اند.» (باشلار، 1362: 18)

 

ماهیت و اجزای تخیّل در فانتزی از دیدگاه محمدی

تخیّل در ادبیات کودک و نوجوان ازآن‌جهت از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است که جوهر اصلی فانتزی محسوب می‏شود. هرچه تخیّل قوی‌تر باشد، اثرگذارتر خواهد بود. خصوصاً تخیّل فانتاستیک که از دنیای فرا واقعیت می‏گذرد تا در بشری مناسب، تجربه‏ای متفاوت را به مخاطب منتقل کند. «تخیّل فانتاستیک از آن‌گونه تخیّل است که از مرزهای واقعیت فراتر می‏رود و یا به صورت خاص ابعاد و اشکال واقعیت را در جهت نیازها و خواسته‏های خود دگرگون می‏کند. این دگرگونی ناشی از پیوندی است که انسان بین زمان حال با گذشته و آینده برقرار می‏کند.» (محمدی، 1378: 4)

 

نمودار تخیّل در فانتزی‌ها

 

 

 

 

 

 

 

 

تخیّل فانتاستیک از دو منبع الگوهای تخیّلی کهن و تخیّل فردی سود می‌برد و به تخیّلی خاص تبدیل می‏شود. تخیّلی که از هستۀ مرکزی می‏جوشد و بیرون می‌آید. بنابراین تخیّل در فانتزی، هسته‏ای مرکزی دارد که دایره‏ای به دور این هستۀ مرکزی، جنس تخیّل را شکل می‏دهد. این دایره اجزایی چون تخیّل کنشی، تخیّل کنشگری، تخیّل زبانی، تخیّل شی ء جادویی، تخیّل زمان جادویی، و تخیّل مکان جادویی را شامل می‏شود.

 

تصویر هنری

نویسنده با توجه به فرصت و فضایی که در داستان ایجاد می‏کند، می‌تواند با خلق تصویر هنری بر جذابیت اثر و جذب مخاطب تأثیر بسزایی داشته باشد. در واقع تصویر هنری و خلاق در داستان علاوه بر افزایش انگیزه در مخاطب برای خوانش اثر، می‌تواند ارتباط بین دو دنیای متفاوت خیال و واقعیت را از طریق ظرفیت‏های عاطفی و فکری به وسیلۀ کلمات برقرار سازد. ژان پل سارتر دربارۀ تصویر هنری می‏گوید: «تصویر هنری عبارت از نحوۀ خاص ظهور یک شیء در شعر انسان یا طریقۀ خاصی که شعور انسان به وسیلۀ آن، یک شیء را به خود تخصیص می‏دهد.» (براهنی، 1371: 1/ 114)

براهنی دربارۀ تصویر هنری می‏گوید: «قدرت تصویرسازی مهم‌ترین کارکرد تخیّل است. تخیّل شور و هیجانی است که به کار می‏افتد تا احساس‏ها و اشیا و تجربیات، مختلف و متعلق به زمان‏ها و مکان‏های مختلف را در یک لحظۀ خاص در کنار هم جمع و یا بر روی هم منطبق کند و در لحظه‌ای، زمانی بیکران و در مکانی محدود سرزمینی پهناور را ارائه دهد.» (همان: 115)

در مجموع تصویر هنری در داستان برای برجسته‌سازی ایده و اندیشه در خیال‌پردازی در قالب کلمات است که می‌تواند بر خواننده تأثیرگذار باشد.

 

قصه‌های پریان و اهمیت آن

قصه‌های پریان به دسته‏ای از قصه‌های غالباً کوتاه گفته می‏شود که در فضایی پر از راز و رمز و سرشار از ماجراهای شگفت و مرتبط با دخالت چهره‏های ورای طبیعی و نامتعارف مثل غول و جن و پری جریان می‏یابند. قصۀ پریان در اصل به ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه تعلق دارد؛ اما شاخه‏ای از قصه‌های پریان (نوع جدید) وجود دارد که نویسندگان معینی به بهره‏گیری از روش قصه‌های پریان فرهنگ عامه آن را خلق کرده‌اند. (ر. ک: پولادی، 1384: 229) هانس کریستین اندرسن نویسندۀ دانمارکی نخستین نویسنده‏ای بود که با نوشتن برای کودکان و نوجوانان، قصه‌های پریان را وارد ادبیات کودک کرد. قصه‌های پریان که بر اساس تخیّل در قالب داستانی فانتزی با عواملی چون جادو، خیال، دیو، غول و پری خلق می‏شود مخاطب کودک با عواطف منفی مثل ترس، حسادت، رشک، خشونت، انتقام، نفرت، اندوه و... و عواطف مثبت چون شجاعت، شهامت روبه‌رو شدن با مشکلات غیر منتظره، مهربانی و محبت، کمک و همدردی و... روبه‌رو می‏شود و ضمن آشنایی با عواطف در پایان به احساس خوشایندی دست می‏یابد و این موضوع قسمتی از مراحل رشد کودکان است که در قصۀ پریان به آن توجه می‏شود. «مرحله‌ای از رشد کودک با بحرانی همراه است و کودک برای رسیدن به بلوغ سنی و روحی باید این بحران‏ها را پشت سر بگذارد و بر مسائل و دشواری‏هایی که با رشد همراه است دست و پنجه نرم کند و بر آن فائق آید. این بحران‏ها و تلاش‏ها با احساس‏ها و عواطفی همراه است که در قصه‌های فانتزیک، کودک ضمن برخورد با زمینه‏های متناسب، همان احساس‏ها و عواطف را تجربه می‏کند و این به او کمک می‏کند تا مسائل رشد را او آسان‌تر از سر بگذراند.» (همان: 241)

نمادپردازی غول

نماد در لغت به معنی نمود، نماد و نماینده است و در برابر واژۀ فرهنگی symbol می‌آید که از یونانی symbolon به معنی علامت، نشانه و اثر گرفته شده است. نماد عبارت است از چیزی که نمایندۀ چیز دیگری باشد که به صورت اشاره مبهم و یا قراردادی است. استفاده از نمادها به اثر ادبی رنگ و بوی دیگری می‏بخشد؛ نماد‏ها به نویسنده کمک می‏کند تا به‌طور مستقیم اما روشن و ساده در قالب یک کلام و یا اثر هنری فضای ذهن خواننده را تصرف نماید تا مخاطب موضوع و پیام داستان را به شکلی جذاب و خواندنی دریافت نماید. غول در اندیشۀ افراد خیال‌پرداز موجوداتی فراطبیعی و فرامادی است که توانایی برآورده کردن امیال و آرزوها را دارد. «غول‏ها هیولایی برگرفته از قصه پریان، اسطوره‌ها و افسانه‏های کهن هستند». (محمدی، 1378: 295) موجوداتی قوی اما احمق و گاه مهربان و ساده که نیروی عجیب دارند.

غول موجودی افسانه‏ای و عظم الجثه است. آن‌ها زاییده خیال مردم و داستان‌سرایان هستند و اغلب در داستان‏های عامیانه از آن یاد می‏شود. دیو یا غول صورت وهمی موجود افسانه‏ای که او را با قدبلند و هیکل درشت تصور می‏کنند. نوجوان در دوران حساس نوجوانی به مرحله‏ای از زندگی به نام بحران هویت که می‏رسد برای جستن خود و عبور از این مرحله با شخصیت‌های خیالی و فراطبیعی به نام غول به همسان‌سازی یا همذات‏پنداری می‌پردازد.

اساطیر و کودکان

اسطوره و استفاده از نماد‏های اساطیری در ادبیات داستانی کودک تأثیر بسزایی دارد. به‌گونه‌ای که کودک می‌تواند از کردار و گفتار قهرمانان مثبت قصه و داستان به عنوان الگو بهره گیرد. نه اینکه کودک سراسر شخصیت خود را بر مبنای قهرمان شکل دهد. توقع ندارد کودک خود را در سطح قهرمان بپندارد. بلکه به عنوان یک الگوی محدود از قهرمان داستان تأثیر بپذیرد. پولادی در خصوص اهمیت اسطوره برای کودکان می‏گوید: «اسطوره یکی از منابع طبیعی کتاب کودک محسوب می‏شود. زیرا هر کودک در تخیّل خود بذر تمام تجاربی که بشر در تاریخ خود طی کرده است فراهم دارد. کودک همچون انسان اولیه آتش را کشف می‏کند.» (پولادی، 1384: 226)

اهمیت فانتزی و تخیّل در ادبیات کودک

داستان‏های فانتزی به داستان‏هایی گفته می‏شود که بین واقعیت و تخیّل جریان دارد. غافلگیری، جنجال‌برانگیز بودن بحث‌انگیز، امکان وقوع محال، لذت‌بخش، خردگریز و نوگرا در تخیّل سازی می‏باشند. داستان از گونۀ فانتزی سفر در زمان و مکان است که طرحی پیچیده دارد که به قدرت جادو و عنصر تخیّل با استفاده از شیوه‏های خلق شده داستان را باورپذیر می‏کند. «اولین نویسنده‏ای که فانتزی مدرن را به حوزۀ ادبیات کودک وارد کرد هانس کریستان اندرسن بود. ذهن موفق فوق‌العاده حساس او در هر چیز و هر کس، زندگی را کشف می‏کرد. هر چیزی که تخیّل او با آن درگیر می‏شد. برای او به پایۀ یک داستان تبدیل می‏شد و با سمبلی که توسط آن غم و شادی اطراف خود را انتشار می‏داد.» (سلاجقه، 1387: 260)

تخیّل مهم‌ترین عامل شکل‏گیری یک اثر داستانی فانتزی، در ادبیات است. کارکرد تخیّل در ساخت تصاویر هنری جذاب و بدیع از مباحث زیبایی‌شناسی در داستان است که به شیوه و شگردهای پردازش نویسنده در جذب مخاطب می‌تواند تأثیرگذار باشد. نویسنده با مخاطب‏شناسی در بستر داستان فانتزی و تخیّلی دنیای خیالی را خلق می‏کند تا کودک و نوجوان بتواند در این بستر خیالی یک زندگی پرهیجان، شگفت‌انگیز و جنجالی را تجربه نماید.

در توضیح کارکرد فانتزی در ادبیات کودک و نوجوان آمده است که «فانتزی‏ها به بچه‏ها کمک می‏کند تا کنجکاوی‌شان را گسترش دهند و مشاهده گران زندگی شوند. حساسیت به قوانین و تنوع در محدوده قوانین را به آن‌ها می‏آموزند و ذهنشان را به روی امکانات نو می‏گشایند. فانتزی‏ها به کودکان کمک می‏کنند تا تخیّلشان را گسترش دهند و یا آن را بهبود بخشند.» (محمدی،1378: 135)

اهمیت پرداختن به فانتزی در ادبیات کودک از طرفی به جهت علاقه و توجه به ذوق کودکان است و از سوی دیگر جذابیت در نوع خلق اثر است که باعث جذب و برطرف کردن حس نیاز در مخاطب می‏شود. اینکه چرا فانتزی برای کودکان جذاب است، به دلیل قرابت طبیعی است. «نظریۀ قرابت طبیعی یعنی آنکه ذوق کودکان به‌طور طبیعی به ذوق بشر در مراحل نخست تکامل خود نزدیکی دارد.» (پولادی، 1384: 128)

 

معرفی محمدرضا مرزوقی

محمدرضا مرزوقی متولد خرداد ۱۳۵۵ در شهرآبادان است. کودکی‌اش با خاطراتی محو از انقلاب پنجاه‌وهفت و خاطراتی روشن و شفاف از جنگی که در چهارسالگی‌اش آغاز شد گره‌خورده است. جنگ و انقلاب و سال‏های پس از انقلاب مضمون بسیاری از کتاب‏های او شد. در چهارسالگی به دلیل بالا گرفتن جنگ در مرزهای کشور مجبور به ترک شهرشان شدند و به شهر بوشهر رفتند تا اوایل نوجوانی را در آن شهر و کنار دریا و بندری گذراند که بستر بسیاری از داستان‏هایش باشد. سال ۱۳۶۹ با بازگشت دوباره به شهری که هنوز پر از آثار دست‌نخوردۀ جنگ و انقلاب بود میل نوشتن از آنچه دوست داشت از نزدیک تجربه کند در او جرقه زد. اولین داستانش را سال ۱۳۷۲ در سروش نوجوان چاپ کرد مرزوقی از سال ۱۳۷۵ برای ادامه تحصیل در رشتۀ تئاتر از آبادان به تهران آمد. اولین زمان او نیز در همین سال به چاپ رسید. او در زمینۀ ادبیات بزرگسال و نوجوان به یک اندازه فعال بوده است مرزوقی عضو انجمن مستندسازان خانۀ سینما و عضو انجمن نویسندگان کودک و نوجوان است.

 

برخی از آثار محمدرضا مرزوقی

در زمینۀ ادبیات بزرگسالان: رمان عاتکه (۱۳۸۱)، رمان تل عاشقون (۱۳۸۴)، رمان پسین شوم (۱۳۸۶)، باید حرفای دیشبمو جدی می‏گرفتی (۱۳۹۶)

در زمینۀ ادبیات کودک و نوجوان: شاهدخت بلخ (رمان نوجوان) (۱۳۹۲)، قصه‌های تالاب (داستان کودکان) (۱۳۹۲)، دلهره‏های خیابان وحید (رمان نوجوان) (۱۳۹۵)، بچه‏های کشتی رافائل (رمان نوجوان) (۱۳۹۳)، دی‌وی‌دی اسرارالغولان (رمان نوجوان) (۱۳۹۵).

 

خلاصۀ داستان دی‌وی‌دی اسرارالغولان

داستان این کتاب، حکایت سه پسر نوجوان شیطانی است که پس از به بار آوردن خرابکاری‏های بسیار در مدرسه جرأت بازگشتن به آنجا را ندارند و طی یک نقشۀ کودکانه تصمیم می‏گیرند به طالقان بروند و در خانۀ متروکۀ پدربزرگ یکی از بچه‏ها اقامت کنند تا آب‏ها از آسیاب بیفتد. اما در همان شب ورود در انبار خانه پدربزرگ با پیرمردی جادوگر مواجه میشوند که به آن‌ها یک دی‌وی‌دی می‏دهد. پیرمرد به بچه‏ها می‏گوید که راه‌حل مشکلشان در این دی‌وی‌دی است فردی که نام او دنلق (دهن لق) است در دی‌وی‌دی وجود خارجی می‏یابد و قرار است در مشکلات به بچه‏ها کمک کند اما دنلق خودش به انواع مشکلات و گرفتاری‏ها دچار است. پدرش خوانده‌اش او را جادو کرده و قرار شده تا زمان به اتمام رسیدن موعد تنبیه وی به صورت یک غول انفورماتیک در دی‌وی‌دی بماند. بچه‏ها بالاخره به خانه‏های خود باز می‏گردند و دنلق به آن‌ها در درس خواندن کمک می‏کند و نمره‏های خوبی می‌گیرند. اما دی‌وی‌دی خراب می‏شود و خش برمی دارد و برای درست کردن آن و رفع خش به مغازه‏ای می‌روند که شاگردی عجیب‌وغریب به نام عبدالحلیم دارد. بچه‏ها با کمک عبدالحلیم تصمیم می‏گیرند قفل دی‌وی‌دی را بشکنند و دنلق را کپی کنند بچه‏ها دوست داشتند که دنلق آزاد شود و در نهایت می‌توانند قفل دی‌وی‌دی را با کمک عبدالحلیم بشکنند و دنلق را آزاد کنند.

دربارۀ نویسندۀ رمان غول بزرگ مهربان

 رولد دال نویسنده و شاعر محبوب کودکان در سال ۱۹۱۶ در لانداف گلامورگان به دنیا آمد. در جنگ جهانی دوم به نیروی هوایی انگلستان در نایروبی، پیوست. مدتی در یونان و سوریه خلبان جنگی بود. در سال ۱۹۴۲ به واشینگتن رفت و نویسندگی را شروع کرد / اولین داستان‏هایش را بر اساس تجربه‏هایش در جنگ در نشریات آمریکا به چاپ رسانید. اما خیلی زود به نوشتن برای بچه‏ها گرایش پیدا کرد و با نوشتن داستان‌های انگلیسی در کانون توجه صاحب نظران قرار گرفت. از او آثار کوتاه و بلند به چاپ رسیده است. رولد دال برندۀ جایزه ویت برد در سال (1983 م) شد. سرانجام در سال ۱۹۹۰ میلادی، در حالی که ۷۴ سال سن داشت به دلیل بیماری نادری به نام سندروم میلودیسپلاستیک در گذشت.

برخی از آثار رولد دال: جیمز و هلوی غول‌پیکر (۱۹۶۱)، چارلی و کارخانه شکلات‌سازی (۱۹۶۴)، انگشت جادویی (۱۹۶۶)، آقای روباه شگفت‌انگیز (۱۹۷۰)، چارلی و آسانسور بزرگ شیشه‏ای (۱۹۷۲)، غول بزرگ مهربان (۱۹۸۲)، جادوگرها (۱۹۸۳)، ماتیلدا (۱۹۸۸) و... از آثار منتشر شده از رولد دال است. او اشعاری را نیز برای کودکان سروده و به چاپ رسانیده است.

 

خلاصۀ رمان غول بزرگ مهربان

غول بزرگ مهربان، ماجرای غولی است به نام بی اف جی. او صورت بزرگ و رنگ پریده‏ای دارد و پوستش چروکیده و گوش‏هایش فوق‌العاده بزرگ است دماغش شبیه یک چاقوی تیز و چشم‌هایش درخشان است. بی اف جی در حال دمیدن خواب‏های خوش به اتاق بچه‏های آقای کوچی است که سوفیا از پنجرۀ یتیم‌خانه بی اف جی را می‏بیند. بی اف جی هم به‌طور اتفاقی با سوفیا چشم در چشم می‏شود و چون بی اف جی متوجه شده که سوفیا او را دیده، سوفیا را از یتیم‌خانه می‏رباید و به سرزمین غول‏ها می‌برد. سوفیا در سرزمین غول‏ها وارد دنیای عجیب، جالب و ترسناک می‏شود. بی اف جی به سوفیا این اطمینان را می‏دهد که او گوشت‌خوار نیست و غذایش فقط یک نوشابه گازدار و خیار حلوایی بد مزه است. بی اف جی برخلاف غول‏های دیگر شخصیت و ویژگی خوب و مهربانی دارد. بی اف جی تصمیم می‏گیرد با غول‏های آدم‌خوار مبارزه کند. از طرفی سوفیا پس از ورود به سرزمین غولها متوجه می‏شود که غول‏های گوشت‌خوار هر شب به انگلستان می‏تازند تا چند بچه آدمیزاد را ببلعند. غول‏های دیگر غول مهربان را اذیت می‏کند و وجود او را برای سرزمین غول‏ها ننگ می‏دانند و او را به این دلیل بی‌عرضه‌ای می‏خوانند که آدم‌خوار نیست. بی اف جی و سوفیا برای نجات بچه‏ها به پیشنهاد سوفیا به انگلستان سفر می‏کنند و مستقیماً وارد قصر ملکه می‏شود. بی اف جی، رؤیایی دربارۀ غول‏های بچه خوار به ذهن ملکه می‏دمد. زمانی که ملکه از خواب بیدار می‏شود سوفیا را نشسته بر لبۀ پنجرۀ اتاق خوابش می‏بیند. سوفیا ملکه را به بی اف جی معرفی می‏کند. بعد از آشنایی ملکه دستور می‏دهد تمام امکانات پذیرایی برای سوفیا و بی اف جی مهیا شود. بعد از صرف غذا بی اف جی به ملکه توصیه می‏کند که غول‏ها را هنگام خواب دستگیر کنند. ملکه به فرماندۀ نیروی هوایی انگلستان و ستاد ارتش دستور می‏دهد تا با سوفیا و بی اف جی به کشور غول‏ها که نقشۀ آن را بی اف جی بلد است بروند و آن‌ها را دستگیر کنند و به بند بکشند. بی اف جی شجاعانه به غول گوشت‌خوار حمله کرد و مانع از خورده شدن یکی از سربازها شد؛ اما غول گوشت‌خوار بی اف جی را به گوشه‏ای پرتاب کرد. سوفیا به دفاع از بی اف جی ته سنجاق سینه‏ای را که ملکه به او هدیه داده بود را در مچ پای غول فرو کرد و غول گوشت‌خوار از شدت ترس سرباز را به گوشه‏ای پرت کرد و مچ پای خود را محکم می‏گیرد و با ترفندی که بی اف جی زد غول گوشت‌خوار مثل بوقلمونی با طناب به هم پیچیده شد. هلیکوپترهای نیروی هوایی غول‏ها را به انگلستان بردند و آن‌ها را در گودالی عمیق انداختند. به دستور ملکه از بی اف جی قدردانی کردند و خانه عظیمی برای او ساختند و لقب او را، خواب دهندۀ سلطنتی گذاشتند. بعد از مدتی، سوفیا همسایه دیوار به دیوار بی اف جی می‏شود و به او طرز صحیح صحبت کردن و نوشتن را می‏آموزد. در پایان داستان مشخص می‏گردد که نویسندۀ کتاب غول کتاب مهربان خود بی اف جی است. داستان غول بزرگ مهربان با ترس و دلهره نگرانی و خشم شروع می‏شود و به آرامش و امید ختم می‏شود.

آثار یک نویسنده، نمونۀ آشکاری از طرز فکر وی می‌تواند تلقی شود به کارگیری لغات، زبان، سبک فکری و ایدئولوژی خاص از سوی نویسنده در حقیقت جهت‏گیری فکری وی را مشخص می‏سازد. ساخت شخصیت در یک اثر داستانی از هوش و خلاقیت نویسنده و طرز فکر و تخیّل خلاق وی نشأت می‏گیرد.

 

تحلیل محتوای دو رمان

تأثیر اجزای تخیّل در شخصیت‌پردازی غول

تخیّل گوهر اصلی فانتزی است که می‌تواند در قالب قصه‌های فانتزی و از طریق شخصیت‌های غیرانسانی در پردازش شخصیت‌ها نقش عمده‏ای ایفا کند و بر مخاطب تأثیرگذار باشد. بنابراین هر چه تخیّل هوشمندتر و باورپذیرتر باشد الگوپذیری آن در مخاطب بیشتر است. در دو رمان غول بزرگ مهربان اثر رولد دال و دی‌وی‌دی اسرارالغولان که به تحلیل محتوای تخیّل و اجزای آن پرداخته می‏شود، نمونه‏هایی از اجزای تخیّل به کار رفته در هر دو رمان به شرح زیر آورده می‏شود:

 

1- تخیّل کنشی (تخیّل حرکت)

تخیّل کنشی در واقع تضاد بین دو نیروی خیر و شر در وجود شخصیت داستان است. به گفتۀ محمدی تخیّل کنشی همان تخیّل حرکت در داستان است که به تخیّل نویسنده جهت می‏دهد. شخصیت داستان از یک دنیای واقعی به دنیای غیرواقعی و خیالی در حرکت است. (ر. ک: محمدی، 1378: 39)

غول بزرگ مهربان و دی‌وی‌دی اسرارالغولان این نوع تخیّل به کار رفته است. در داستان غول بزرگ مهربان، بی اف جی غول مهربانی است که با غول‏های دیگر بسیار متفاوت است. او دوستدار بچه‌هاست و برای ثابت کردن این ادعا خطر می‏کند و وارد دنیای آدم‏ها می‏شود. حتی خطر دیده شدن را به جان می‏خرد و فکر همه‌چیز را می‏کند.

سوفیا گفت: تو آدم‌خوار هستی؟

غول خنده بلندی سر داد و فریاد زد: «فقط به خاطر اینکه من یک غول هست، تو فکر کرد من یک آدم‌خوار هست. تو حق داشت. همه غول‌ها، ناقلا، شکم‌پرست و خیانت‌کار هست! ما الان در سرزمین غول‏ها هست، غول‏ها همه این اطراف هست. غولی که استخوان می‏جود، هر شب برای شام دو تا آدم چاق‌وچله را خورد. صدای خرد شدن استخوان‏ها تا فرسخ‏ها رفت.» (رولددال، 1378: 23)

در داستان دی‌وی‌دی اسرارالغولان مخاطب با غولی به نام دنلق روبه‌رو هست که بی‌خیال، بی‌تفاوت است که بیشتر به ظاهرش می‌پردازد و از قدرت فکر غافل است. دنلق یک غول در قالب موجودی اینترنتی و خارق‌العاده هست. در صورتی که در متن داستان کار خاص و خارق‌العاده‌ای انجام نمی‌دهد و تنها ادعا می‏کند که کارهای بزرگ از عهده‌اش برمی‌آید.

«یک‌دفعه لباس زمستانی‌اش تغییر کرد. تی‌شرت سفید تنش بود و شلوار بلند فاستونی، روی تی‌شرتش، جلیقه‏ای هم پوشیده بود که طرح گلبرگ داشت. احمد با تعجب داد زد: چه با حال، لباس‏هایش ایرانی شد.» (مرزوقی، 1395: 40)

 

2- تخیّل کنشگری (تخیّل صورت)

تخیّل کنشگری همان تخیّل جزئیات و طرح آن برای رسیدن به صورتی دیگر است. به نوعی تغییر شکل دادن از صورت اولیه است. «در واقع نویسنده با تخیّل صورت، تخیّل ترکیب اجزا و اشکال موجود است برای رسیدن به شکلی تازه.» (محمدی، 1378: 35)

رولد دال درباره غول داستانش در تخیّل کنشگری با تداعی سایۀ غول در ذهن نویسنده وارد داستان می‏شود. در واقع برای اینکه خواننده با غول داستانش روبه‌رو شود و هراسی به خود راه ندهد شروع به مقدمه‌چینی و فضاسازی می‏کند تا از شدت ترس در مخاطب کاسته شود. اما با تمام احتیاطی که در توصیف غول به کار می‌برد دربارۀ سایۀ غول چنان تصویری برای خواننده ترسیم می‏کند که مخاطب همچنان با ترس و تعجب منتظر دیدن غول است.

«آن موجود آدمیزاد نبود، نمی‌توانست آدم باشد چون قدش چهار برابر قدبلندترین آدم دنیا بود. به‌قدری بلند بود که سرش از پنجرۀ دوم ساختمان‏ها هم بلندتر بود سومی دهانش را باز کرد تا داد بکشد. اما صدایی از گلویش بیرون نیامد حنجره‌اش هم مثل همۀ بدنش، از ترس خشک‌شده بود. آن هیکل بلند و سیاه داشت به‌طرف او می‏آمد...» (رولد دال، 1378: 13)

مرزوقی در تخیّل کنشگری به خوبی این نوع تخیّل را در داستان وارد کرده است. این نویسنده در خلق غول و توصیف صورت و شکل غول بسیار جذاب و موفق عمل کرده است، به‌طوری که با غول‏های دیگر در صورت و شکل ظاهر متفاوت است.

«یک دفعه حجمی از گوشت روی مانیتور ظاهر شد، گوشتی که انگار آن را به دقت روی آتش ملایمی پخته بودند و حسابی جا افتاده بود... حجم گوشتی تکان خورد و یا چرخشی فنری شکل، نصف بالایی‌اش چرخید سمت مانیتور... دود توی صفحه مانیتور به شکل ماری که دور خود چمبره زده، چرخید و چرخید و شکل آدم به خودش گرفت.» (مرزوقی، 1395: 36-35) و در پایان داستان نیز مرزوقی به خوبی از تخیّل کنشگری استفاده کرده است و دنلق به صورت دودی سیاه و از طریق یک سری پرینت و آزمایشات از دی‌وی‌دی اسرارالغولان بیرون می‌آید و آزاد می‏شود.

«مخزن خالی شده بود و دودی که فضا را پر کرده بود ناگهان متوقف شد. بعد جریانی بیچشی به خود گرفت و همچون گردباد دور احمد چرخید و او را در میان خود گرفت... تودۀ دود مثل ماری که دور طعمه‌اش چنبره می‏زند، دور احمد می‏چرخید و از قامنش بالا رفت تا به سقف رسید...» (همان: 170)

3- تخیّل شی ء و جادویی

در تخیّل شی ء در جادویی که به گفتۀ محمدی یکی از پیچیده‌ترین نیازهای انسان را بیان می‏کند، به نوعی تملّک است. در واقع هر شیء سحرآمیزی که غیب می‏کند و ظاهر می‏سازد و یا در لحظه از جایی به جای دیگر نقل‌مکان می‌کند. (ر. ک: محمدی، 1378: 37)

در داستان‏های پریان هرگاه از شیء جادویی نامی ‌برده می‏شود، ابزاری چون جاروی جادوگران، چوب سحرآمیز، قالیچه پرنده و... به ذهن متبادر می‏شود. در بررسی سطحی اغلب رمان‏هایی که شخصیت‌پردازی آن با غول شروع می‏شود کمتر غولی است که به ابزار یا وسیله‏ای تعلق‌خاطر داشته باشد و اگر چنین باشد بسیار محدود است.

در اثر رولد دال غول داستان که بی اف جی نام دارد ابزار کار مخصوص خود را دارد. بی اف جی در ابتدای داستان با یک چمدان، ترومپت و تنگ شیشه‏ای که رنگی هست، ظاهر می‏شود. بی اف جی از حمل این ابزار و وسیله‏ها هدف بزرگی دارد که آن هدف به تصوّر خودش به آرامش اهالی آن شهر خصوصاً کودکان و نوجوانان منجر می‏شود. به‌طوری که بدون آن ابزار، بی اف جی در رسیدن به اهدافش موفق نخواهد بود.

«غول چمدانش را روی پیاده رو گذاشت. بعد خم شد و در چمدان را باز کرد و چیزی از درون آن بیرون آورد. چیزی که شبیه به تنگ شیشه‏ای بود. او درِ آن تنگ را باز کرد و محتویاتش را درون آن چیزی ریخت که شبیه ترومپت بود.» (رولد دال، 1378: 15)

در داستان رولد دال شیء جادویی ابزار دست و کار غول است، اما در داستان مرزوقی آن شیء جادویی که در ابتدا شبیه به سی دی است و در ادامه به آن دی‌وی‌دی گفته می‏شود ابزاری است برای نمایان کردن و ظاهر شدن غول داستان مرزوقی که دنلق نام دارد. دنلق غول زاییدۀ فکر نویسنده است که از دی‌وی‌دی بیرون می‌آید. که این دی‌وی‌دی توسط پیرمرد عجیب‌وغریب که در خانۀ قدیمی و متروکه پدر بزرگ یزدان است ظاهر می‏شود و به دست یزدان و دوستانش می‏رسد.

پیرمرد رو کرد به یزدان و مرتضی و با صدایی که هی قِرقِر و فِرفِر می‏کرد گفت: «اولاً سی دی نیست و دی‌وی‌دیه بعد، کی گفته بازی توشه؟» (مرزوقی، 1395: 29)

در طول دو داستان مخاطب بارها با ابزار و شیء جادویی که در دست شخصیت اصلی داستان (غول) است، مواجه می‏شود؛ اما در داستان رولد دال در اواسط داستان خبری از ترومپت نیست و مسیر داستان با تخیّل غول و شخصیت‌های اضافه شده به داستان جلو می‏رود؛ اما در داستان مرزوقی این شیء جادویی، دی‌وی‌دی و...تا پایان داستان به ایفای نقش می‌پردازد.

 

تخیّل زبانی (تخیّل اندیشه)

تخیّل زبانی یا اندیشه یکی از اجزای تخیّل است که شیوه خاص به کارگیری زبان برای پیوند غیرواقعی به واقعی است. این زبان حاصل تخیّل و اندیشۀ نویسنده است که در اشکال واژگان زبان و گاهی با بیان آهنگین به وجود می‌آید. قسمتی از این زبان بیشتر شبیه ورد خوانی جادوگران است و زبان جدید است. «تخیّل زبانی یعنی آفرینش زبان نو، انحراف از زبان هنجار و بازی با زبان هنجار که باید در فانتزی‏ها وجود داشته باشد. به نوعی ریشۀ این تخیّل در آداب و آیین جادویی است.» (محمدی، 1378: 43)

در قصۀ پریان نیز نویسنده از ظرفیت زبان تخیّل برای خلق معنای جدید در فرم کلمه استفاده می‏کند و تخیّلی را به واقعیت پیوند می‏زند که به جذابیت اثر خود می‌افزاید.

در دو اثر غول بزرگ مهربان و دی‌وی‌دی اسرارالغولان تخیّل زبانی به دو شکل رخ می‏دهد. این تخیّل زبانی گاهی از اندیشۀ تخیّل نویسنده در مورد شخصیت‌های داستان رخ می‏دهد و گاهی از اندیشۀ شخصیت‌های داستان رخ می‏دهد.

آنچه از تخیّل نویسنده به شخصیت‌های داستان تحمیل می‏شود، تخیّل زبانی نویسنده را شکل می‏دهد و آنچه شخصیت داستان از اندیشه و تخیّل خود بهره می‏گیرد، تخیّل زبان شخصیت داستان را رقم می‏زند که به نظر می‏رسد تخیّل زبانی شخصیت داستان برای جذب مخاطب جذاب‌تر و تأثیرگذارتر است.

رولد دال در تخیّل زبانی برای غول داستان نام «بی اف جی را برمی گزیند و تا پایان داستان او را با همین نام می‏آورد. اما این تخیّل زبانی از سوی غول با تلفظ اشتباه و گاهی طنزآمیز کلمات و عبارات همراه است. غول داستان رولد دال صاحب کلمه جادویی و زبانی مقل کلام جادوگرها نیست اما به خاطر تلفظ اشتباه برخی کلمات طنز شیرینی در بیان غول است که به جذابیت تخیّل زبانی داستان افزوده است. غول گفت: «مردم ویلز طعم نهنگ را داد.» سوفیا گفت: «منظورت ویلز است یا ویلیز؟» (رولددال، 1378: 26)

اما بی اف جی که خود یکی از شخصیت‌های اصلی داستان رولددال در کتاب غول بزرگ مهربان است، اندیشه و تخیّلی مستقل از نویسنده دارد و صاحب ایده و طرح‏های جذاب است که مخاطب را به دنبال ماجراجویی‏های خویش می‏کشاند، بی اف جی غولی است که با زبان گرم و مهربان، خواننده را با خود همسو و همراه می‏کند.

«من یک غول عجیب هست. من یک غول خوب هست. من تنها غول خوب، مهربان و دوست‌داشتنی هست. من بی اف جی هست.» (همان: 27)

مرزوقی از تخیّل زبانی در داستانش استفاده کرده و به خوبی توانسته از این اجزای تخیّل در شرح و بسط دادن داستان بهرۀ لازم را ببرد. آنجا که پیرمرد در خانۀ متروکه پدربزرگ یزدان ظاهر می‏شود چیزهایی می‏شنیدند، اما معنی‌شان را نمی‌فهمیدند. کلماتی حَشَرَن... بَشَرَن... هورانی... بورررانی... یو... ها... هوووو... وَ... وَ... وَ... وَ... (ر. ک: مرزوقی، 1395: 21) همچنان از توی طویله صدا می‏آمد: «هووررانی... هوررر... کووورررانی... کورررر... یووووو... و...» (همانجا)

و دیگر آنجا که پیرمرد برای حل مشکل آن‌ها ورد جادویی خواند تا بتواند با ظاهر کردن چیزی شبیه به سی دی که به گفتۀ پیرمرد دی‌وی‌دی نام داشت، آن‌ها را از مخمصه‏ای که در آن گرفتار شده بودند برهاند.

«پیرمرد ور وره‏ای که اعصابش از سروصدای آن‌ها به هم ریخته بود، صدایش را بالاتر می‌برد: «شَه... شَه... شررانی... پَه... په... پیرانی... میخک و خر زهره... دو رکن ذره ذره... حلوانی... حلوانی... بیار یه حلال...» (همان: 28)

 

تخیّل مکان و زمان (تخیّل ابعاد)

مکان و زمان در رشد و سقوط انسان همیشه نقش داشته و انسان را در خود پایبند و محصور کرده است. به گفتۀ محمدی، تخیّل مکان و زمان، تخیّل ابعاد است و انسان همیشه محاط در ابعاد است. (ر. ک: محمدی، 1378: 40)

در تخیّل مکانی، مکان نقش مهم و تأثیرگذاری بر شخصیت و یا شخصیت‌های داستان دارد؛ به همین خاطر مکان، بستری هم برای دیده شدن شخصیت و یا شخصیت‌های داستان است که موفقیت یا شکست قهرمان را در داستان فراهم می‏کند.

تخیّل مکانی، تخیّل بستر و تخیّل زمانی، تخیّل گذرا است. در تخیّل مکانی، بستری که کنشگر درون آن است یا مورد توجه اوست تصویر می‏شود و در تخیّل زمانی، موقعیت کنشگران در گذار از این زمینه‌هاست.

تخیّل مکانی به سه شکل عمدۀ زمین، زیرزمین و آسمان تقسیم می‏شود. زمین که محور اصلی تخیّل است و بستر حضور زندگی آدمی است. آسمان جایگاه جاه‏طلبانه و برای ابراز حس برتری و قدرت می‏باشد و زیر زمین بستری برای خاموشی و مرگ است.

در دو رمان غول بزرگ مهربان و دی‌وی‌دی السرارالغولان، عمدتاً تخیّل مکانی بر روی زمین اتفاق می‏افتد در قسمتی از داستان غول بزرگ مهربان آنجا که غول، سوفیا را از یتیم خانه می‏رباید. غول برای حرکت کردن به محل زندگی‌اش قدم‏های بلندی برمی‌دارد این گام‏های بلند به تصور سوفیا گاهی بین زمین و آسمان رخ می‏دهد، چیزی به شکل پرواز، اما پرواز نیست. «غول همان‌طور که به‌سرعت می‏دوید و شنل بلندش از پشت سر مثل بادهای پرنده‌باز ده بود، از خیابان عبور کرد، طول قدم‏هایی که برمی‌داشت، بزرگ‌تر از یک زمین تنیس بود. او از دهکده خارج شد. از روی مزارع گذشت، از رودخانۀ سر راهش با یک پرواز بلند عبور کرد. سوفیا درون پتو مچاله شده بود و به بیرون نگاه می‏کرد. آن‌ها از بالای مزارع، رودخانه‏ها و بوته‏ها گذشتند. بعد از مدتی فکر وحشتناکی به ذهن سوفیا رسید. او با خود گفت: "غول خیلی سریع می‏دود حتماً... ".» (رولددال، 1378: 17)

پاهای غول دیگر روی زمین نبود. انگار غول پرواز می‏کرد. دیگر نمی‌شد گفت که آن‌ها بر بالای زمین هستند یا دریا؟ گویی پاهای این غول، جادویی بود... سوفیا احساس می‏کرد که آن‌ها دارند از روی اقیانوس می‏گذرند. (همان: 19)

مرزوقی نیز در داستان دی‌وی‌دی اسرارالغولان از تخیّل مکانی و زمانی غافل نشده است و از این نوع تخیّل در داستان خود بهره گرفته است. مرزوقی پیرمرد عجیب‌وغریب را در قسمتی از خانه متروک و قدیمی پدربزرگ یزدان، پیش روی مخاطب قرار می‏دهد.

«نورهایی رنگ‌ووارنگ از درودیوار و سوراخ‏های طویله بیرون زد. نورها چنان تندوتیز بودند که برق از چشمانشان پرید. انگار سیلی از نور راه افتاد و به همه‌جا نشست می‏کرد. ترسشان کم‌کم ریخت. نورها، بامزه هم بودند. نور توی چشمشان بود، اما چشمشان را نمی‌زد. لابه‌لای نورهای رنگارنگ، پیرمرد قوز کرده بود روی منقلی از ذغال گداخته. پشتش به آن‌ها بود و نمی‌دیدند چه می‏کند.» (مرزوقی، 1395: 21)

 

 

نتیجه

پژوهش حاضر کوشیده است تا با بررسی و تحلیل زیبایی‌شناسی تخیّل در شخصیت‌پردازی غول با تکیه بر دو اثر داستانی فانتزی دی‌وی‌دی اسرارغولان و غول بزرگ مهربان، به تأثیر شگرف آن در تعلیم و نقش پرورش آن در اندیشه و افکار مخاطب کودک و نوجوان بر اساس نظریۀ شخصیت‌پردازی فروید بپردازد.

در بررسی‏های به عمل آمده در دو داستان غول بزرگ مهربان و دی‌وی‌دی اسرارالغولان، از جهت ساختار استفاده از اجزای تخیّل و کیفیت خلق اثر، چنین دریافت می‏شود که رولد دال و مرزوقی علاوه بر استفاده از عنصر تخیّل، به کمک ظرفیت اجزای تخیّل در حوزۀ زیباشناسی ادبی با پردازش شخصیت غول، به مسائل دنیای کودک و نوجوان از جمله به نکات اخلاقی، اجتماعی و روانشناسی تا حدودی اشاره کرده‌اند. رولد دال با خلق غولی به نام «بی اف جی» در مقایسه با محمدرضا مرزوقی با خلق غولی به نام «دنلق» به‌گونه‌ای هدفمندتر از اجزای تخیّل در داستان بهره جسته است. رولددال با تخیّل کنشی و کنشگری داستان را شروع و شخصیت غول داستانش را با تخیّل شیء جادویی به مخاطب معرفی می‏کند. نویسنده از تخیّل مکانی و زمانی به طرز شگفت انگیز و حیرت آور در داستان استفاده کرده و با کاربرد تخیّل زبانی به جذابیت اثر خود افزوده است در حالی که مرزوقی با تخیّل مکانی و زمانی، به‌طور جزئی و گذرا داستان را شروع و تخیّل شی ء جادویی را در اثر خود دست کم می‏گیرد و در مجموع جز در مورد تخیّل کنشگری که به خوبی آن را بسط داده است، آن‌گونه که باید به دیگر اجزای تخیّل در داستان نپرداخته است و مخاطب را با اصلاحات مربوط به علم کامپیوتر، آن هم به‌طور سطحی و ابتدایی و اطلاعات پراکنده، سرگرم می‏سازد و از شخصیت‌پردازی غول خلق شده در داستان غافل می‏شود.

در مجموع با تأمّل در کاربردی کردن اجزای تخیّل و زیبایی‌شناسی آن در شخصیت‌پردازی داستان فانتزی طبق نظریۀ فروید، نویسنده زمانی در جذب مخاطب تأثیرگذار خواهد بود که با خودشناسی و شناخت مخاطب به‌گونه‌ای هوشمندانه به شخصیت‌پردازی و انتقال پیام داستان پرداخته و با به کارگیری اجزای تخیّل در جهت رشد تفکر انتقادی و تقویت ذهن و زبان مخاطب، علاوه بر تأثیر تربیتی و جنبۀ سرگرمی اثر، به ایجاد ذهنیت خلاق و کارآمد در گسترش تجربه‏های کودک و نوجوان گامی مؤثر بردارد.

 

منابع و مآخذ

کتاب‏ها:

آنتونیادس، آنتونی سی. بوطیقای معماری، (آفرینش در معماری)، ترجمۀ احمدرضا آی. تهران: انتشارات سروش، 1386.

احمدی، بابک. ساختار نأویل متن. تهران: نشر مرکز، 1370.

اسماعیل پور، ابوالقاسم. اسطوره، بیان نمادین. تهران: انتشارات سروش، چاپ اوّل، 1377.

ارشاد، محمدرضا. گسترۀ اسطوره (گفتگوی محمدرضا ارشاد با ابوالقاسم اسماعیل پور. رامین جهانبگلو. داریوش شایگان و ...). تهران: نشر هرمس، 1382.

الیاده، میرچا. اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رؤیا منجم. تهران: انتشارات فکر روز، 1374.

ـــــــــــــــــ. دین پژوهی، نرجمۀ بها ء الدین خرمشاهی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1372.

باستید، روژه. دانش اساطیر، ترجمۀ جلال ستاری. تهران: انتشارات توس، 1375.

باشلار، گاستون. روانکاوی آتش، ترجمۀ جلال ستاری. تهران: انتشارات توس، 1362.

براهنی، رضا. طلا در مس (در شعر و شاعری). تهران: انتشارات زریاب، 1371.

برت، آر. ال. تخیل، ترجمۀ مسعود جعفری جزی، تهران: نشر مرکز، 1379.

پولادی، کمال. بنیادهای ادبیات کودک. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ اول، 1384.

دال، رولد. غول بزرگ مهربان، ترجمۀ مهناز داودی. تهران: انتشارات محراب قلم، چاپ دوم، 1378.

دهخدا، علی اکبر. لغت نامه. ناشر: مژسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوّم از دورۀ جدید، سال 1377.

ارسطو. فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین کوب. تهران: بنگاه نرجمه و نشر کتاب، 1337.

سلاجقه، پروین. از این باغ شرقی. تهران: انتشارات کانون پرورش و فکری کودکان و نوجوانان، چاپ دوم، 1387.

فرای، نورتورپ. تخیّل فرهیخته، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1363.

فروید، زیگموند. تفسیر خواب، ترجمۀ شیوا رویگریان. تهران: نشر مرکز، 1382.

قانع، فاطمه؛ تجاریان، محمدرضا. معنویت در داستان کودک. تهران: انتشارات دستان، 1402.

محمدی، محمد. فانتزی در ادبیات کودک. تهران: نشر روزگار، 1378.

مرزوقی، محمدرضا. دی وی دی اسرار الغولان. تهران: نشر هوپا، چاپ دوم، 1395

معرک نژاد، سیدرسول. اسطوره و هنر. تهران: انتشارات میردشتی، 1393.

ملکیان، مصطفی. حدیث آرزومندی، جستارهایی در عقلانیت و معنویت. تهران: انتشارات نگاه معاصر، 1389.

مورفی، ژوزف. نیروی تخیّل مثبت، ترجمۀ هوشیار رزم آزما. تهران: نشر سپنج، چاپ پنجم، 1386.

مین، ویلیام. کتاب غول ها، ترجمۀ فرینوش رمضانی. تهران: نشرمرکز، چاپ اوّل، 1395.

واحد دوست، مهوش. رویکردهای علمی به اسطوره‏شناسی. تهران: انتشارات سروش، 1389.

 

مقالات:

بهزادی، رقیه. «نماد در اساطیر». کتاب ماه هنر، شمارۀ 36-35، صص 56 ـ 52، مرداد و شهریور 1380.

خبازی کناری، مهدی؛ هاشمی، سهیلا؛ محمدپور، مائده. «تحلیل کارکرد نظام آموزش و پرورش در رشد ذهن: نقش پرورش تخیّل در کودکان». کنفرانس انجمن روانشناسی ایران، 1394.

شریف زاده، محمدرضا؛ منصوری، مهشیدسادات. «معرفت‏شناسی اسطوره از منظر فروید». نشریۀ شناخت، سال 10، شمارۀ 2 (پیاپی 77)، صص 196 ـ 185، پاییز و زمستان 1396.

شعبانی، رضا؛ روحی، فریبا. «تحلیل نماد و اسطوره در تاریخ». نشریۀ مسکویه، دورۀ 4، شمارۀ 11، 1388.

مهر محمدی، محمود. «بازشناسی مفهوم و تبیین جایگاه تخیّل در برنامه های درسی و آموزش و با تأکید بر دورۀ ابتدایی». پژوهش نامۀ مبانی تعلیم و تربیت، شمارۀ 1 (پیاپی 1)، صص 20 ـ 5، 1389.

نجات، سیده اسماء. «بررسی تأثیر و تفسیر منطق درونی افسانه ها در ادبیات کودک». همایش: گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دورۀ برگزاری: 10، 1394.

 

 

 

Investigation of the aesthetics of the element of imagination in the characterization of the giant based on 2 fantasy fiction works "Asrar al-Ghulan DVD"

"Kind Giant" based on Freud's theory

 

Nazita Barzegar⁴, Shahrokh Hekmat Ph.D⁵*, Ali Sarvar Yaghoubi Ph.D⁶

 

Abstract

In the fiction literature of children and teenagers, the importance of fantasy and the influence of imagination has a special place. Considering the beauty of the components of imagination in creating an effective work, it shows the mental ability and the power of visualization in creating artistic effects that the author uses audience knowledge in the process of imagination to plan challenging and attractive situations through characterizations and The staging deals with it. With identification, the audience, in addition to the pleasure of reading and discovering the truths in the text, unravels the visible and invisible knots of the story and through the imagination, receives the accumulated and learned things from the text of the story, which paves the way for the future path and to his experiences. increases. In processing the imagination in the work of art, writers will be successful if they choose wisely and act purposefully.In this research, the author aims to analyze the aesthetics of imagination components in the characterization of the giant in two novels, The Great Kind Ghul by Roald Dahl and DVD Asrar al-Ghul by Mohammad Reza Marzouqi, in the form of content analysis and based on the psychological theory of imagination and characterization. Freud and with a documentary-library method, investigate and deal with the effect and importance of the role of imagination in the story and it can be concluded that the authors who have paid attention to the aesthetics of the imagination components in their work by increasing the quality of the story, attract the audience. have also been successful.

Key words: components of imagination, characterization of the giant, aesthetics, the great kind giant, Asrar al-Ghulan DVD

---

[1] 1. دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران

Email: [e-mail]

[2] 2. دانشیار گروه زبان ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران (نویسنده مسئول)

Email: [e-mail]

[3] 2. استادیار گروه زبان ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران

تاریخ ارسال: 15/05/1402

تاریخ پذیرش: 06/07/1402

 

[4] .  PhD student in Persian language and literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

Email: [e-mail]

[5] . Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran (Author) 

Email: [e-mail]

[6] . Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

---