رابطهی عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با خانواده با گرایش به مصرف مواد در دانشآموزان دوم متوسطه: نقش واسطهای ویژگیهای شخصیت
الموضوعات :
1 - گروه روانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد . ایران
الکلمات المفتاحية: عوامل محافظ و خطرساز, خانواده, نگرش به اعتیاد, شخصیت,
ملخص المقالة :
پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطهی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانشآموزان دوم متوسطه شهرستان خرمآباد با نقش واسطهای ویزگیهای شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همهی دانشآموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرمآباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانشآموز بود که با روش نمونه گیری طبقهای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازهگیری شامل پرسشنامههای استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرتنما (1993)، سبکهای فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانشآموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده میتواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانشآموزان دوم متوسطه ایفا کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطهی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانشآموزان دوم متوسطه شهرستان خرمآباد با نقش واسطهای ویزگیهای شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همهی دانشآموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرمآباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانشآموز بود که با روش نمونه گیری طبقهای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازهگیری شامل پرسشنامههای استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرتنما (1993)، سبکهای فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانشآموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده میتواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانشآموزان دوم متوسطه ایفا کند.
پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطهی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانشآموزان دوم متوسطه شهرستان خرمآباد با نقش واسطهای ویزگیهای شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همهی دانشآموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرمآباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانشآموز بود که با روش نمونه گیری طبقهای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازهگیری شامل پرسشنامههای استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرتنما (1993)، سبکهای فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانشآموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده میتواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانشآموزان دوم متوسطه ایفا کند.
واژههای کلیدی: عوامل محافظ و خطرساز، خانواده، نگرش به اعتیاد، شخصیت
Investigating the relationship between family-related protective and risky factors and drug use will in middle school students: the intermediate role of personality traits
Research objective: The present study was conducted, aiming to investigate the relationship of family-related factors (religious beliefs, socio-economic status, local beliefs, and parenting style) by considering the drug use in middle school students of Khorramabad along with the intermediate role of personality traits. Method: The research method was correlation from the structural equations type. The research population consists of all the middle school students of Khorramabad in the academic year 2021-2022. The sample size included 380 students, selected by the relative stratified sampling method. The standard questionnaires of religious beliefs (2010), the Socio-Economic status by Ghodratnama (1993), the parenting styles by Baumrind (2004), the personality by Costa and McCrae (1992), attitude towards addiction by Nazari (2009) and the researcher-made questionnaire of cultural beliefs were the measuring tools. Findings: By the end of the research, it was found out that there is a significant direct and indirect relationship between the four family-related factors and students' attitudes toward drug use. Conclusion: Identifying the risky factors and strengthening family-related protective factors can prevent addiction in middle school students.
Keywords: protective and risk factors, family, attitude towards addiction, personality
مقدمه
اعتیاد به مواد مخدر یک بیماری عصبی روانپزشکی مزمن است که با مصرف اجباری داروها بدون توجه به پیامدهای منفی و میزان بالای عود حتی پس از دورههای طولانی پرهیز مشخص میشود (ژائو،1 و همکاران، 2022). براساس نظر سنجی گزارش شده توسط (بلانکو و همکاران2، 2018) در بیش از 50 درصد موارد، شروع مصرف مواد در سنین 15 تا 19 سالگی گزارش شده است. علاوه بر این، شواهد علمی تأیید شده نشان میدهد که شروع زود هنگام مصرف مواد به طور قابل توجهی با خطر ابتلا به اختلال مصرف مواد در مراحل بعدی زندگی مرتبط است (وینر و تیلور3، 2007؛ شیا، ویلیام لی ، لیانگ، لو و همکاران4، 2022). تمام اشکال سوء مصرف مواد توسط نوجوانان و جوانان اثرات زیانبار قابل توجهی بر روی مغز که هنوز در حال تکامل است، دارد (هانسون، مدینا، پادولا، تاپرت و براون5، 2011). بنابراین با توجه به تأثیر عمیق اعتیاد بر روی رشد شناختی – عصبی فرد نوجوان (تورپ، حمیدالله، جنکینز، خوخار6 و همکاران، 2020) و تأثیر سوء مصرف مواد بر استدلال و تصمیمات غیرمنطقی (وایت و همکاران،2018). بهتر است که برنامههای پیشگیری در سنین نوجوانی آغاز گردد. تغییر نگرشهای مثبت و تثبیت نگرشهای منفی نسبت به مواد مخدر از مهمترین استراتژیها در پیشگیری از اعتیاد، است (حجت، آزادي، منادي، نوروزي و همکاران، 1394). از میان عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز سوء مصرف مواد، نگرش افراد از بارزترین عواملی است که مورد توجه جامعه شناسان و روانشناسان قرار گرفته است (ناعمی و تاج آبادی، 1396). نگرش مثبت نسبت به مواد، منجر به رفتارهای پرخطر مصرف مواد، جستجو و ادامه مصرف مواد میشود. از این رو از، مهمترین اقدامات در برنامههای پیشگیری از سوء مصرف مواد، بررسی و شناخت عوامل مؤثر بر گرایش نسبت به مواد مخدر است (وود، داو، گالو،7 2013). نوع گرایش نوجوانان و جوانان نسبت به مواد مخدر، مستقیم و غیرمستقیم بر سوء مصرف مواد تأثیر دارد. بنابراین شناسایی عوامل مؤثر بر نگرش نوجوانان و جوانان، تأثیر بسزایی در کاهش نگرش مثبت به مواد و تقویت نگرش منفی نسبت به مواد مخدر دارد و از طریق آن میتوان اقدامات پیشگیرانه در جهت سوء مصرف مواد انجام داد (دنهارد و مورفی8، 2013).
يكي از مهمترين عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد و همچنـين پرهيـز از مـواد مخـدر، خانواده و نحوه عملكرد آن ميباشد (قمری، 1390). علاوه بر این، خانواده یک عامل محافظتکننده و مخاطرهآمیز است و تحقیقات مختلف عوامل محافظتی و مخاطرهای متعددی در ارتباط با خانواده شناسایی کردهاند. تحقیقات نشان داده، استحکام رابطه، احساس حمایت والدین، صمیمیت و باز بودن در روابط، درک کنترل والدین و زمان صرف شده با والدین میتواند از فرصت درگیر شدن نوجوان با موقعیتهای مخاطره آمیز مانند مصرف مواد جلوگیری کند (وودوارد، اسمیت، مان، کریستیانسون و مورهاوس92023). اما هنگامی که روابط بیش از حد کنترل شده، سهلگیرانه یا مخفیانه باشد، میتواند منجر به ناسازگاری و افزایش خطر درگیر شدن با مواد گردد (گلدشتاین10 و همکاران، 2005 به نقل از وودوارد و همکاران، 2023).
اعتیاد یکی از عواملی که عملکرد و پویائی خانواده را تحت تأثیر قرار میدهد و موجب افزایش مشکلات در بین اعضاء خانواده میگردد (کوپلو، تمپلتون و پاول11، 2009). به نظر می‌رسد که متغیرهای حوزهی خانواده مهمترین عامل محافظتی بعد از همسالان برای مصرف مواد در نوجوانان باشند (وودوارد و همکاران، 2023). بنابراین خانواده بستر مهمی در گرایش نوجوانان به اعتیاد محسوب میشود (رضایی، اسلامی، مهدی پور خراسانی، 1393). پژوهشها، خانواده را به عنوان یکی از مهمترین عوامل در پیشگیری و یا ایجاد آمادگی اعتیاد برشمردهاند (پیک و کوونس12، 2010). در نتیجه، در غلبه بر معضل اعتیاد به مواد مخدر، خانواده به کانون حل مشکلات تبدیل شده است (گاردینر، ماسه و ایروچی13، 2019). نتایج تمامی پژوهشها به نحوی بیانگر این است که تأثیر خانواده بر سوء مصرف مواد، امری اجتناب ناپذیر است، و نوجوانان و جوانان به شدت تحت تأثیر والدین خود قرار دارند. لذا در مجموع خانواده نقش حیاتی در خطر ابتلای نوجوان به مصرف مواد مخدر دارد (بهارالدین، محمد و کریم14، 2020).
یکی از عوامل محافظتکننده و مخاطرهآمیز مرتبط با خانواده دینداری است. اگرچه خانواده (والدین) تنها منبع دینداری فرزندان نیست، اما تا حد زیادی تأثیرگذارترین عامل دینداری یا عدم دینداری فرزندان است. دین تنها یکی از جنبههای ارزشی است که والدین به فرزندان خود منتقل کنند. برای مثال، والدین ممکن است ویژگیهای سبک زندگی، نقش‌های جنسی، وابستگی به حزب سیاسی و جهتگیری عمومی سیاسی را نیز منتقل کنند. با این حال، تأثیر والدین بیش از همه در حوزه دین محسوس است (ورمیر15، 2014). مطابق پژوهشهای مختلف دینداری (معنویت) یک عامل محافظت کننده یا مراقبت کننده محسوب میشود که سطوح بالا و پایین آن با انواع رفتارهای پرخطر بویژه اعتیاد به مواد مخدر در ارتباط است (اسماعیل بیگی، اعیادی، نبیالهی نجف آبادی و رضایی، 1398؛ شوشتری رضوانی و آقا بابایی، 1399؛ تیرادو، مورنو، فوئنتس، رودریگز و همکاران16، 2022؛ ویندی و گرابز17، 2021). معنویت سازگاری پیچیده و چند بعدی است که نه تنها به عنوان عامل محافظت کننده در برابر مواد، بلکه در فرایند بهبودی افراد نیز نقش مهمی بر عهده دارد (مورجاریا، اورفورد18، 2002 به نقل از فراغتی و همکاران، 1398). بنابراین مذهب یک عامل محافظت کننده (پیشگیری کننده) و شفابخش است که هم در پیشگیری و هم در درمان مورد توجه محققین قرار گرفته است.
از دیگر عوامل خانوادگی مهم در ارتباط با اعتیاد نوجوانان، پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده است. موقعيت اجتماعي – اقتصادي خانواده، تحول بهنجار كودكان و بهزيستي خانواده را تحت تأثير قرار ميدهد. افرادي كه متعلق به سطح اجتماعي – اقتصادي پايين هستند، از نظر شکلدهي مکانيزمهاي مقابلهاي غيرانطباقي، مانند استفاده از مواد مخدر بسيار آسيبپذير ميباشند (جونز، ايدلمن ويادرون،19 2011 به نقل از شالچی، داد خواه یاقوتی، آذر، 1394). بسیاری از مؤلفههای اجتماعی – اقتصادی خانواده از جمله درآمد، وضعیت اقتصادی اجتماعی، سابقه جرم والدین، تحصیلات والدین، بیکاری، ساختار خانواده، عضویت در خرده فرهنگهای بزهکاری، فقر، نابرابری اقتصادی، دسترسی به مواد، همسالان، اوقات فراغت، منزلت اجتماعی، محله و بسیاری دیگر از متغیرها با اعتیاد فرزندان و اعضای خانواده در ارتباط است (گرا، بندتی، رسچه، پوتنته20 و همکاران، 2020؛ راشل وانجیرو گاتونگو21، 2020؛ احدی، محمدی، طغر انگار، 1401؛ شالچی، داد خواه و یاقوتی آذری، 1394؛ نیازی، صادقی ده چشمه و سجودی، 1399؛ توده رنجبر و عراقی، 1397). در نتیجه لازم است برنامههای پیشگیری از اعتیاد و سایر آسیبها را از خانواده شروع کرد. آموزش روشهاي برقراري ارتباط اثربخش در خانواده، شيوههاي حل مسأله، حل تعارض، پاسخگويي و درک احساسات و عواطف و شيوههاي مناسب فرزند پروري ميتواند، نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد.
باورهای فرهنگی بومی یکی دیگر از متغیرهای مرتبط با خانواده است. فرهنگ افراد در شکل دادن به رفتارها و باورهای مرتبط با سلامت نقش بسزایی دارد (بتانکورت22، 2006). در واقع درک مردم از سلامتی و بیماری میتواند، تحت تأثیر فاکتورهای فرهنگی قرار گیرد (عراقیه، فتحی و اوجارگا، برزگر و مرادی، 1390). خانواده در انتقال ارزشها، سنتها و بطور کلی آنچه فرهنگ نامیده میشود نقش اساسی دارد. خانواده توسط سوء مصرف کنندگان فرهنگ بومی به عنوان دومین عامل مداخلهای مهم پس از حمایت معنوی توصیف میشود. بنابراین میتوان ادعا کرد که خانواده هنوز در جوامع بومی، نهادی مرکزی است. از آنجایکه که سوء مصرف مواد با باورهای فرهنگی سنتی بومیان در مورد شجاعت، فروتنی و سخاوت و شرافت خانواده در تضاد است، تمامیت فرهنگی میتواند به عنوان یک عامل پیشگیری کننده و هم به عنوان یک عامل درمانی در سو مصرف مواد عمل کند. از طرف دیگر، قطع ارتباط با ارزشها و سنتهای فرهنگی سبب شده تا افراد در تلاشی ناموفق برای مقابله با اضطراب وجودی خود به الکل و مواد روی آورند. کشف معنا و شفای حاصل برای مراجعان بومی از طریق اتصال مجدد به ارزشها و سنتهای فرهنگی امکان پذیر است. احیا فرهنگی و معنوی استراتژی مورد استفاده جامعه بومی بوده است. این جوامع از شفا دهندهای بومی و سنتی برای کمک به احیا اعضای خود استفاده میکنند. این جوامع بومی بر مراسم و اعمال معنوی، فعالیتها و برنامههای فرهنگی مبتنی بر ارزشهای سنتی، معنویت و فعالیتهایی که عزتنفس افراد را افزایش میدهند، تأکید دارند (مک کورمیک23، 2000). بنابراین فرهنگ بومی دارای عوامل مخاطره آمیز و عوامل محافظت کننده متعددی میباشد.
از جمله عاملی که در بافت خانواده میتواند به شدت رفتارهای نوجوانان را تحت تأثیر قرار داده و احتمال بروز رفتارهای پرخطر را در آنها افزایش دهد، سبکهای فرزند پروری است (کرامپن24، 1987 به نقل کهنسال، سامره و اکبری، 1401). یافتههای نشان میدهد که سبکهای فرزندپروری ضعیف یک عامل خطر برای سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان است (زرور، ناجا، چاهود، حلبی و همکاران25، 2021). زیرا شیوههای تربیتی ناهماهنگ والدین میتواند باعث تنش در روابط والدین و فرزند، اختلال در عملکرد خانواده و ناهماهنگی محیط خانواده شود. وقوع این پدیدهها ممکن است وابستگی نوجوانان را به خانوادههایشان کاهش دهد و حتی روابط خانوادگی را تضعیف یا قطع کند و باعث ایجاد عدم تعادل در اکوسیستم خانواده و مهار رشد سالم نوجوانان شود (شومسکاس و زابورسکیس26، 2017؛ لیو و ویشر27، 2021) از سوی دیگر، گرمی و درک والدین و طرفداری مادر احتمالا عوامل محافظتی برای پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان است (لوکاوسکا، واچک و گابهلیک28، 2020). بنابراین اگر دو مشخصه سبکهای فرزندپروری، توقع به کنترل رفتار و پاسخدهی به گرمی و حمایت والدین (دوینیتا و ماریا29، 2015) به درستی تأمین نشود، ممکن نوجوان در معرض اعتیاد قرار گیرد.
یکی از عواملی که احتمالا رابطه دانشآموز و عوامل مرتبط با خانواده را تحت تأثیر قرار میدهد و سبب گرایش یا عدم گرایش دانشآموزان به مصرف مواد مخدر میشود، شخصیت است. ویژگیهای شخصیت یک پیشبینی کننده قوی رفتار اعتیاد آور است (کلونینجر، بومن و سیگواردسون30، 1988 به نقل از استوارت، چینک، تامپسون، افضلی31 و همکاران 2021). در واقع شخصیت نحوهی تعامل فرد با عوامل آسیبزا را تعین میکند (هاستسوکی، پیروکوپ، 2018). در بعد فردی، شخصیت عاملی است که ممکن است نقش مهمی در ایجاد پیشزمینه و مستعد کردن افراد در رفتارهای مصرف مواد داشته باشد (حسینی المدنی، کریمی و بهرامی، 1391). بنابراین شخصیت یک عامل مخاطرهای بالقوه و یا یک عامل محافظت کننده عمده از اعتیاد به حساب آید که میتواند سایر عوامل محافظت کننده و مخاطرهای از جمله عوامل مرتبط با خانواده را تحت تأثیر قرار دهد.
تحقیقات زیادی در مورد ابعاد مختلف خانواده و گرایش نوجوانان به اعتیاد صورت گرفته است. در این تحقیقات به مجموعهای از عوامل خانوادگی مؤثر در گرایش نوجوانان به اعتیاد اشاره شده است. محمدخانی (1387) در بررسی عوامل خطرساز و حفاظت کننده مصرف الکل، سیگار و سایر مواد در نوجوانان نشان داد که در حیطه خانواده، عوامل پیوند ضعیف با خانواده و تعارضهای خانوادگی از مهمترین پیشبینی کنندههای مصرف مواد در نوجوانان هستند که به طور معناداری با مصرف مواد رابطه دارند.حبيبي و همکاران (1391) نیز در پژوهش پيشبيني مصرف مواد در نوجوانان بر اساس شاخصهاي خطرساز و محافظتکننده فردي، خانوادگي، همسالان و محل سکونت نشان دادند که از ميان عوامل خانوادگي، دلبستگي ايمن به پدر و مادر، اثر پيشبيني کنندگي معناداري با گرایش به اعتیاد به نوجوانان دارد، در حالی و ميزان خطرپذيري مصرف مواد در بين دانشآموزاني که اعضاء درجه يک خانواده مصرف کننده مواد بودند، بالا گزارش شد. همچنین ناوی و همکاران (2021) ضمن بررسی مجموعهای از عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با نگرش دانشآموزان به اعتیاد، از سیگار کشیدن مادر، کنترل روانی ضعیف مادر، تحصیلات پایین والدین، غفلت و نظارت ضعیف والدین و وجود فرد مصرف کننده مواد را از مهمترین عوامل خطرساز خانواده در گرایش نوجوانان به مصرف نام میبرد. در نهایت اسماعیل و همکاران (2023) از حمایت اخلاقی خانواده را به عنوان یک عامل حفاظتی مهم در گرایش یا عدم گرایش نوجوانان به اعتیاد نام میبرند. از دیگر پژوهشها در این زمینه میتوان به پژوهش (جهان شاه لو و همکاران، 1395؛ ناصری، 1401، علیپور، 1397؛ داودی، مهرابیزاده، هنرمند و هاشمی، 1396) اشاره کرد.
راهبردهای پیشگیری و مداخله زود هنگام میتواند تأثیر مصرف مواد و اختلالات روانی را در جوامع بخصوص در میان جوانان و نوجوانان کاهش دهد. یکی از مهمترین راهبردهای پیشگیری تغییر نگرش مثبت نسبت به مواد و شناسایی عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده نوجوانان در گرایش یا عدم گرایش به اعتیاد است. بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی رابطهی عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز خانواده با گرایش به مصرف مواد در دانشآموزان دوم متوسطه با نقش واسطهای شخصیت است. بر اساس بررسیهای صورت گرفته پژوهشی در این زمینه با نقش ویژگیهای واسطهگری شخصیت در رابطه ترکیب عوامل خانوادگی ذکر شده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزند پروری) با گرایش به اعتیاد در دانشآموزان صورت نگرفته است. علاوه بر این، در پژوهش حاضر بعضی از متغیرهای مهم مرتبط با خانواده از جمله فرهنگ بومی / محلی / قومی مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین به منظور دستیابی به هدف فوق ضمن بررسی برارزش کلی مدل ارائه شده فرضیاتی در مورد رابطه مستقیم و غیرمستقیم هر یک از عوامل مرتبط با خانواده با نقش واسطهای شخصیت مورد آزمون قرار گرفت.
روش:
نمونه، روش نمونهگیری
حجم نمونه مورد مطالعه با توجه به جدول کرجسی - مورگان 380 نفر برآورد شده است. در این پژوهش از روش نمونهگیری طبقهای نسبی استفاده شد. با توجه به نسبت دانشآموزان دختر و پسر در جامعه حجم نمونه برای هریک از گروه دختران و پسران به ترتیب 218 و 162 انتخاب گردید و به پرسشنامههای پژوهش پاسخ دادند، سپس برازش مدل مذکور از طریق معادلات ساختاری و با نرمافزار ایموس بررسی گردید.
ابزار پژوهش
پرسشنامه نگرش به اعتیاد: این پرسشنامه در مورد نگرش نسبت به اعتیاد و مواد مخدر است که به صورت فرم الف و ب توسط نظری (1380) ساخته شده است. وی برای تعیین اعتبار صوری از نظر اساتید روانشناسی استفاده کرده است. فرم اولیه مقیاس دارای 64 آیتم بوده که آنها نیز به دو نیمه تقسیم شدهاند تا در مقیاس، دو فرم موازی بدست آید. نتایج نشان داد که همبستگی بین دو فرم الف و ب برابر 82/0 است و دو مقیاس به میزان بالا و رضایت بخشی با یکدیگر موازی هستند. نتایج بدست آمده در مورد مقیاس نگرش ساخته شده نشان میدهد که مواد مقیاس از همسانی خوبی برخوردارند. ضریب آلفای کرونباخ در فرم الف برابر 81/0 و در فرم ب برابر با 86/0 است (بپورچناری و گلزاری، 1387).
پرسشنامه جهتگیری مذهبی: این پرسشنامه توسط بهرامی احسان (1381) معرفی شده است. این پرسشنامه 45 گویه دارد و میزان جهتگیری مذهبی را در فرد مورد بررسی و ارزیابی قرار میدهد. این پرسشنامه شامل چهار خرده مقیاس است که هر کدام از خرده مقیاسها ابعاد متفاوتی را میسنجد. به منظور بررسی ساختار هماهنگی درونی پرسشها از روش اسپیرمن براون استفاده شد. ضرایب قابلیت اعتماد محاسبه شده از روش اسپیرمن براون برابر 91/0 بدست آمد (بهرامی احسان، 1380). همچنین پایایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ معادل 85/0 و ضریب پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ برای زیر مقیاسها بین 85/0 و 91/0 (بهرامی، 1380) است.
پرسشنامه باورهای فرهنگی بومی: پرسشنامه باورهای فرهنگی بومی، یک پرسشنامه ترکیبی است که بر اساس گویههای محقق ساخته و گویههای اعتبار یابی شده از مطالعات پیشین (مومبینی، حسینزاده و مومبینی، 1398؛ صدیق سروستانی، 1388؛ مظفر، ذکریایی و ثابتی، 1388؛ حسین زاده فرمی، صادقی، 1398؛ حسینی، 1396؛ میرفردی و شهریاری، 1396) و مقالات ترجمه شده ساخته شده است. این پرسشنامه از دو بخش درست شده است. یک بخش به نقش تسهیل کنندگی نگرشهای فرهنگی نسبت به اعتیاد در دانشآموزان میپردازد و در بخش دیگر نقش درمانی و شفابخشی (پیشگیری) فرهنگ در اعتیاد مورد توجه قرار میگیرد. همچنین برای تعین اعتبار پرسشنامه فوق از نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید روانشناسی استفاده شده است.
پرسشنامه سبک فرزندپروری: این پرسشنامه دارای ۳۰ گویه است که توسط دیانا بامریند (1991) بر اساس نظریه وی طراحی و ساخته شد و در سال 1374 توسط اسفندیاری به فارسی ترجمه گردید. این پرسشنامه، شیوههای فرزندپروری والدین را در سه عامل شیوهی سهلگیرانه، شیوههای استبدادی و شیوههای اقتدارگرا اندازهگیری میکند. بامریند (۱۹۹۱) برای محاسبه پایایی با روش (بازآزمایی) 81/۰برای شیوه سهلگیرانه، ۸۶/ ۰برای شیوه استبدادی و ۷۸ /۰برای شیوه اقتداری گزارش نمود. علاوه بر آن مهر افروز (1378) ثبات درونی را با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه نمود که ۷۵/۰برای شیوه سهلگیری ۸۵/۰ برای شیوه استبدادی و۸۲ /۰برای شیوه اقتدار منطقی بدست آورد. هچنین اسفندیاری (۱۳۷۴) برای روایی پرسشنامه از صاحب نظران در زمینه روانشناسی استفاده کرد که نتایج بدست آمده نشان داد که پرسشنامه شیوههای فرزندپروری بامریند دارای روایی (اعتبار) صوری است.
پرسشنامه وضعيت اجتماعي- اقتصادي (SES): این پرسشنامه دارای 11 سؤال بوده که توسط قدرت نما (1392) طراحی و تنظیم گردید. این پرسشنامه دارای 4 مؤلفه میزان درآمد، طبقه اقتصادی، تحصیلات و وضعیت مسکن میباشد. اسلامي و همکاران (1392) روايي صوري و محتوايي پرسشنامه مذکور را توسط 12 تن از متخصصين ورزشي مورد تأييد قرار دادند، همچنین با استفاده از آزمون آلفاي كرونباخ پايايي پرسشنامه 0.83 به دست آمد.
پرسشنامه ویژگیهای شخصیتی: پرسشنامه پنج عاملی نئو فرم بلند ( (NEO- PI-Rدر سال (1992) توسط کاستا و مک کری ساخته شد. این پرسشنامه برای سنجش ویژگیهای شخصیتی در پنج عامل برونگرایی (E)، روانرنجوری (N)، وظیفه شناسی یا با وجدان بودن (C)، گشودگی نسبت به تجربه یا انعطافپذیری (O) و تطابقپذیری یا توافق و یا دلپذیری (A) تهیه شده است و مشتمل بر 240 گویه است. این پرسشنامه در ایران توسط گروسی فرشی و همکاران (1380) هنجاریابی شده و روایی و پایایی آن به ترتیب 66% و 87% گزارش شده است. همچنین در پژوهش سبکرو، حقبین و ابراهیمزاده (1395) آلفای کرونباخ هریک از ابعاد شخصیت (روانرنجوری، با وجدان بودن، گشودگی نسبت به تجربه، برونگرایی و سازگاری) به ترتیب 89%، 83%، 71%، 74%، و 74% گزارش شده است. پرسشنامه فوق دارای مقیاس 5 درجهای لیکرت است که برای کاملا مخالفم نمره 4 و برای کاملا موافقم نمره 0 در نظر گرفته شده، اما برای سؤالات معکوس کاملا موافقم نمره 4 و کاملا مخالفم نمره 0 در نظر گرفته شده است.
یافتههای:
از مجموع 380 دانشآموز انتخاب شده 218 نفر پسر و 162 نفر دختر بودند که به پرسشنامه پاسخ دادند. به منظور تجزیه و تحلیل دادهها بعد از بررسی پیش فرضها اقدام به برآورد برازش مدل پیشنهادی گردید که نتایج در جدول شماره 1 نشان داده شده است.
جدول شماره 1 شاخصهای برازش مدل پیشنهادی
شاخصها χ2 χ2/DF RMSEA CFI TLI GFI |
مقادیر 33/96 32/3 05/0 95/0 968/0 97/0 |
دامنه مورد قبول 05/0< 5> 08/0 90/0< 90/0< 90/0< |
براساس نتایج جدول χ2 بر درجه آزادی کوچکتر از 5 است که نشان دهندهی برازش مدل است. همچنین CFI، TLI و GFI بیشتر از 90% و RMSEA کمتر از 08/ است که نشان دهندهی برازش مدل است.
جدول شماره 2 ضریب مسیر مستقیم مدل و معناداری
| ضریب مسیر | CR | نتیجه |
| |
مستقل | وابسته |
| |||
باورهای دینی | نگرش به مصرف مواد مخدر | 11/ | 39/3 | تأیید |
|
پایگاه اجتماعی- اقتصادی | نگرش به مصرف مواد مخدر | 08/- | 65/2- | تأیید |
|
سبک فرزندپروری | نگرش به مصرف مواد مخدر | 18/ | 45/4 | تأیید |
|
باورهای فرهنگی | نگرش به مصرف مواد مخدر | 25/ | 85/4 | تأیید |
|
چنانچه نتایج نشان میدهد، ضریب استاندار مسیر باورهای دینی(Sig=0.001, t-value=3.39)، پایگاه اجتماعی - اقتصادی (Sig=0.008, t-value=-2.65)، سبک فرزند پروری (Sig=0.001, t-value=4.45) و باورهای فرهنگی (Sig=0.001, t-value=4.85) بر نگرش به مصرف مواد مخدر در سطح تعیین شده 05/0>P معنادار میباشد. . بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد میتوان گفت که کاهش/ افزایش هر یک از چهار متغیر ذکر شده میتواند بصورت مستقیم باعث افزایش/کاهش نگرش به مصرف مواد مخدر گردد. در نتیجه فرضیههای (1، 2، 3 و 4) مبنی بر اثر مستقیم بر نگرش به مصرف مواد مخدر در دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم آباد مورد تأیید قرار میگیرد. همچنین برای سنجش معناداری اثر غیر مستقیم از آزمون سوبل استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 3 گزارش شده است.
همانطور که ضرایب مسیر در شکل شماره 1 نشان داد مسیر مستقیم سبک فرزند پروری به شخصیت (13/0=β ، 65/2 CR=) و همچنین مسیر مستقیم شخصیت به نگرش به مصرف مواد مخدر (22/0=β ، 25/5 CR=) معنادار میباشد و با توجه به ضرایب مستقیم مسیرها، میتوان ضریب غیرمستقیم را محاسبه نمود که مقدار 03/0 بدست میآید (13/0˟ 22/0). حال معناداری این ضریب غیرمستقیم را میتوان به طریق آزمون سوبل به طریق زیر نشان داد:
ZValue= 
باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید میشود. درواقع سبک فرزند پروری قادر است با میانجيگری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرمآباد تأثیر گذار باشد.
همچنین، مسیر مستقیم پایگاه اجتماعی – اقتصادی، متغیر باورهای دینی و باورهای فرهنگی بومی به شخصیت و همچنین مسیر مستقیم شخصیت به نگرش به مصرف مواد مخدر معنادار میباشد. باتوجه به ضرایب مستقیم مسیرها، میتوان ضریب غیرمستقیم را از طریق آزمون سوبل به ترتیب برای این 3 متغیر به شکل زیر نشان داد:
ZValue= 
پایگاه اجتماعی – اقتصادی
باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید میشود. در واقع پایگاه اقتصادی - اجتماعی قادر است با میانجيگری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرمآباد تأثیر گذار باشد.
ZValue= 
باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید میشود. درواقع گرایش مذهبی قادر است با میانجيگری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرمآباد تأثیر گذار باشد.
ZValue=
باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید میشود. در واقع فرهنگ بومی قادر است با میانجيگری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرمآباد تأثیر گذار باشد.
جدول شماره 3 ضریب غیر مستقیم مدل و معناداری
نوع متغیر | ضریب مسیر | عدد معناداری | نتیجه | ||||
مستقل | میانجی | وابسته | مستقیم | غیرمستقیم | کل | ||
سبک فرزند پروری | شخصیت | گرش به مصرف مواد مخدر | 18/0 | 03/0 | 21/0 | 37/2 | تأیید |
پایگاه اجتماعی - اقتصادی | شخصیت | گرش به مصرف مواد مخدر | 08/0- | 08/ | 16/0 | 93/3 | تأیید |
باورهای مذهبی | شخصیت | گرش به مصرف مواد مخدر | 11/0 | 03/0 | 14/0 | 61/3 | تأیید |
باورهای فرهنگی بومی | شخصیت | نگرش به مصرف مواد مخدر | 25/0 | 08/0 | 33/0 | 93/3 | تأیید |
با توجه به نتایج جدول و معناداری مسیر متغیرهای سبک فرزند پروری، باورهای مذهبی و باورهای فرهنگی بومی و پایگاه اجتماعی - اقتصادی با شخصیت و همچنین معناداری مسیر مستقیم شخصیت به نگرش و عدد معناداری بدست آمده در هریک از متغیرها که بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) فرضیات (غیر مستقیم) هم تأیید میگردد. بنابراین عوامل مرتبط با خانواده (سبک فرزند پروری، باورهای دینی، باورهای فرهنگی بومی و پایگاه اجتماعی - اقتصادی) قادر است با میانجيگری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرمآباد تأثیر بگذارد.
همانطور که در جدول شماره 2 مشخص است، سبک فرزند پروری بر گرایش نوجوانان به اعتیاد تأثیر دارد. عامل محافظت کننده و مخاطره آمیز سبک فرزند پروری در گرایش نوجوانان به اعتیاد در پژوهشهای متعدد از جمله (کهنسال و همکاران، 1400؛ سلطانی و زینالی، 1398؛ بنیجمال و صرامی، 1396؛ لیو و ویشر، 2021؛ لی، لو، وایجی، بینگ32 و همکاران، 2022؛ چاکرون - باگیونی، ایزاوت و فال33، 2021) مورد توجه قرار گرفته، که میتوان نتایج پژوهش حاضر را را آنها همسو دانست. بطور کلی در تبیین یافتههای بدست آمده میتوان گفت، سبک فرزندپروری ناسالم (مستبدانه) با کنترل و محدودیت شدید، صمیمیت پایین، اعمال قدرت و انضباط اجباری، سطح توقع بالا از فرزند و سطح پاسخگویی پایین، عزتنفس، خودکارآمدی فرد را پایین آورده و فرد را مستعد افسردگی میکند. در این در حالی است که افسردگی یکی از عوامل خطر مصرف مواد در بین نوجوانان است (دانش و همکاران، 1396). سبک فرزند پروری استبدادی، خودتنظیمی فرزندان را کاهش میدهد (ابراهیمی، زینالی، 1397) در نتیجه سبب تحریک پذیری و خودکنترلی ضعیف و در نهایت گرایش به رفتارهای پرخطر و لذتهای آنی در نوجوانان میگردد. علاوه بر این، از آن جایی که فرزندان خانوادههای مستبد به شدت تحت کنترل و هدایت والدین هستند، مهارتهای زندگی مستقلانه از جمله تصمیمگیری، برنامهریزی، هدف گزینی، و مواردی از این قبیل، که پایههای پختگی فرد را تشکیل میدهند در آنها شکل نمیگیرد. چنین وضعیتی، فرد را در شرایطی قرارمـیدهـد کـه قادر بـه مقابلـه صحیح با استرسهای زندگی نمیباشد و در نتیجه احتمال افسردگی و سایراختلالات روانی نیز افزایش مییابد که بـه صـورت غیـرمسـتقیم مـیتواند به مصرف مواد بینجامد. همچنین، تواناییهـای روانـی اجتمـاعی پایین، ضعف مهـارتهـای ارتبـاطی و رفتارهای تکانشی در فرزنـدان خـانوادههای دارای سبک سهلگیرانه، خطـر گرایش به مصرف را افزایش میدهد. از آنجایی که این فرزندان در زمان مناسـب، ناکـامیهـای زندگی را تجربه نکردهاند و برای آن آماده نشدهاند، برای مقابله با شکستها، محدودیتها و ناکـامیها، از توانایی مناسب برخوردار نیستند و احتمال گرایش به مواد و سایر رفتارهای پرخطر به عنوان روشـی بـرای تنظـیم هیجـانی افزایش مییابد. همچنین نبود نظارت، محدودیت و ضعف والدین در هـدایت فرزنـدان در اعمـال انضـباط پایدار سبب گرایش فرزندان آنها به رفتارهای پرخطر میگردد (محمدخانی و نوری، 1396). در نهایت، سبک فرزند پروری قاطعانه، به عنوان سالمترین سبک فرزند پروری با پیامدهای مثبت شناختی، اجتماعی، تحصـیلی و سـازگاری بهتـر به نیازهای مختلف فرزندان خود (هیجـانی، ارتبـاطی و نظارتی و هدایتی) به درستی جواب میدهند. توجه والدین قاطع به استدلال و بیان کردن منطق قواعد و قوانین به فرزندان کمک میکند تا بتوانند پیامدهای رفتارهای خود را به درسـتی متوجـه شـوند و در نتیجه میزان بالایی از قضاوتهای صحیح برخوردار شوند (محمدخانی و نوری ، 1396). بنابراین سبک فرزند پروری اقتدارگرا با افزایش عزتنفس و یادگیری مهارتهای مقابلهای موجب افزایش نگرش منفی نسبت به مواد و سایر رفتارهای پرخطر در فرزندان میگردد.
دیگر یافتههای پژوهش نشان داد که پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده بر نگرش دانشآموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. این نتایج با تحقیقات شالچی، سهرابی و حاتمپور، 1397؛ پارسیان، هاشمیان، ابوالمعالی و میرهاشمی، 1394؛ گرا، بندتی، رسچه، پوتنته و همکاران، 2020؛ بوجا، مورتالی، باتیستا، مینوتیلو34، 2019؛ ردوننت، کلت، فوربورن، بووز، ملکیور،35 2012 و دیگران همسو است. در تبیین این نتایج میتوان گفت که موقعيت اجتماعي – اقتصادي خانواده، تحول بهنجار كودكان و بهزيستي خانواده را تحت تأثير قرار ميدهد. بنابراین، افرادي كه متعلق به سطح اجتماعي – اقتصادي پايين هستند، از نظر شکلدهي مکانيزمهاي مقابلهاي غيرانطباقي، مانند استفاده از مواد مخدر بسيار آسيبپذير ميباشند (جونز و همکاران، 2011 به نقل از شالچی و همکاران، 1394). از طرف دیگر، سطح پایین اقتصادی و تحصیلات والدین بخصوص پدر سبب گرایش نوجوانان به دوستان و همسالان ناسالم میگردد، که این موارد زمینه را برای نگرش نوجوانان به اعتیاد و سایر رفتارهای بزهکارانه آماده میکند.
دیگر یافتههای پژوهش نشان داد که باورهای مذهبی بر نگرش دانشآموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. نتایج این بخش از پژوهش با دیگر پژوهشهای این حوزه (جلیلیان، حجت خواه و رشید، 1395؛ بهامین، داوری فرد و صادقی فرد، 1397؛ فرزانه جاجرمی، ستوده اصل، کسهاری، جهان، 1400؛ زارعی و کاظمیپور، 1400؛ ویندی و گرابز، (2021؛ تیرادو و همکاران، 2022) همسو است. در تبیین یافتهها میتوان گفت که معنویت (دین) از طریق افزایش خودکنترلی، برقراری نظم اخلاقی، افزایش تعهدات اخلاقی (بهامین و همکاران، 1397)، کاهش اختلالات روانی و همچنین مشکلات ناشی از آن مانند خودکشی، افسردگی و اضطراب (ابوریا، پارگامنت، ماهونی، استاین36، 2015)، تعدیل آثار بحرانهای شدید، سیستم معنادهی (افکار، باورها، انتظارات و اهداف)، احساس ارزشمندی (سیل برمن، 2005)، احساس امنیت و کاهش عواطف منفی (اسمیت، 2003) منجر به کاهش نگرش مثبت نسبت به اعتیاد در دانشآموزان میگردد. همچنین مذهب میتواند از طریق مهارتها و دانشی که فرد کسب میکند از مصرف مواد پیشگیری کند. مثلا مذهب میتواند با ایجاد یک سیستم معنادهی، هدفدار بودن و خود ارزشمندی مثبت مانع رفتارهای هیجانی شود (اسمیت، 2003).
علاوه بر موارد فوق دیگر یافتههای پژوهش نشان داد که باورهای فرهنگی (بومی / محلی) بر نگرش دانشآموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. تحقیقات گویای نقش تسهیلگری فرهنگ بومی (میرفردی، شهریاری، 1396؛ مومبینی، حسینزاده و مومبینی، 1398؛ سروستانی و قادری، 1388؛ شریف حسینی، 1396) و همینطور نقش شفابخشی (درمان) و پیشگیری فرهنگ (گینزبری، 2016؛ شل، نیومن و فانگ37، 2010؛ موناکو، بونهتو، کوداچیونی، مارکوس آنتونی38، 2020؛ ماینا، مکلین، مکارو، کندی39و همکاران، 2020؛ آلدرته، گرگوریچ، مونتهبان، کاپلان40 و همکاران، 2016) در افزایش یا کاهش اعتیاد است که میتوان نتایج پژوهش حاضر را با نتایج آنها همسو دانست. در تبیین این یافتهها میتوان گفت که مخاطرات فرهنگ بومی از جمله باورها و هنجارهای تشویق کننده (تسهیلگر)، تقابل فرهنگها، انحطاط فرهنگی، گسیختگی جامعه، آنومی یا از دست دادن هویت قومی سالم و بیاعتمادی فرهنگی میتواند، سبب شکلگیری باورها و نگرشهای ناکارآمد، گرایش به ناهنجاریها، دوری از آداب و رسوم سنتی و مذهبی، فاصله گرفتن از ارزشهای فرهنگی و از دست دادن هویت قومی و فرهنگی در نوجوان شده که همهی این موارد میتواند، زمینه ساز گرایش نوجوان به اعتیاد و رفتارهای پرخطر گردد. به گونهای که سلمکو، وود، تورمن41، (2006) معتقدند که بسیاری از مشکلات سوء مصرف مواد با از دست دادن فرهنگ سنتی مرتبط است. بنابراین باتوجه به خطراتی که در فرهنگهای سنتی و بومی ایران از جمله (قوم لر) وجود دارد، گرایش نوجوانان به اعتیاد دور از ذهن نیست. در مقابل عوامل محافظت کننده فرهنگ بومی از جمله پایبندی به ارزشهای بومی و سنتی (دینی) و داشتن هویت فرهنگی قوی، موجب افزایش عزتنفس و خودباوری فرد نوجوان میشود که میتواند، زمینه ساز افکار و احساسات مثبت، احساس معناداری و هدفمندی، رهایی از افسردگی و در نهایت گرایش منفی به اعتیاد شود.
همانگونه که نتایج جدول شماره 3 نشان میدهد، متغیر سبک فرزند پروری به طور علّی و غیرمستقیم از طریق شخصیت بر گرایش دانشآموزان به مصرف مواد تأثیر دارد. نتایج پژوهش حاضر را میتوان با نتایج شوشین، میکسیا و لانگ42، (2023) که نشان داد 5 عامل بزرگ شخصیت رابطهی بین سبک فرزندپروری والدین و سلامت روان در بین دانشجویان واسطهگری میکند، همسو دانست. همچنین میتوان آن را با با نتایج تحقیق مام شریفی و همکاران (1399) که نشان دادند، هیجانخواهی هم بطور مستقیم و هم از طریق روانرنجوری و توافق پذیری، میتواند، آمادگی به اعتیاد را پیشبینی کند، همسو دانست. در تبیین این یافته میتوان اذعان داشت که برخی افراد به دلیل دارا بودن ویژگیهای شخصیتی خاصی، استعداد بیشتری برای رفتارهای مخرب و خود آسیبرسان از جمله اعتیاد دارند. با توجه به اینكه برخی از ویژگی شخصیتی از جمله روانرنجورخویی شامل تمایل برای تجربه اضطراب، پرخاشگری، افسردگی، کمرویی، تكانشگری و آسیبپذیری است، افرادی که نمرات بالاتری در این ویژگی میگیرند، به احتمال زیاد در مواجهه با فشارهای روانی، راهكارهای مقابله کارآمدی ندارند و همین موضوع باعث میشود که افراد را درگیر رفتارهای پرخطر نماید (سهرابی، مام شریفی، رافضی و اعظمی، 1397). این افراد احتمالا دارای افكاری غیرمنطقی در مواجه با مشكلات هستند و قدرت کمتری در کنترل تكانههای خود دارند و درجه انطباقپذیری ضعیفتری در ارتباط با دیگران و شرایط فشار روانی نشان میدهند و از سویی دیگر افرادی که دارای این ویژگی شخصیتی هستند، تمایلی به ایجاد و داشتن یك رابطه باثبات ندارند و در یك حالت عدم تعادل قرار دارند و این ویژگیها باعث میشود که این افراد از اطمینان شناختی مناسب و قابل اتكایی برخوردار نباشند. همچنین نوجوانانی که از ویژگی شخصیتی روانرنجورخویی برخوردارند و نمرات بالایی را در این ویژگی شخصیتی دارند، زمانی که با سبکهای فرزند پروری نامناسب (استبدادی یاسهلگیر) مواجه باشند، ویژگیهای شخصیتی آسیبرسان (مثل روان رنجور خویی) میتواند، تأثیر مضاعفی روی نوجوان و گرایش او به رفتارهای پرخطر و اعتیاد بگذارد. بنابراین میتوان گفت روان رنجوری یك نوع عامل مستعد کننده برای گرایش به رفتارهای پرخطر از جمله اعتیاد است. در بيشتر پژوهشها ازجمله (کندی، چن، فنگ، والدیمارسدوتر43 و همکاران، 2019 و حميد، 1394) صفت روان رنجورخويي با افزايش گرايش به اعتياد همراه بوده است. با اين حال در مورد چهار صفت دیگر از صفات مدل پنج عاملي نتايج متفاوت است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که 5 عامل بزرگ شخصیت هر کدام با نگرش مثبت یا منفی نسبت به اعتیاد در ارتباط است و میتوانند، با توجه به وضعیت خانوادگی و سبک فرزند پروری والدین تأثیر مثبت یا منفی بر گرایش نوجوان به اعتیاد اعمال کند.
از دیگر یافتههای پژوهش حاضر میتوان به رابطهی معنادار پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده با گرایش دانشآموزان به مصرف مواد با نقش واسطهگری شخصیت اشاره کرد. هرچند پژوهشی در مورد نقش واسطهای شخصیت در ارتباط بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی و نگرش به اعتیاد یافت نشد. اما پژوهشها نشان دهندهی ارتباط وضعیت اقتصادی – اجتماعی خانواده با گرایش به اعتیاد است. بطوریکه (گرا و همکاران، 2020) نشان دادند که الگوهای استفاده از مواد در میان دانشآموزان 28 کشور مورد بررسی به شدت با وضعیت اجتماعی – اقتصادی و تحصیلات پایین والدین در ارتباط است. در تبیین نتایج پژوهش حاضر میتوان گفت که وضعیت پایگاه اجتماعی – اقتصادی پایین (سطح تحصیلات والدین، درآمد، زندگی در محله فقیر نشین و غیره) منجر به استفاده راهبردهای مقابلهای ناسالم و گرایش فرزندان به همسالان، و خرده گروههای منحرف و نهایتا نگرش مثبت به مواد مخدر میگردد. همچنین فقر و نابرابری اقتصادی منجر به شکست تحصیلی، ترک تحصیل، عزتنفس پایین در فرد نوجوان شده و وی را مستعد رفتارهای پرخطر، بزهکاری و اعتیاد میکند. علاوه بر این، کم سوادی و یا بیتوجهی والدین سبب شکلگیری نوجوانانی با ویژگیهای شخصیتی ضعیف، بیاراده پرخاشگر، تکانشی و بیمسؤلیت و غیره میگردد که هریک از این موارد، میتواند فرد را گرفتار اعتیاد کند. در نتیجه هرچه پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده در شرایط نامناسبتری قرار داشته باشد، احتمال گرایش فرزندان به اعتیاد و سایر رفتارهای پرخطر بیشتر میشود. همچنین، پایگاه اقتصادی – اجتماعی از طریق ویژگیهای شخصیتی افراد بر نگرش دانشآموزان به اعتیاد تأثیر داشته است. بطور کلی میتوان گفت ویژگیهای شخصیتی افراد سبب میشود، که کمبودها یا نواقص موقعیت اجتماعی اقتصادی به شکلهای مختلفی بروز پیدا کنند. مثلا افراد دارای ویژگیهای روانرنجوری، ضمن داشتن ویژگیهای منفی متعدد نسبت به افراد دیگر راحتر جذب، همسالان و خرده گروههای منحرف میشوند. بنابراین وضعیت نامناسب اقتصادی و اجتماعی خانواده، با وجود ویژگیهای شخصیتی نامناسب مانند روانرنجوری بشدت فرد نوجوان را تحت تأثیر قرار میدهد. همچنین ویژگیهایی مثبت شخصیتی مانند مسؤلیتپذیری سبب میشود که نوجوانان در برابر فشار دوستان ناسالم مقاومت بیشتری از خود نشان دهند. بنابراین ویژگیهای شخصیتی بجز روانرنجوری با تأثیر بر پایگاه اقتصادی و اجتماعی خانواده میتواند، در نگرش منفی دانشآموزان به اعتیاد نقش داشته باشد.
یافتهی دیگر پژوهش معناداری رابطه دینداری و گرایش به اعتیاد با نقش واسطهگری ویژگیهای شخصیت است. در مورد رابطه دینداری و ویژگیهای شخصیت تحقیقاتی مانند (دهستانی، 1394؛ خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012؛ ساروگلو44، 2002؛ صادقی، عصار، پیمان پاک و ابراهیمی، 1393) انجام شده که نشان دهندهی ارتباط ویژگیهای شخصیت با دینداری است. به عنوان نمونه (ساروگلو، 2002) نشان داده که ویژگی شخصیتی توافق پذیری و وظیفه شناسی با دینداری در ارتباط است. همچنین تحقیق (صادقی، عصار، پیمان پاک و ابراهیمی، 1393) نشان داده که ویژگی شخصیتی برونگرایی و گشودگی با دینداری رابطه مثبت و معناداری دارد. در حالی که روانرنجورخویی پیشبینی کننده رابطه نامطلوب با خداوند است و یا گفته شده رابطهی باورهای مذهبی و روان رنجوری منفی است (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). بنابراین میتوان نتایج تحقیق حاضر را با آنها هماهنگ دانست.
در تبیین نتایج میتوان گفت که افرادِ با ویژگی وظیفه شناسی، مراقب، قابل اعتماد، سخت کوش و منظم هستند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که افراد متدین بیشتر از سایرین دارای این صفات مثبت هستند و مسئولیت پذیرتر و دستاوردهای بیشتری در زندگی خود دارند (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). همچنین میتوان گفت دینداری، خودکنترلی و نظارت بر خود را که در افراد وظیفهشناس وجود دارد، تقویت میکند (مک کالو و ویلوبی45، 2009) بنابراین دینداری و ویژگی شخصیتی وظیفهشناسی با ایجاد صفات مثبت در فرد، سبب کاهش گرایش به رفتارهای پرخطر و نگرش منفی به مصرف مواد و الکل میگردد. همچنین باورهای دینی با توافق‌پذیری (ویژگیهای خوش اخلاق، نرم‌قلب، از خودگذشته، دلسوز، بخشنده) برونگرایی (اجتماعی، سرگرم‌کننده، محبت‌آمیز، پرحرف، معاشرتی و فعال و پر انرژی) همبستگی مثبت دارند. این ویژگیهای مثبت و به افراد کمک میکند تا روابط مؤثری با دیگران ترتیب دهند و این میتواند منجر به سلامت روانی بهتر شود (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). سلامت روان نیز با نگرش به اعتیاد و سایر رفتارهای پرخطر در ارتباط است. گشاده رویی به دلیل ویژگیهای خوبی (مانند شجاعت، خلاق بودن و مستقل بودن) با دینداری در ارتباط است و به همین دلیل ممکن است، بر نگرش به اعتیاد تأثیر داشته باشد. در نهایت، رابطه بین باورهای مذهبی و روان رنجوری منفی است. این بدان معناست که افراد مذهبی باید آرامتر، آسودهتر، ایمنتر و راحتتر باشند، در حالی که افراد روان رنجور نگران، عصبی، سرسخت، ناامن هستند (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). همچنین، آنو و واسکونسلها46 (2005) با مرور 49 مطالعه با استفاده از فرا تحلیل به این نتیجه رسیدند که اشکال مثبت مقابله مذهبی با پیامدهای روانشناختی مثبت مانند رضایت از زندگی و شادی ارتباط مثبت دارد و با پیامدهای منفی مانند اضطراب و افسردگی ارتباط منفی دارد. همه این یافتهها نشان میدهد که دینداری با حالات عاطفی مثبت مرتبط است. بنابراین روانرنجوری با طیفی از عواطف منفی با دینداری رابطه معکوس دارد و این میتواند در نگرش مثبت دانشآموزان به اعتیاد دخیل باشد.
آخرین نتیجه بدست آمده از پژوهش نشان دهندهی معناداری رابطهی متغیر فرهنگ بومی با گرایش به اعتیاد از طریق ویژگیهای شخصیت است. بر اساس بررسیهای صورت گرفته پژوهشی در این زمینه یافت نشده است. اما تحقیقاتی در مورد رابطه فرهنگ و شخصیت انجام شده از جمله پژوهش (فراهانی و خانیپور، 1397) که نشان دادند فرهنگ ایرانی بر طبقهبندی صفات شخصیت و فرایندهای روانشناختی برای مقابله با استرس و سلامتی روانی اثر گذار است. همچنین هافستد و مک کری47 (2004) در پژوهشی نشان دادند که نمرات بدست آمده از ویژگیهای شخصیت در 33 کشور مورد بررسی با نمرات بعد فرهنگی دارای همبستگی است. بنابراین میتوان نتایج پژوهش حاضر را با آنها همسو دانست. در تبیین این نتایج باید در نظر داشت که شخصیت و فرهنگ رابطهای دو طرفه دارند. تحقیقات مختلف جامعه شناختی و روانشناسی نشان میدهد که ویژگیهای فرهنگی یک جامعه تفاوتهای شخصیتی بارزی را در میان اعضای آن جامعه در مقایسه با سایر جوامع ایجاد میکند. برای مثال، فرهنگهای مختلف ویژگیهای شخصیتی متفاوتی مانند، برونگرایی، درونگرایی، هیجانپذیری آرامش و دوری از هیجان را در اعضای خود شکل میدهند (سیاسی، 1399). هر یک از این خصوصیات شخصیتی اثرات متفاوتی بر فرهنگ و گرایش به اعتیاد در دانشآموزان ایجاد میکند. به عنوان نمونه تحقیقات مختلف از هیجان خواهی به عنوان عامل آمادگی به اعتیاد یاد کردهاند (مام شریفی و همکاران، 1399). لذا با توجه به ویژگیهای دوران نوجوانی و هیجان خواهی نوجوانان گرایش به رفتارهای پرخطر بخصوص زمانی که با موانع و مخاطرات فرهنگی مواجه شود، دور از انتظار نیست. بنابراین، همانگونه که شخصیت افراد متأثر از فرهنگ جامعه است، شخصیت نیز تأثیرات متقابل و ظریفی بر فرهنگ اعمال میکند. در نتیجه هیجانخواهی نوجوانان میتواند، فرهنگ و رابطه آن با نگرش به اعتیاد را تحت تأثیر خود قرار دهد. موقعیتهای عاطفی، انگیزشی و شناختی (یعنی شخصیت‌های ما) توسط محیط شکل میگیرد، اما این گرایش‌ها بر واکنش‌های ما به محیط و انواع محیط‌ها و موقعیت‌هایی که انتخاب می‌کنیم نیز تأثیر می‌گذارند (راثمان، شرمن، ناو و فاندر، 2015). بنابراین، افراد شخصیت خود را از طریق یک فرآیند پویا، مستمر و معامله متقابل با محیط خود توسعه می دهند (اسپخت و همکاران، 2014). علاوه بر این، هر یک از ابعاد مدل پنج عاملی شخصیت میتواند، به شکلهای مختلفی رابطه فرهنگ با نگرش به اعتیاد در دانشآموزان تحت تأثیر قرار دهد. مثلا ویژگی شخصیتی برونگرايي، شامل ويژگيهايي از قبیل تحریک پذیری، میل به برقراري روابط بين فردي، پرحرفي، اعتماد به نفس و ابراز هيجانات و احساسات به مقدار زياد، میباشد. تحقیقات در مورد نقش هر یک از 5 عامل شخصیتی بجز روان رنجوری متفاوت است. مثلا در تحقیق امان الهی و همکاران، (1392) نشان داد که برونگرایی با اعتیاد رابطه منفی دارد در حالی که در پژوهش دوبي و همکاران، (2010 ) نشان داد که افراد معتاد در برونگرایی نمرات بالایی دارند. بنابراین میتوان گفت که افراد دارای ویژگی برونگرایی با ابراز احساسات و هیجانات خود و اعتماد به نفس بالا میتوانند، حتی زمانی که در مقابل مخاطرات فرهنگی از جمله هنجارهای تسهیلگر و غیره قرار میگیرند، همچنان نگرش منفی راجع به اعتیاد و مواد مخدر داشته باشند. از طرف دیگر ویژگی روانرنجوری به گواه تحقیقات متعدد با اعتیاد رابطه مثبت دارد (زرگر و غفاري 2009). افراد روانرنجور از نظر هيجاني بيثبات، مضطرب، دمدمي مزاج، خجالتي و افسرده و دارای عزتنفس پایین هستند. هر یک از اين علائم ميتواند فرد را به اعتياد به عنوان یک راه حل سوق دهد. بنابراین وقتی دانشآموز دارای ویژگی روانرنجوری در مقابل موانع و مخاطر فرهنگی قرار میگیرد، به خاطر عدم مهارتهای لازم به اعتیاد و رفتارهای پرخطر دیگر گرایش پیدا میکند. هریک از ویژگیهای شخصیتی دیگر (خوشايندي، وظیفه شناسی و انعطافپذیری)، میتواند، به شکلهای مختلف سبب گرایش مثبت یا منفی دانشآموزان به اعتیاد و مواد مخدر شود. هریک از این ویژگیهای شخصیتی که متأثر از فرهنگ هستند، خود نیز میتوانند منشأ تغییرات ظریفی در فرهنگ (بومی) شوند. بنابراین شخصیت و هر یک از 5 عامل شخصیتی (بطورکلی) میتواند، رابطه فرهنگ (بومی) و نگرش دانشآموزان به اعتیاد را متأثر کند.
بطورکلی نتایج پژوهش نشان داد که عوامل مخاطرهآمیز و محافظت کننده خانواده با نقش واسطهای ویژگیهای شخصیت در گرایش نوجوانان به اعتیاد تأثیر دارد. پژوهش حاضر نیز با محدودیتهایی مواجه بود که مهمترین آنها ابزار خودگزارش دهی است که ممکن است، دقت در پاسخدهی و تعمیم پذیری نتایج را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین با توجه به ماهیت روش پژوهش (همبستگی) در تعمیمپذیری دادههای باید احتیاط نمود. بر این اساس توصیه میشود، با توجه به اهمیت دوران نوجوانی (دوره دبیرستانی) سایر عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با خانواده که ممکن است، در گرایش به اعتیاد در نوجوانان نقش داشته باشند، شناسایی و مورد بررسی قرار گیرند. همچنین لازم است، عوامل مخاطره آمیز فردی و نیز ویژگیهای شخصیتی آسیبپذیر، شناسایی و مورد اصلاح و آموزش قرار گیرد. در نهایت توصیه میشود، عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده اعتیاد در دیگر گروههای دانشآموزی و دانشجویان مورد بررسی قرار گیرد و در صورت امکان از ابزارهای دیگر استفاده گردد. بنابراین لازم است که مسؤولین آموزشی کشور، مربیان، مدارس و خانوادهها سعی در شناسایی مخاطرات دوران نوجوانی و کاهش آنها داشته باشند به گونهای که با ایجاد یک محیط امن، زمینهی رشد و شکوفایی نسل آینده را فراهم نمایند.
منابع
احدی، رضا؛ محمدی، شهرام؛ طغر انگار، حسن (1401). عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد مواد مخدر صنعتی (مطالعه موردی: شهر زنجان) ، پژوهشهای حقوقی، 21 (49)، 343 – 315.
اسماعیل بیگی ماهانی، منیره؛ اعیادی، نادر؛ نبی اللهی نجف آبادی، علی؛ رضایی، سامان (1398). قش سبکهای ابراز هیجان و سبکهای مقابلهی مذهبی در گرایش به اعتیاد دانشجویان، مجله پژوهش در دین و سلامت، 5(4)، 47-34.
بهامین، قباد؛ داوریفرد، فروزان و صادقی فرد، یاسمن زهرا (1397). نقش واسطهای معنویت در سلامت روان و گرایش به مصرف مواد مخدر، مجله پژوهش در دین و سلامت، 4 (4)، 79- 69.
پارسیان، منیژه؛ هاشمیان، کیانوش؛ ابوالمعالی، خدیجه؛ میرهاشمی، مالک (1394). پیشبینی نگرش به مواد مخدر در نوجوانان بر اساس عوامل خطرساز تربیتی خانوادگی به منظور سلامت روانی نوجوانان در جامعه: طراحی مدلی برای پیشگیری از اعتیاد. مجله دانشگاه علوم پژشکی اردبیل، 15 (2)، 206- 198.
جلیلیان کاسب، فاطمه؛ حجت خواه، محسن؛ رشیدی، علیرضا (1395). بررسي نقش ميانجيگري سرسختي روانشناختي در رابطه بين جهتگيري مذهبي، خودکارآمدي و خودپنداره با گرايش به اعتياد"، فصلنامه اعتیاد پژوهی، 10 (40)، 160- 146.
حجت، سید کاوه؛ آزادي، ابوالفضل؛ منادي زیارت، حدیثه؛ نوروزي خلیلی، مینا؛ حاتمی، سید اسماعیل؛ رضایی، مهدي (1394). اثربخشی شناخت درمانی گروهی عوارض تریاك در نگرش به اعتیاد نوجوانان داراي والد معتاد، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، 22 (4)، 358- 349.
حسینی المدنی، سید علی؛ کریمی، یوسف؛ بهرامی، هادی (1391). پیش بینی عضویت نوجوانان و جوانان در گروه های معتاد و غیرمعتاد بر اساس حمایت اجتماعی ادراک شده، سبک های دلبستگی، سبک های هویتی و صفات شخصیتی. نشریه دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی، 3، 45- 33.
زارعی، سلمان و کاظمیپور، احمد (1400). نقش تعدیل کننده سالم زیستی مذهبی و خود تمایزیافتگی در رابطه بین ملال روانشناختی با گرایش به اعتیاد در بین دانشآموزان پسر شهر نورآباد، دو ماهنامه فیض، 25 (1)، 776- 767.
رضایی، احمد؛ اسلامی، بهروز؛ مهدی پور خراسانی، ملیحه؛ (1392). نقش خانواده در گرایش جوانان به اعتیاد در شهرستان ورامین، نشریه جامعه شناسی مطالعات جوانان، 5 (15)، 50- 27.
سلطانی، لادن؛ زینالی، علی (1398). نقش شيوههاي تربيتي، استعداد اعتياد والدين و مزاج فرزند در پيشبيني استعداد
اعتياد دانشآموزان نوجوان. فصلنامه اعتياد پژوهي سوء مصرف مواد، 13 (54)، 146- 127.
سهرابی، فرامرز؛ مام شریفی، پیمان؛ رافضی، زهره و اعظمی، یوسف (1397). پیشبینی آمادگی به اعتیاد بر اساس سلامت روان، حمایت اجتماعی و ابعاد شخصیتی روانرنجورخویی و توافق پذیری، نشریه روان پرستاری، 6 (6)، 66- 57.
شالچی، بهزاد؛ سهرابی، ظریفه؛ حاتمپور، شورش (1397). ارتباط كاركرد خانواده و موقعيت اجتماعي _ اقتصادي با آسيب پذيري نسبت به اعتياد: با نقش ميانجي هوش معنوی، مجله دانشگاه علوم پزشكي گيلان، 27 (108)، 34- 25،، 1397.
شالچی، بهزاد؛ فریده، تنگستانی زاده؛ پرنیان خوی، مریم و یاقوتی آذری، شهرام (1396). رابطه هوش هیجانی، وضعیت اجتماعی – اقتصادی و آسیبپذیری نسبت به اعتیاد با نقش واسطهای نیازهای بنیادین روانشناختی، فصلنامه اعتياد پژوهي سوءمصرف مواد، 11 (42)، 92- 71.
شوشتری رضوانی، مهدیه و آقا بابایی، ناصر (1399). رابطه دینداری و بنیانهای اخلاقی با گرایش به اعتیاد در دختران 15تا 18ساله شهر تهران، نشریه پژوهشکده علوم بهداشتی و جهاد دانشگاهی، 20 (1)، 125- 119.
صادقی، منصوره سادات؛ عصار، مریم؛ پیمان پاک، فایزه وابراهیمی، سید محسن ( 1393). نقش ابعاد اصلی شخصیت در نوع ارتباط با خدا. دو فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات اسلام و روانشناسی، 8 (15)، 126- 103.
صدیق سروستانی، رحمتاله؛ قادری، صلاح الدین (1388). هنجارهاي تسهيل كنندة مصرف مواد مخدر (ترياك و نظاير آن) در ميان خرده فرهنگهاي قومي در ايران. فصلنامه دانش انتظامی، 10 (2)، 109- 82.
عراقیه، علیرضا؛ فتحی و اجارگاه، کورش؛ برزگر، نادر؛ مرادی، سعید (1390). توسعه سرمایه انسانی در آموزش عالی از طریق احترام به تنوع فرهنگی دانشجویان، نشریه مدیریت و برنامه ریرزی در نظامهای آموزشی، 4 (7)، 99- 85.
عزیزی زین الجاجلو؛ و تبریزی، جعفر صادق (1393). تعيين کنندههاي اجتماعي وضعيت سلامت: تأثير پايگاه اجتماعي اقتصادي بر سلامت افراد، تصوير سلامت، 5 (1)، 21- 15.
فراهانی، محمد نقی، خانیپور، حمید (1397). تاثیر فرهنگ بر تجربه عواطف، استرس، صفات شخصیت و سلامت روان: یافتههای حاصل از مطالعات بین فرهنگی. نشریه پژوهش در سلامت روانشناختی، 12(3)، 18- 1.
فراغتي، مریم؛ برجعلي، احمد؛ سهرابی، فرامرز؛ فرخی، نورعلی؛ اسکندری، حسین (1398). نقش معنویت و تنظیم شناختی هیجانی بر ترک اعتیاد با وضعیت تأهل و افزایش سن، مجله پزشکی رازی. 26 (5)، 36- 26.
فرزانه جاجرمی، حسن؛ ستوده اصل، نعمت؛ کسهاری، رضا؛ جهان، فائزه (1400). ارائهی مدل علّی گرايش به رفتارهای پرخطر بر اساس نگرش مذهبی و سبکهای فرزند پروری والدين با میانجیگری چشم انداز زمان، پژوهشهای روانشناسی اجتماعی، 42، 52- 32.
قمری، محمد؛ (1390). مقایسه ابعاد عملکرد خانواده و کیفیت زندگی و رابطه این متغیرها در بین افراد معتاد و غیر معتاد. اعتیاد پژوهی، 5(18)، 68- 55.
کهنسال نالکیاشری، سعیده؛ اسدی مجره، سامره؛ اکبری، بهمن (1401). ارائه مدل ساختاری رابطه سبکهای فرزند پروری ادراک شده با رفتارهای پر خطراز راه میانجیگری تابآوری و تنظیم هیجان در نوجوانان، فصلنامه علمی پژوهشی روشها و مدلها و روانشناختی، 13(47)، 116- 101
مومبینی، محمد علی؛ حسین زاده، علی حسین؛ مومبینی، آزیتا (1398). بررسی عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر گرایش به مصرف مواد مخدر بر مبنای رویکرد کج رفتاری (مورد مطالعه: جوانان شهر اهواز)، فصلنامه توسعه اجتماعی، 13 (3)، 197- 228.
نیازی، محسن؛ صادقی ده چشمه، ستار؛ سجودی، عادل (1399). مدل ساختاري عوامل اجتماعي بزهكاري جوانان و نوجوانان، فصلنامة پژوهشهاي اطلاعاتي و جنايي، 15 (3)، 176- 157.
Abu Raiya H, Pargament KI, Mahoney A, Stein C (2015). A psychological measure of Islamic religiousness: Development and evidence for reliability and validity. The International Journal for the Psychology of Religion, 18(4):291-315.
Alderete, Ethel., Gregorich, Steven E., Monteban, Madalena., Kaplan, Celia P., Mejia, Raul., Livaudais-Toman, Jennifer., Pérez-Stable, Eliseo J (2016). Effect of appreciation for Indigenous cultures and exposure to racial insults on alcohol and drug use initiation among multiethnic Argentinean youth. Preventive Medicine, 58, 60- 68.
Ano, Gene. G., Vasconcelles, Erin B (2005). Religious coping and psychological adjustment to stress: a meta-analysis, Clin Psychol , 61(4), 461-80.
Baharudin MN, Mohamad M, Karim F. (2020). Drug-abuse inmates maqasid shariah
quality of lifw: a conceotual paper. Hum Soc Sci Rev. 8 (3):1285–94.
Blanco, C., Florez-Salamanca, L., Secades-Villa, R., Wang, S., and Hasin, D. S. (2018). Predictors of initiation of nicotine, alcohol, cannabis and cocaine use: results of the national epidemiologic survey on alcohol and related conditions (NESARC). Am. J. Addict. 27, 477–484.
Buja, Alessandra., Mortali, Claudia., Mastrobattista, Luisa., Minutillo, Adele., Pichini, Simona., Genetti, Bruno., Vian, Paolo & Et al (2019). Pathways connecting socioeconomic variables, substance abuse and gambling behaviour: a cross sectional study on a sample of Italian high- school students. BMJ Open, 9(11), e031737.
Chakroun-Baggioni. N., Izaute. M., Fall. E (2021). Gender, attachment, and parenting style: Protective or risk factors of alcohol misuse in young adults? Personality and Individual Differences, 180, 110976.
Copello A, Templeton L, Powell J (2009). Adult family members and carers of dependent drug users: prevalence, social cost, resource savings and treatment responses. London: UK Drug Policy Commission. 50 (12):45-52.
Dennhardt, A. A., & Murphy, J. G. (2013). Prevention and treatment of college
student drug use: A review of the literature. Addictive Behaviors, 38(10),
2607-2618.
Doinita, N. E., & Maria, N. D. (2015). Attachment and parenting styles, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 203, 199-204.
Gardiner, E., Mâsse, L.C., Iarocci, G. (2019).A psychometric study of the Family Resilience Assessment Scale among families of children with autism spectrum disorder, Health Qual Life Outcomes, 17, 1-10.
Gerra, Gilberto .,Benedetti, Elisa ., Resce, Giuliano ., Potente, Roberta ., Cutilli , Arianna and Molinaro, Sabrina (2020). Socioeconomic Status, Parental Education, School Connectedness and Individual Socio-Cultural Resources in Vulnerability for Drug Use among . Int. J. Environ. Res. Public Health, 17(4), 1306.
Hanson KL, Medina KL, Padula CB, Tapert SF, Brown SA (2011). Impact of adolescent alcohol and drug use on neuropsychological functioning in young adulthood: 10- year outcomes. J Child Adolesc Subst Abus ;20 (2):135–54.
Hofstede Geert & McCrae (2004). Personality and Culture Revisited: Linking Traits and Dimensions of Culture, Cross-Cultural Research, 38 (1).
Hostovesky, M., Prokop, P. (2018). The relationship between internet addiction and personality traits in Slovak secondary schools students. JAMSI, 14(1), 83-101.
İsmail, R., Mohammed Nawi, A., Abdul Manaf, M. R., Hassan, M. R., Abdullah Mohd, H., İbrahim, N., Abdullah, İ. H. T., & Shukor, S. (2023). Risk and protective factors in predicting drug and substance abuse among Malaysian youths. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 10(1), 23-33.
Kennedy, B., Chen, R., Fang, F., Valdimarsdottir, U., Montgomery, S., Larsson, H.. (2019). Low stress resilience in late adolescence and risk of smoking, high alcohol consumption and drug use later in life. Journal of Epidemiol Community Health. 73(6), 496-501.
Li, Liu., Weijie, Meng & Bingyuan, Liu T (2022). The Mediating Role of Social Support in the Relationship Between Parenting Styles and Adolescent Drug Abuse Identification, Frontiers in Psychology, 12.
Liu, L., and Visher, C. A (2021). The roles of family, community, and services in the prevention of illicit drug use: findings from a sample of released prisoners, . J. Drug Issues, 51, 358–375.
Maina, Geoffrey., Mclean, Maeve., Mcharo, Solomon., Kennedy, Megan., Djiometio, Joseph., King, Alexandra (2020). A scoping review of school-based indigenous substance use prevention in preteens (7-13 years), Subst Abuse Treat Prev Policy, 15:74.
McCullough, M. E., & Willoughby, B. L. B. (2009). Religion, self-regulation, and self-control: Associations, explanations, and implications. Psychological Bulletin, 135(1), 69–93.
Monaco, Grégory Lo., Bonetto, Eric.,Codaccioni, Colomba., Marcos Vinicius Araujo., Anthony Piermattéo (2020).Alcohol ‘use’ and ‘abuse’: when culture, social context and identity matter: Alcohol ‘use’ and ‘ abuse’,Current Opinion in Food Science, 33, 9- 13.
Nawi, A.M., Ismail R., Ibrahim F., Hassan. M.R, Abdul Manaf, M.R., Ami, N., Ibrahim, N., & Shafurdin, N.SH (2021). Risk and protective factors of drug abuse among adolescents: a systematic review. BMC public health. Centre for Research in Psychology and Human Well-Being, Faculty of Social Sciences and Humanities, Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600 Bangi, Selangor, Malaysia, 21:2088.
Piko, BF., & Kovács, E. (2010). Do parents and schoolmatter? Protective factors for adolescent
substance use. Addictive behaviors, 35(1): 53-56.
Rachel,Wanj iru., Gathungu, Thungu (2020). Influence of family socio – economic factors on dug abuse a mong girls in lanini saba village in kibra sub- county, Nairobi, Kenya. A thesis submitted in partial fulfilment of the requirements for the award of the degree of master of science in governance peace and security in the department of governance peace and security studies , school of humanities and school sciences of affica Nazarene university
Redonnet, B., Chollet, A., Forborne, E., Bowes, L., Melchior, M (2012 Tobacco, alcohol, Cannabis and other illegal drug use among young adults: The socioeconomic context,. . Drug and alcohol dependence, 121(3), 231-9.
Shell, Duane F., Newman., Ian M., Fang, Xiaoyi (2010). The Influence of Cultural Orientation, Alcohol Expectancies, and Self-efficacy on Adolescent Drinking Behavior in China. Educational Psychology Papers and Publications. 173.
Stewart, S. H., Chinneck, A., Thompson, K., Afzali, M. H., Nogueira-Arjona, R., Mahu, I. T., & Conrod, P. J. (2021). Personality to prescription drug misuse in adolescents: Testing affect regulation, psychological dysregulation, and deviance proneness pathways. Frontiers in Psychiatry, 12, Article 640766.
Šumskas, L., and Zaborskis, A (2017). Family social environment and parenting predictors of alcohol use among adolescents in Lithuania, . Int. J. Environ. Res. Public Health, 14:1037.
Szelemko WJ, Wood JW, Thurman PJ. Native Americans and alcohol: past, present, and future. J Gen Psychol. 2006;133:435-451.
Thorpe, H. H. A., Hamidullah, S., Jenkins, B. W., and Khokhar, J. Y. (2020). Adolescent neurodevelopment and substance use: receptor expression and behavioral consequences. Pharmacology & Therapeutics. 206, 107431.
Tirado, Camila., Moreno, Oswaldo., Fuentes, Lisa .,Rodriguez, Isis Garcia., Hernandez, Cindy ., Muñoz Geovani (2022). Assets and stressors on adolescent substance use: The role of religiosity. Reference Module in Biomedical Sciences.
Vermeer, paul (2014). Religion and Family Life: An Overview of Current Research and Suggestions for Future Research, Religions, 5(2), 402-421.
Viner, R. M., and Taylor, B. (2007). Adult outcomes of binge drinking in adolescence: findings from a UK national birth cohort. J. Epidemiol. Community Health, 61, 902–907. doi: 10.1136/jech.2005.
Weinandy, Jennifer T.Grant & Grubbs, Joshua B. (2021). Religious and spiritual beliefs and attitudes towards addiction and addiction treatment: A scoping review. Addictive Behaviors Reports, 14, 100393.
Whyte AJ, Torregrossa MM, Barker JM, Gourley SL (2018). Editorial: long-term consequences of adolescent drug use: evidence from pre-clinical and clinical models. Front Behav Neurosci,;12:83.
Woodward, Tara C., Smith, Megan L., Mann, Michael J., Kristjansson, Alfgeir., Morehouse Holly (2023). Risk & protective factors for youth substance use across family, peers, school, & leisure domains, Children and Youth Services Review, 151, 107027.
Xia, Wei.,William li, cheung, Ho., Ling, Tingna., Yuanhui, Tingna., Luo., Laurie Long Kwan Ho.., Ankie Tan Cheung ., Peige Song (2022). Structured online training for university students to deliver peer-led addiction counselling for young drug abusers in China: Effect on improving knowledge, attitude, confidence, and skills. Patient Education and Counseling, 105 (4), 1009- 1017.
Zrour, C., Naja, W., Chahoud, M., Halabi, A., Badaoui, A., and Haddad, R. (2021). Parenting styles and psychiatric profile of parents of adult substance use disorder patients: cross-sectional study. Int. J. Ment. Health Addict, 7, 1–16.
[1] . Zhao, Qin, Han, Li
[2] .Blanco, Florez- Salamanca, Secades-Villa, Wang, & Hasin
[3] . Viner & Taylor
[4] . Xia, William Li, Liang & Et al
[5] . Hanson, Medina, Padula, Tapert & Brown
[6] . Thorpe, Hamidullah, Jenkins & Khokhar
[7] . Wood, Dawe & Gullo
[8] . Dennhardt & Murphy
[9] . Woodward, Smith, Mann, Kristjansson, Morehouse
[10] . Goldstein
[11] . Copello, Templeton, Powell
[12] . Piko & Kovács
[13] . Gardiner, Mâsse & Iarocci
[14] . Baharudin , Mohamad & Karim
[15] .Vermeer
[16] . Tirado, Moreno, Fuentes, Rodriguez
[17] . Weinandy, Grubbs
[18] . Morjaria, Orford
[19] . Jones, Eidelman & Yudron
[20] . Gerra, Benedetti, Resce, Potente
[21] . RACHEL WANJIRU GATHUNGU
[22] . Betancourt
[23] . McCormick
[24] . Krampen
[25] . Zrour, Naja, Chahoud, Halabi
[26] . Šumskas and Zaborskis
[27] . Liu & Visher
[28] . Lukavska, Vacek and Gabhelik
[29] . Doinita & Maria
[30] . Cloninger, Bohman & Sigvardsson
[31] . Stewart, Chinneck, Thompson, Afzali
[32] . Li, Liu., Weijie, Meng & Bingyuan, Liu
[33] . Chakroun-Baggioni. Izaute. Fall
[34] . Buja,Mortali, Mastrobattista, Minutillo, Pichini
[35] . Redonnet, Chollet, Forborne, Bowes, Melchior
[36] . Abu Raiya Pargament, Mahoney, Stein
[37] . Shell, Newman., Fang
[38] . Monaco, Bonetto, Codaccioni, Marcos Anthony
[39] . Maina, Mclean, Mcharo, Kennedy
[40] . Alderete, Gregorich, Monteban, Kaplan
[41] . Szelemko Wood, Thurman
[42] . Shuxin, Meixia, Long
[43] . Kennedy, Chen, Fang, Valdimarsdottir
[44] . Saroglou
[45] . McCullough & Willoughby
[46] . Ano & Vasconcelles
[47] .Hofstede & McCrae
