گونه‌شناسی و شمایل‌نگاری مهرهای تپه حصار دامغان

الموضوعات :

محمد حسین رضایی ¹ , حسن نامی ² , محدثه حسینی قلعه قافه ³

1 - گروه تاریخ، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2 - استادیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران.
3 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران.

تاريخ الإرسال : 15 الخميس , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 21 الجمعة , ربيع الأول, 1445 تاريخ الإصدار : 09 الأحد , رجب, 1445

الکلمات المفتاحية: مهر, شمایل‌نگاری, گونه‌شناسی, دوره مفرغ, تپه حصار,

ملخص المقالة :

در ادبیات باستان‌شناسی، اشیا کوچک قابل‌ حمل سنگی، گلی، استخوانی یا فلزی، معمولاً به قطر ۱-۵ سانتی‌متر، با یک سطح منقوش به‌صورت کنده یا شیاردار با یک دسته حلقوی سوراخ‌دار، مهر نامیده می‌شوند. مکانیسم کارکرد مهرها در دوران‌ پیش‌ازتاریخ، تفاوت‌های آشکاری را نشان می‌دهند. بارزترین تفاوت‌ها را می‌توان در پیدایش مهرهای استوانه‌ای و یا پیدایش مهرهای مشبک فلزی در عصر مفرغ مورد توجه قرار داد. هدف از پژوهش حاضر، طبقه‌بندی و گونه‌شناسی و شمایل‌نگاری مهرهای یافت شده از تپه حصار دامغان است. مقاله حاضر در پی پاسخ به پرسش‌های ذیل است: از جمله این‌که، مهرهای تپه حصار به لحاظ گونه‌شناسی، چه اشکالی را شامل می‌شود؟ نقش‌مایه‌های به‌کاررفته بر روی مهرهای تپه حصار چه موضوعاتی را در بر می‌گیرند؟ این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است که سعی دارد با رویکرد کتابخانه‌ای به طبقه‌بندی و گونه‌شناسی مهرهای یافت شده از تپه حصار دامغان بپردازد. مهرهای حصار Iو II اغلب از بافت قبور و مهرهای حصار III اغلب از بافت معماری یافت شده‌اند. مهرهای حصار از سنگ‌ها و مواد متفاوتی ساخته‌شده‌اند که برخی از مواد، بومی بوده و برخی دیگر از مناطق دیگر به محوطه وارد شده‌اند که بیانگر گستره تجارت و بازرگانی محوطه تپه حصار دامغان است. نتیجه این مطالعه نشان می‌دهد که اغلب مهرهای تپه حصار از نوع مهر مسطح یا استامپی هستند و نقوش هندسی فراوان‌ترین نقش‌مایه حکاکی شده بر روی مهرهای تپه حصار است. مهرهای تپه حصار از لحاظ گونه‌شناختی و نقش‌مایه بیشترین شباهت را با مهرهای شوش و تپه سیلک دارند و در خارج از فلات ایران شباهت‌هایی با مهرهای بین‌النهرینی و همچنین، آسیای مرکزی را نان می‌دهند. با پیشرفت تجارت تغییراتی در کیفیت جنس و نقوش مهرهای تپه حصار ایجاد شده است و در این تغییرات هم عامل ارتباط با اقوام دیگر و هم ‌تغییر تفکر مردمان بومی منطقه می‌تواند سهیم بوده باشد.

المصادر:

افشارفر، ناصر (1385). هزاره‌های تاریک دامغان. تهران: پازینه.
افشارفر، ناصر (1389). بررسی باورهای دینی مردم تپه حصار دامغان بر اساس تدفین اموات. رشد آموزش تاریخ ۳۹، 10-16.
اندرودی، الهام، آقایی میبدی، مژگان (1400). واکاوی معماری پیش از تاریخ در شمال شرق فلات ایران با تمرکز بر تحولات معماری بخش‌های مسکونی- آئینی تپه حصار دامغان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 11 (28)، 53-70.
حصاری، مرتضی (۱۳۹۶). بررسي تعدادی از اثر مهرهای حیواني دوره‌ی آغاز ایلامی محوطه‌ی سفالین پیشوا، استان تهران. مطالعات باستان‌شناسی، ۹(۲)، ۱۳-۲۸.
طلایی، حسن (1398 الف). ایران پیش ‌از تاریخ: عصر مس‌‌سنگی. تهران: سمت.
طلایی، حسن (1398 ب). مهر در ایران از آغاز تا صدر اسلام. تهران: سمت.
Afshar, Z. (2014). Mobility and economic transition in the 5th to the 2nd millennium B.C. in the population of the Central Iranian Plateau, Tepe Hissar. Durham theses. Durham University.
Amiet. P. (1977). Bactriane Proto-Historique. Syria, 54(1-2), 89-121.
Atakuman, C. (2015). From Monuments to Miniatures: Emergence of Stamps and Related Image bearing Objects during the Neolithic. Cambridge Archaeological Journal, 25(4), 759 – 788.
Bennett, L. (1989). The Seals of Tappeh Hesar, 1931-1932. In Dyson and Howard (eds.), Tappeh Hesar: reports of the Restudy Project, 1976. Casa editrice Le Lettere Firenze, 127-130.
Collon, D. (1990). Near Eastern Seals, London: British Museum Publications.
Collon, D. (1997). Ancient Near Eastern Seals, In D. Collon (ed.), 7000 Years of Seals. London: the British Museum Press, 11 – 30.
Collon, D. (2005). First Impressions – Cylinder Seals in the Ancient Near East. London: British Museum Publications.
Dyson, R. H. (1987). The relative and absolute chronology of Hissar II and the proto- Elamite horizon of northern Iran. In O. Aurenche, J. Evin, F. Hours (eds.) Chronologies in the Near East: relative chronologies and absolute chronology 16,000-4,000 B.P. British Archaeological Reports. Series 379, V2. Oxford, England, 647-678.
Dyson, R.H., Howard, S.M. & Tosi. M. et al. (1989). Tappeh Hesar: Reports of the Restudy Project, 1976. Casa editrice Le Lettere Firenze, 151.
Dyson, R. H. & Lawn, B. (1989). Key Stratigraphic and Radiocarbon Elements for the 1976 Hesar Sequence. In R. H. Dyson; S.M. Howard (eds.), Tappeh Hesar: Reports of the Restudy Project, 1976. Casa editrice Le Lettere Firenze, 143-157.
Dyson, R.H., & Remsen, W.C. S. (1989). Observations on Architecture and Stratigraphy at Tappeh Hesar. In R. H. Dyson; S.M. Howard (eds.), Tappeh Hesar: Reports of the Restudy Project, 1976. Casa editrice Le Lettere Firenze, 69-109.
Hessari, M. (2011). New Evidence of the Emergence of Complex Societies Discovered on the Central Iranian Plateau. Iranian Journal of Archaeological Studies (IJAS), 1(2), 35-48.
Lamberg-Karlovsky, C. C., & Tosi, M. (1973). Shahr-i Sokhta and Tepe Yahya: Tracks on the Earliest History of the Iranian Plateau. East and West 23(1-2), 21-58.
Megaw, J. V. S. (1976). To Illustrate Monuments: Essays on Archaeology Presented to Stuart Pigott. London: Thames and Hudson, 254-262.
Pittman, H. (1995). Cylinder Seals and Scarabs in the ancient Near East. In J. M. Sasson, J. Baines, G. Beckman, K. S. Rubinson (eds.), Civilizations of the Ancient Near East. Vol. 3, New York: Scribner; London: Simon & Schuster and Prentice Hall International, 1589–604.
Pumpelly, R. (1908). Explorations in Turkestan: Expedition of 1904, Vol I. Washington: Carnegie Institution.
Roach. K. J. (2008). The Elamite Cylinder Seal Corpus, c.3500 – 1000 BC. Ph.D. Dissertation. The University of Sydney.
Roaf, M. (1990). Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East. New York: Facts on File.
Roustaei, K. (2010). Tape Hesar, Once Again. In P. Matthiae; F. Pinnock; L. Nigro, and N. Marchetti (eds.), Proceedings of the 6th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East. May, 5th –10th 2008,” Sapienza”– Universita` di Roma, vol. 2, Excavations, surveys, and restorations: Reports on recent field archaeology in the Near East. Wiesbaden, 615-633.
Salzmann, A.G. (2016). The New Chronology of the Bronze Age Settlement of Tepe Hissar, Iran. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
Schmidt, E. F. (1933a). The Expedition. The Museum Journal, 23(4), 322-339. Accessed August 16, 2021. https://www.penn.museum.
Schmidt, E. F. (1933b). Hissar III. The Museum Journal, 23(4), 390-453. Accessed August 16, 2021. https://www.penn.museum.
Schmidt, E. F. (1933c). Summary and Results. The Museum Journal, 23(4), 471-476. Accessed August 16, 2021. https://www.penn.museum.
Schmidt, E. F. (1937). Excavations at Tepe Hissar Damghan. University Museum by the University of Pennsylvania Press.
Tosi, M. (1969). Excavations at Shahr-i Sokhta. Preliminary Report on the Second Campaign. September-December 1968. East and West, 19(3-4), 283-386.
Tosi, M., Bulgarelli, G. (1989). The Stratigraphic Sequence of Squares DF88/89 on South Hill, Tappeh Hesar. In R. H. Dyson; S.M. Howard (eds.), Tappeh Hesar: Reports of the Restudy Project, 1976. Casa editrice Le Lettere Firenze, 5-35.
Vidale, M., Fazeli Nashli, H., & Desset, F. (2019). The late prehistory of the northern Iranian Central Plateau (c. 6000–3000 BC): growth and collapse of decentralized networks. Tagungen Des Landesmuseum Fur Vorgeschichte Halle, 1-43.