بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز

الموضوعات : دو فصل‌نامه فضای زیست

پیمان آخوندی ¹ , محمد جلیلی ² , غلامرضا طلیسچی ³ , فرزانه ساسان پور ⁴

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد
2 - استادیار، گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
3 - دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
4 - دانشیار، گروه جغرافیای انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 10 الأحد , شوال, 1444 تاريخ التأكيد : 17 الأربعاء , ذو الحجة, 1444 تاريخ الإصدار : 23 الخميس , شوال, 1445

الکلمات المفتاحية: محله, انسجام, محصوریت, اکباتان, آتی‌ساز,

ملخص المقالة :

اجتماعات محصور که با نام‌هایی چون توسعه‌ی مسکونی دروازه‌ای، آپارتمان مسکونی دروازه‌ای و شهرک نیز شناخته می‌شود، رو به گسترش بوده و بین متقاضیان خرید خانه محبوبیت بالایی پیدا کرده است. اجتماعات محصور با هدف ایجاد امنیت و آرامش ساکنین خود، به محدودن کردن دسترسی عموم و به خصوصی سازی فضای عمومی پرداخته‌اند و این محصوریت موجب شده که فضاهای ازهم‌گسیخته‌ای ایجاد شود که از محیط شهری بیرونی خود جدا و ایزوله هستند. درواقع محلات محصور بازتاب یک واحد شهری است که به‌صورت فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی با محیط اطرافش متفاوت بوده و فاقد انسجام است. بررسی اثرات منفی این اجتماعات محصور در داخل خود و حوزه‌های شهری اطراف موضوع بسیار مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده و سوداگران زمین و توسعه‌گران بدون توجه به آن و درصدد کسب سود بیشتر به گسترش آن‌ها پرداخته‌اند. بنابراین در این پژوهش سعی شده است باهدف بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز به شناسایی این عوامل از دیدگاه خبرگان و کاربران فضایی بپردازد. روش تحقیق ترکیبی از نوع کیفی و کمی است که در قسمت کیفی، به استخراج متغیرها از مصاحبه نیمه ساختاریافته با تکنیک کدگذاری با استفاد از نرم‌افزار ATLAS.TI استفاده می‌شود. در بخش کمی، با استفاده از روش تحلیل عاملی، به علت تعدد متغیرها برای دسته‌بندی و همچنین میزان اثر هریک از آن‌ها در مجموعه مسکونی آتی‌ساز و اکباتان از تحلیل عاملی با روش Varimaxاستفاده می‌شود و درنهایت همبستگی ضرایب تعیین‌شده در هر دو محله اکباتان و آتی‌ساز با یکدیگر گرفته می‌شود و برازش منحنی ترسیم می‌گردد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر انسجام‌بخشی این دو محله محصور، انسجام اجتماعی است. بعد از آن به ترتیب عوامل زیر را می‌توان نام برد: انسجام در ارتباطات اجتماعی، انسجام در حس تعلق، انسجام در ایجاد امنیت، انسجام در سازمان‌های اداره‌کننده و انسجام در اختیارداری.

نص كامل:



 

 

 

­

بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز

 

¹ پیمان آخوندی 1، محمد جلیلی2*²، غلامرضا طلیسچی3، فرزانه ساسان­پور 4

 

 

1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران.

2 استادیار، گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران. نویسنده مسئول.

3 استادیار، گروه معماری، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران. 

4 دانشیار، گروه جغرافیای انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

 

تاریخ دریافت: 02/12/1400                تاریخ پذیرش نهایی: 04/04/1401

 

n چکیده

اجتماعات محصور که با نام‌هایی چون توسعه‌ی مسکونی دروازه‌ای، آپارتمان مسکونی دروازه‌ای و شهرك نیز شناخته می‌شود، رو به گسترش بوده و بین متقاضیان خرید خانه محبوبیت بالایی پیدا کرده است. اجتماعات محصور با هدف ایجاد امنیت و آرامش ساکنین خود، به محدودن کردن دسترسی عموم و به خصوصی سازی فضای عمومی پرداخته­اند و این محصوریت موجب شده که فضاهای ازهم‌گسیخته‌ای ایجاد شود که از محیط شهری بیرونی خود جدا و ایزوله هستند. درواقع محلات محصور بازتاب یک واحد شهری است که به‌صورت فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی با محیط اطرافش متفاوت بوده و فاقد انسجام است.  بررسی اثرات منفی این اجتماعات محصور در داخل خود و حوزه‌های شهری اطراف موضوع بسیار مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده و سوداگران زمین و توسعه‌گران بدون توجه به آن و درصدد کسب سود بیشتر به گسترش آن‌ها پرداخته­اند. بنابراین در این پژوهش سعی شده است باهدف بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز به شناسایی این عوامل از دیدگاه خبرگان و کاربران فضایی بپردازد. روش تحقیق ترکیبی از نوع کیفی و کمی است که در قسمت کیفی، متغیرها از طریق انجام مصاحبه­های نیمه ساختاریافته با استعانت از تکنیک کدگذاری و استفاد از نرم‌افزار Atlasti نسخه 23.1.1.0  استخراج می‌شوند. در بخش کمی به علت تعدد متغیرها برای دسته‌بندی و همچنین میزان اثر هر یک از آن‌ها در مجموعه مسکونی آتی‌ساز و اکباتان از تحلیل عاملی و نرم­افزار SPSS نسخه 25 استفاده می‌شود. در نهایت همبستگی ضرایب تعیین ‌شده در هر دو محله اکباتان و آتی‌ساز با یکدیگر گرفته می‌شود و برازش منحنی ترسیم می‌گردد. نتایج پژوهش نشان می­دهد مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر انسجام­بخشی این دو محله محصور، انسجام اجتماعی است. بعد از آن به ترتیب عوامل زیر را می­توان نام برد:

انسجام در ارتباطات اجتماعی، انسجام در حس تعلق، انسجام در ایجاد امنیت، انسجام در سازمان­های اداره‌کننده و انسجام در اختیارداری.

 

n واژگان کلیدی: محصوریت، انسجام، محله، اکباتان، آتی‌ساز.

n مقدمه

بررسی علمی و فلسفی مفهوم فضا نشان دهنده این امر است که فضا بیش از آنکه پدیده­ای عینی باشد، امری ذهنی است. درک تجربی فضا بیان می­دارد که فضا فقط خود شیء نیست بلکه رابطه میان اشیاء، یا ظرف اشیاء یا تابش اشیاء است و اثر هنری فضای معماری با واژه‌هایی نظیر، محصور، مقدس، شفاف، شخصی، جمعی که جنبه ذهنی و ادراکی دارند تفسیر می‌شود (Negin Taji, 2011) . فضای معماری به‌طور عام به فواصل میان مصالح ساختمانی اطلاق می‌شود که هدف آن ایجاد مأمنی برای فعالیت‌های انسانی است به‌طوری‌که گاه این فضا کیفیت‌های ویژه‌ای می‌یابد شناخته می‌شود (Falahat & Shahidi, 2015). فاصله عناصر کالبدی ساختمان موجب ایجاد حس محصوریت می‌شود و محصوریت تأثیر مستقیمی بر رفتار دارد. فضاهای محصور، روابط اجتماعی را تقویت کرده و نبودن محصوریت به دور شدن افراد از یکدیگر منجر می‌شود برداشت دقیق عناصر ایجاد کننده محصوریت کمک شایانی در ارزیابی مطلوبیت فضا در مرحله تجزیه‌وتحلیل خواهد داشت. هر عنصر یا پدیده‌ای که در فضا قرار گیرد آن را تفکیک می‌کند و به آن هویت مکانی می‌بخشد این عنصر یا پدیده می‌تواند خاصیت کالبدی اجتماعی یا ذهنی داشته باشد. بسته به میزان اثرگذاری نیرو در هرکدام از ابعاد ذکرشده، هویت و ماهیت یک فضا با تأکید بر آن ویژگی شکل می‌گیرد(Seydian & Abafat Yeganeh, 2007). ساختار کالبدی- ادراکی موجب می­شود تا استفاده‌کنندگان بهتر و بیشتر بتوانند اهداف و معنای معماری را با حضور در فضا درک کنند. از طرفی دیگر تناسبات دقیق کالبد فضایی را ایجاد می‌کند که معانی در آن قابل‌فهم باشد. درصورتی‌که انسجام فضایی در حرکت در فضا چه فضای درونی و چه بیرونی با حضور کالبد باشد، سبب عمیق‌تر شدن شناخت استفاده‌کنندگان از معماری می­شود (Falahat & Shahidi, 2015).

شهرك آتی‌ساز نیز به‌عنوان یکی از اجتماعات محصور موجود در شهر تهران، با داشتن تمایزات ویژه‌ی محیطی و اجتماعی، قرارگیری در منطقه‌ی دو تهران و مجاورت با محله‌ای سعادت‌آباد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده که امروزه، به دلیل بی‌توجهی و نامناسب بودن روش‌های مدیریتی و عدم توجه به مسائل اجتماعی-فرهنگی در آن، تبدیل به زمینه‌ای برای شکل‌گیری تضادهای اجتماعی-فرهنگی و حتی اقتصادی در محدوده شده است.

شهرك اکباتان، نمونه‌ای از این اجتماعات محصور است که در منطقه‌ی پنج تهران شکل گرفته است. وجود تضاد با لایه‌ی بلافصل این محدوده چه ازنظر کالبدی و چه ازنظر اجتماعی-فرهنگی، سبب ایجاد نگرانی‌ها و بروز نابسامانی‌های گسترده در این محدوده شده است. برخورداری این سایت از موقعیت جغرافیایی مناسب و قرارگیری در یکی از مناطق مهم کلان‌شهر تهران از یک‌سو و مدیریت نامناسب و عدم نظارت گسترده‌ای شهرداری بر روی این محدوده، ضرورت بازنگری در سیاست‌های مدیریت را پررنگ نموده و این امر را حیاتی جلوه می‌دهد. درنتیجه این پژوهش درصدد این است که به سؤال زیر پاسخ دهد:

مؤلفه‌های محصوریت فضایی بر شبکه فضاهای منسجم محلات مسکونی ازجمله اکباتان و آتی‌ساز کدام­اند؟ و دارای چه اولویت اثرگذاری بر انسجام‌بخشی محدوده مورد مطالعه هستند؟

 پیشینه پژوهش n

تولایی در سال 1380 در مقاله­ای تحت عنوان «شکل شهر منسجم» دارای هدف شفاف‌سازی مفهوم شكل شهر منسجم آگاهی از آرای شهر سازان برای انسجام شکل شهرها بوده است. نتایج حاکی از این است که شکل‌های ساخته‌ی دست بشر در محیط شهری امتداد فرایند اندیشیدن است، زیرا ریخت، شکل و نظم ناشی از ترکیب آن‌ها از فکر ناشی می‌شود و در درون این محیط، فعالیت‌های ساخت‌وساز انسان که توسط فکر هدایت شده‌اند جای می‌گیرند (تولایی، 1380). پورجعفر و صادقی در سال 1387 در مقاله­ای تحت عنوان «اصول احکام بر طراحی هدفمند محورهای دید شاخص شهری» به بازشناخت ویژگی‌های مشترک محورهای دید شاخص جهان می­پردازد و درنهایت معیارهایی نظیر ضرورت توجه به توپوگرافی و اختلاف سطح­ها، محصوریت مطلوب، توجه به مکان رفتارها، تقویت حضورپذیری از طریق وجود فعالیت خاص در بدنه یا عنصر پایانی و استفاده از عناصر اکولوژیک هویتمند، در طراحی و ساماندهی محورهای دید ارائه می­دهند (پورجعفر و صادقی، 1387). زرگرزاده، بابائی مراد، بابائی مراد در سال 1393، در مقاله­ای با عنوان «گم‌گشتگی عملکرد فضایی محلات ایرانی در انسجام‌بخشی به ساختار شهری امروز نمونه موردی محله کبابیان شهر (همدان)» درصدد پاسخ به چگونگی عملکرد متناسب محلات در هماهنگی با نیازهای روز شهروندان و واکاوی علل برجا ماندن تنها کالبد از محلات کهن در مقابل ابنيه مدرن و روح به یغما رفته تعاملات فرهنگی و اجتماعی آن است (زرگرزاده و همکاران، 1393).

علیکایی و زمانی در سال 1394، در مقاله «اصول طراحی شهری منسجم با تأکید بر کیفیات فضایی شهر» در جهت یافتن مناسب‌ترین شیوه به‌منظور دستیابی به کلیتی منسجم از شهر و تدوین اصول حاکم بر آن ترکیبی از شکل-زمینه، اتصال و مکان است که هر یک به جنبه‌ای از ابعاد گسترده‌ی مفهوم انسجام می‌پردازد (علیکانی و زمانی، 1394). روشنی، حبیبی و زرآبادی در سال 1395 در مقاله­ای تحت عنوان «ارائه الگوی مفهومی انسجام‌بخشی شبکه فضاهای شهری و به‌کارگیری آن در منطقه ۶ شهر تهران» به شکل‌دهی الگوی مفهومی از شبکه منسجم فضاهای شهری در فرآیند تصمیم سازی می­پردازد. نتایج نشان­دهنده این امر است که فضاهای شهری در یک منطق شبکه‌ای جای دارند که جهت ایجاد انسجام فضایی شاخصه‌های اجتماع­پذیری، کالبدی، معنا عملکردی هر فضا با خود و ایجاد فضاهای شهر در مقیاس‌های مختلف در وسعت شهر و محلات شهر به ایجاد ارتباط میان فعالیت‌ها و بدنه به کمک اصول و قواعد یا راهنمای طراحی شهری می‌پردازد (روشنی و همکاران، 1395). محمدی­زاده، ماجدی، زرآبادی در سال 1396 در مقاله­ای تحت عنوان « ارائه الگوی مفهومی از معیارهای انسجام و امتزاج در بافت محلات تاریخی با یکدیگر (نمونه موردی: محلات بافت تاریخی کرمان، منطقه 1)» به بررسی معیارهای انسجام و پیچیدگی در ساختار ارتباطی محلات با یکدیگر و همچنین ارائه الگویی مفهومی انسجام محلات باهم می­پردازند. درنهایت، با توجه به مطالعات مشخص شد که 5 شاخصه اصلی هر محله شامل سازمان فضایی، پیوستگی، کالبد، اجتماع‌پذیری و معنا، اگر در تعامل با 11 شاخصه انسجام فضایی قرار گیرد (محمدی­زاده و همکاران، 1396). حاتمی و ضیایی ناجی در سال 1397، در مقاله «تبیین مفاهیم محصوریت در فضای معماری» به بررسی مفهومی جامع و از دیدگاه‌های مختلف و مفاهیم مربوط به محصوریت و عوامل تأثیرگذار بر آن می­پردازد. ازنظر ایشان، محصوریت عنصری برای تعریف مکان و به وجود آوردن حس هویت است که درواقع احساس قرارگیری انسان در داخل یک فضای تعریف شده است (حاتمی و ضیایی ناجی، 1397). یک ­بار دیگر حاتمی و ضیایی ناجی در سال 1400 در مقاله «بررسی رابطه بین انرژی مصرف‌شده در فعالیت‌ها و مؤلفه محصوریت فضایی در راستای ارتقای کیفیت فرآیند طراحی معماری» به ایجاد روشی کمی برای تخمین ابعاد بهینه کالبد فضایی و درجه محصوریت می­پردازند (حاتمی و ضیایی ناجی، 1400). شی و همکاران در سال 2014 در مقاله­ای با عنوان «چگونه محصوریت بر ترجیحات محیطی تأثیر می‌گذارد؟ یک مطالعه شناختی بر روی فضاهای باز عمومی شهری در هنگ‌کنگ» به تحلیل رابطه بین شاخص‌های ترجیح محیطی و محصوریت در فضاهای باز عمومی شهری در هنگ‌کنگ می­پردازد. سوژه‌های هنگ‌کنگ فضاهای بازتر را به فضاهای بسته ترجیح می‌دهند (Shi et al., 2014). ونگ و همکاران در سال 2019 در مقاله «رابطه بین محصوریت بصری برای پیاده‌روی خیابان محله و سلامت روان سالمندان در چین: استفاده از تصاویر نمای خیابان» به ارزیابی رابطه پیاده‌روی در محله با افسردگی و اضطراب برای سالمندان ناتوان می­پردازد. مطالعه حاضر نقش سودمند بالقوه راه رفتن در خیابان را بر سلامت روان (افسردگی و اضطراب) در ساکنان مسن‌تر، به‌ویژه برای افراد مسن ناتوان نشان می‌دهد(Wang et al., 2019) ییلماز و همکاران در سال 2023، در مقاله­ای با عنوان «نقش صداها در درک محصوریت در دره­های خیابان شهری» به بررسی تأثیر صدا بر درک محفظه‌ها در دره‌های خیابانی شهری با نسبت ارتفاع به عرض متفاوت می­پردازد. محیط درک شده، وسعت درک شده و دلپذیری درک شده از محرک‌های بصری با افزایش صدا کاهش یافت. ارائه صدا به‌طور قابل‌توجهی بر محصوریت درک شده و فضای درک شده تأثیر می‌گذارد(Yilmaz et al., 2023). 

با توجه به مباحث فوق می‌توان مشاهده نمود علی‌رغم اهمیت مؤلفه درجه محصوریت فضایی به نسبت مطالعات اندکی در این خصوص صورت گرفته و اکثر مباحثات موجود نیز در حوزه شهرسازی قرار دارد. علاوه بر این با در نظر گرفتن پتانسیل مناسب ضریب محصوریت در خصوص قابلیت کیفی شدن مؤلفه­های آن، طیف وسیعی از یافته­ها در حوزه کیفی قرار داشته و تلاش خاصی در این زمینه صورت نگرفته است.

 

n محصوریت و انسجام

محصوریت و ابعاد مرتبط با آن مهم‌ترین عامل هویت بخشی کالبدی در بازخوانی مفاهیم و تعاریف فضای شهری محسوب می‌شود. به اعتقاد زوکر ماهیت کالبدی فضای شهری به ارتباط میان شکل بدنه ساختمان‌های محصورکننده هم‌شکل و یکدست یا متنوع بودن آن‌ها ابعاد مطلق بدنه‌ها نسبت به پهنا و در ازای فضای در میان گرفته شده زاویه گذرها یا خیابان‌هایی که به میدان می‌رسند، موقعیت و محل بناهای تاریخی و ... وابسته است(Low, 2004). دی کی چینگ معتقد است که قوی‌ترین نوع تعریف فضا، زمانی است که محصوریت کامل در فضا برقرار شده و چهار سطح عمودی یک محدوده از فضا را کاملاً می‌بندد. ازنظر او چهار سطح می‌توانند محدوده بصری و فضایی را تعریف کنند که توده را در میان خودسازمان‌دهی نماید و بناهای اطراف متعلق به محدوده داخلی به‌حساب آید و فضای محصورشده را فعال و پرتحرک نماید. درنهایت ترانسیک پیشرو تراز سایرین فضا یا ضد فضا بودن را در رابطه توده و حجم تعریف می‌کند. (Judd, 1995). در حقیقت خوانایی یک فضا در تضاد با زمینه‌اش است که به وجود می‌آید. در همین راستا شهرساز رابطه توده یا فضا را مثبت در نظر می­گیرد. درنتیجه از منظر او نحوه ارتباط فرم و فضا به‌عنوان رابطه شکل و زمینه اهمیت می‌یابد(Levinson & Christensen, 2003). تصویر 1 فضاهای مثبت و منفی محصوریت را نشان می­دهد.

 

تصویر1. فضاهای مثبت و منفی. (Levinson & Christensen, 2003)

در گذشته فضای باز به‌صورت مثبت، با مرزهای مشخص و محفظه روشن طراحی می­شد. هیچ ابهامی وجود نداشت. عملکرد اولیه مناسب فضا به امکانات موجود در رابطه با تقاضا، ویژگی‌های کاربری‌های اطراف، کاربران بستگی داشت (Levinson & Christensen, 2003). (تصویر2)

 

تصویر2. نحوه استفاده از فضا(Bruhn, 2011)

وجود محصوریت و یا فقدان آن در فضاهای شهری، از وجوه اصلی افتراق بین شهرسازی مدرن و سنتی است. در شهرسازی مدرن توده به‌عنوان عامل مثبت در نظر گرفته می‌شود و چون شیء مجرد در فضا قرار می‌گیرد ازاین‌رو فضاهای شهری بی‌شکلی به وجود می‌آیند که از بعد کالبدی هویتی مخدوش دارند(Low, 2004). این فضاها که اغلب مقیاسی وسیع و غیرانسانی دارند فاقد هرگونه محصوریتی می‌باشند در مقابل شهرسازی سنتی، فضا را عامل مثبت در نظر می‌گیرد. در حقیقت توده معلول فضا در نظر گرفته می‌شود به‌بیان‌دیگر فضا اصل است و توده فرع؛ ازاین‌رو فضاهای شهری این تفکر سازمان‌یافته و تعریف شده­اند(Sassen, 2018). عامل اصلی در این اندیشه شکل‌دهی به فضا توسط توده است. این ویژگی فیزیکی هم در سطح و هم در فضا عینیت می‌یابد محصوریت در دو بعد به‌عنوان مرز و حدود شیء عمل می‌کند؛ ازاین‌رو در حداقل انفصال حداکثر محصوریت حاصل می‌شود(Judd, 1995). (تصویر3)

 

تصویر3. شاخصه­های محصوریت(Bruhn, 2011)

محصوریت در سه بعد کالبدی، معنایی و ادراکی، مرزهای فضایی را تعریف می­کند به نحوی که فضا برای شهروندان قابل‌ادراک، باشد. به‌نحوی‌که ناظر، احساس حضور در فضا داشته باشد. در چنین حالتی ناظر قادر خواهد بود که تجربه‌ای قوی از فضا داشته باشد و رابطه خود با محیط و با عناصر و اجزاء در محیط را درک نماید. در همین راستا بررسی تطبیقی عوامل کیفی و کمی محصوریت فضایی در شهرسازی سنتی اروپا و ایران بیانگر تأثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی در میزان محصوریت فضایی است. به‌عبارت‌دیگر، پیشینه تاریخی فرهنگ و اقلیم در تعیین محصوریت مطلوب بسیار مؤثر است(Vesselinov &, Le Goix, 2012) برای دستیابی به یک مکان شهری جذاب، فضا باید به شکل مطلوبی محصور شود و درواقع می‌توان گفت نخستین اصل حاکم بر طراحی مکان‌های شهری، محصوریت‌ است(Levinson & Christensen, 2003).

 

تصویر4. میزان احساس درجه محصوریت در فضا(McKenzie, 1994)

از بعد کمی احساس محصور بودن در فضا، بر رابطه فاصله چشم ناظر از ارتفاع بدنه محصورکننده فضا استوار است. برخی منابع غربی این رابطه را برپایه زاویه بین خط عمود از چشم ناظر بر بدنه و ط واصل میان چشم ناظر و لبه بالایی بدنه محاسبه کرده­اند. این‌رو محصوریت را به‌عنوان اصلی ثابت و جهان­شمول با چهار قاعده کلی ارائه کرده­اند: (McKenzie, 1994)

1.       حدود 45 درجه (نسبت 1:1) احساس محصور بودن کامل

2.       حدود 30 درجه (نسبت 1:2) آستانه احساس محصور شدن

3.       حدود 18 درجه (نسبت 1:3) حداقل احساس محصور شدن

4.       حدود 14 درجه (نسبت 1:4) فقدان احساس محصور شدن در فضا(تصویر4)

بررسی هایی که در خصوص میزان محصوریت در شهرهای قدیمی غربی انجام گرفته است نشان می­دهد که در صورتی ­که نسبت ارتفاع ساختمان به عرض فضایی خطی ۱:1 باشد، ممکن است ناظر احساس تنگی فضا و ترس داشته باشد. اگر نسبت ارتفاع ساختمان به عرض فضایی خطی از 5/1:2 کمتر باشد، ناظر احساس می­کند فضا بیش‌ازاندازه باز و گشاد است. مبانی نظری غربی و فضاهای سنتی ایرانی در بخش قدیمی و میانی شهرها، در طراحی فضاهایی که عمدتاً حالت حرکت و پویا دارند، نسبت ارتفاع به عرض 1:2 ، 1:1 و ۲:۱ و در طراحی فضاهایی که بیشتر حالت ایستا و توقف دارند، نسبت ارتفاع به عرض  ۲:1 تا ۶:۱ را پیشنهاد کرده است (Salah & Ayad, 2018). عناصر شهری، محله‌ای و یا واحدهای مسکونی ، از عناصر محصورکننده فضا محسوب می­شوند. بر اساس این اصل، انسان مهم‌ترین رکن فضا محسوب می‌شود و فضا باید مقیاس انسانی یابد. این اصل هنگامی نمود می‌یابد که فضای بین ساختمان‌ها دارای مقیاس انسانی باشند. محصور بودن فضایی با پیوستگی بدنه محصورکننده فضا دارای ارتباط معنی­داری است، بدین صورت که رعایت نکردن خط آسمان، عدم وجود فواصل متعدد بین بدنه ساختمان‌ها و اختلاف فاحش بصری بین نماها موجب کاهش محصوریت فضا می‌گردد(Cséfalvay, 2011). اجتماعات محصور درواقع فضاهای سکونتی هستند که دسترسی غیر ساکنین به فضای درونی آن‌ها توسط ابزارهایی کنترل می‌شود. از این نوع اجتماعات محصور می­توان خیابان‌ها، پیاده‌روها و امکانات و خدمات جمعی موجود را نام برد. اجتماعات محصور در معماری امروز به وجود نیامدند و پیشینه تاریخی دارند. در مرحله پیدایش و رشد ارگانیک خود دارای اجزای متکثر و درعین‌حال، کلیتی واحد و منسجم بودند. (تصویر5)

 

تصویر5. مؤلفه­های انسجام در شهرهای تاریخی ایران(مأخذ: اسمعیلی و همکاران، 1393؛ حاتمی و ضیایی ناجی، 1397)

انسجام یکی از مفاهیم مهم و اساسی در طراحی فضاهای شهری است که همواره موردتوجه طراحان شهری قرار داشته است(Le Goix & Webster, 2008). در جدول 1 به معیارهای انسجام­بخشی از دیدگاه پژوهشگران مختلف اشاره شده است.

جدول 1. معیارهای انسجام­بخشی از دیدگاه پژوهشگران (مأخذ: اسمعیلی و همکاران، 1393؛ حاتمی و ضیایی ناجی، 1397؛ ذکاوت، 1390؛ علیکایی و زمانی، 1394؛ Berkman & Kawachi, 2000؛ Ben Hamouche, 2009؛ Yip et al., 2016؛ Qin et al., 2021  Murillo et al., 2016)

نادر اردلان و لاله بختیار، 1353	وحدت از طریق سازمان‌دهی فضا/نظم طبیعی-هندسی-هماهنگ/وحدت توده و فضا	نظم طبیعی از انسجام ناخودآگاه انسان با قوانین طبیعت توسعه می­یابد. نظم هماهنگ حاکی از کثرت در درون وحدت است. نظم هندسی حاکم بر کهن‌ترین نظام شهرهاست (اسمعیلی و همکاران، 1393).
محمود توسلی، 1381	اصل محصور کردن فضا-اصل مقیاس و تناسب-اصل تنوع فضایی-اصل قلمرو- اصل ترکیب	تداوم پیوستگی فضایی-پیوستگی مراکز محلات و مراکز شهری-امتزاج ابنیه با عناصر شهری-امتزاج واحدهای مسکونی و عناصر شهری (حاتمی و ضیایی ناجی، 1397).
نوین تولایی، 1386	انسجام کل­گرا	طرز فکر انسان نسبت به کلیت یعنی جهان­بینی او برای نظم کلی ذهن او اساسی است (ذکاوت، 1397)
	انسجام سازمندگرا	سازمند گرایان عملکردی معتقدند که ترکیب و سازگاری میان اجزای شکل شهر باید در عملکرد آن نقش داشته باعث مشارکت کافی اجزا برای رسیدن به هدف شده و نسبت تعداد زیادی از نیازهای ساکنین را پاسخگو باشد (ذکاوت، 1397).
	انسجام زیباگرا	وحدت شکلی محصور بودن فضا- تداوم و استمرار ریتم دار اجزا در شهر - توازن توده و فضا - هم‌پوشانی بصری - تناسب طول عرض و ارتفاع تركيب اشكال متنوع مکمل سیمای شهر پیوستگی عناصر شهر به‌منظور ایجاد پیوستگی در دید و حرکت پیاده - ایجاد پیوستگی از طریق شناسایی عناصر پیونددهنده – اعتقاد به تداوم تاریخی (ذکاوت، 1397).
	انسجام ساختارگرا	ساختارگرایان معتقدند که فضا به‌عنوان عنصر منسجم کننده- تأکید بر طراحی شبکه فضایی در مقیاس کلان به‌عنوان عنصر اتصال‌دهنده کالبد شهر - تأکید بر گسترش مرحله‌به‌مرحله ایجاد ساختار منسجم از طریق فرایند مرکزیت تقارن و اتصال میان عناصر میسر است (ذکاوت، 1397).
	انسجام زمینه­گرا	این رویکرد سازگاری با زمینه کالبدی، تاریخی، اجتماعی-فرهنگی را عامل انسجام در شکل قلمداد می‌کند. زمینه­گرایی کالبدی بر: 1-       امکان روابط متقابل توده و فضای ازهم‌گسیخته و نواحی مختلف شهرها تأکید دارد. 2-       در یافتن الگوهای فراگیری است که امکانات این روابط متقابل را فراهم می‌کند. 3-       این کار را از طریق کولاک انجام می­دهد (ذکاوت، 1397).
محمدرضا پورجعفر، 1392	ساختار کالبدی	نحوه ترکیب فضا	اصل سلسله­مراتب فضایی-اصل پیوستگی در ترکیب فضا-وحدت در ترکیب-مقیاس انسانی-یک­مرتبگی-تنوع فضایی-تباین فضایی
	ساختار فعالیتی	ارائه خدمات	ترکیب عملکردها-مقیاس فعالیت‌ها
	ساختار هویتی	معنادار شدن فضا	تصویر ذهنی-حس مکان (علیکایی و زمانی، 1394).
کریستوفر الکساندر، 1965	در ساختار درختی هیچ واحدی به واحد دیگر متصل نیست مگر از طریق اتصال به کل، اما در ساختار نیمه شبکه‌ای واحدها با یکدیگر اتصال دارند به اعتقاد او ازآنجاکه شهر سازان نوگرا شهر را همانند یک درخت قلمداد کرده‌اند. سازمان‌دهی شهرها به‌صورت شاخه‌هایی با عملکرد و محلات و مناطق از هم جدا سازمان داده شده است (حاتمی و ضیایی ناجی، 1397).
کوین لینچ، 1972	یک مجموعه کالبدی منسجم و شفاف که از ۵ عنصر گره، لبه، نشانه، راه و محله تشکیل شده است قادر به ایجاد تصویر ذهنی واضح است / لینچ به انسجام ادراکی نسبت به منظر شهر و اشکال محسوس آن تأکید داشت(اسمعیلی و همکاران، 1393).
راب کریر، 1979	نتیجه کار او استخراج اصولی است که در آن نظام فضای شهری به‌هم‌پیوسته اما متنوع، با حفظ مقیاس انسانی در ارتفاع بناها نماهای موزون و ایجاد شکلی معنی‌دار و تعریف شده لحاظ شده است که امکان ملاقات و ارتباطات اجتماعی را فراهم می‌آورد(ذکاوت، 1397).
راجر ترانسیک، 1986	اصل اول اتصال شبکه پیاپی اصل دوم محصور کردن از جوانب و تداوم .لبه اصل سوم: پل‌سازی منسجم. اصل چهارم محور و پرسپکتیو - اصل پنجم: تلفیق درون و بیرون(ذکاوت، 1397).
کریستوفر الکساندر، 1987	او اصل مهم برای ایجاد وحدت را خلق یک مرکز دانسته و معتقد است یک کل باید یک مرکز در خودش داشته باشد و شبکه‌ای از مراکز در اطراف خود ایجاد کند(اسمعیلی و همکاران، 1393).
	کل رشد تدریجی دارد و این نوع رشد با غایت کل همگنی دارد. کل قابل پیش‌بینی نیست. کل به‌هم‌پیوسته است و چندپاره نیست و اجزای آن نیز به نحو پیچیده و شگفت‌آور به هم مرتبط است. کل بر ما اثر می‌گذارد و قادر است انسان را به حرکت وادارد(ذکاوت، 1397).
	رشد تدریجی شرط لازم کلیت است رشد کل‌های وسیع‌تر قوه تصور برای ایجاد کلیت در ساختار موجود لازم است. هر بنا باید فضای عمومی پیوسته و شکیلی در جوار خود داشته باشد. ساختار هر بنا باید کل­های کوچک‌تری در بافت ایجاد کند(حاتمی و ضیایی ناجی، 1397).
نیل کارلسون، 1989	نماهای متحدالشکل، یادمانی کردن برخی از عناصر شهر به‌صورت کل، مجلل کردن مصالح ساختمانی، توازن اجزا به‌جای اندازه مطلق، استفاده از تدابیری چون قرنیز کاری و سطوح مداوم دیوار، ارتفاع و نمای یکسان برای ایجاد پیوستگی ابنیه برای نمایش قدرت در یک محدوده فضایی است(اسمعیلی و همکاران، 1393).
رکا آلبرت، 1991	انسجام هماهنگی معقول یا وحدتی است که ماهرانه همه اجزا را در درون یک کالبد به‌هم‌پیوسته است به‌گونه‌ای که هیچ‌چیز نمی‌تواند به آن اضافه شود یا از آن حذف شود بی‌آنکه از میزان زیبایی آن بکاهد(علیکایی و زمانی، 1394).
Berkman, Lisa. F. Kawachi, Ichiro, 2000	انسجام اجتماعی، مرکزي­ترین مسئله جامعه­شناسی در گذشته و حال بوده و نوعی سرمایه اجتماعی محسوب شده و دلالت بر توافق جمعی میان افراد یک جامعه دارد(Berkman & Kawachi, 2000)
Yip, Calvin. Sarma, Sisira. Wilk, Piotr, 2016	استمرار و پایداري حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه در گرو انسجام و همبستگی بین اجزاء و عناصر سازنده ساختار اجتماعی است. منظور از انسجام، احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چندگروه است، که از آگاهی و اراده برخوردار باشند (Yip et al., 2016)
Ben Hamouche, Mustapha, 2009	انسجام کالبدی، فرایند سازمان­دهی عناصر متنوع وابسته به هم در شکل شهر است که در آن روابط متقابل یا مشارکت ضروری و هم­زمان میان اجزا به طور ذهنی و عینی با هدف ایجاد کل هدفمند، یکپارچه، آراسته، خوانا، معنی­دار و همگرا با روندهای طبیعت صورت می­گیرد (Ben Hamouche, 2009)
Murillo, Rosenda. Echeverria, Sandra. Vasquez, Elizabeth. 2016	فاصله نامناسب دو کالبد مجاور (با توجه به مقیاس و عملکرد آن­ها)، هندسه کالبد (در طراحی جداره­ها و مسیرها)، دسترسی دو جداره مجاور، تنوع و چیدمان کاربری­ها و رابطه توده و فضا از مهمترین عوامل تضعیف انسجام کالبدی در شهرها هستند(Murillo et al., 2016)
Qin, Weidi. Wang, Yi. Cho, Seungjong. 2021	دستیابی به انسجام کالبدی بیشتر در شهرهای کنونی، به معنی حذف عناصر با مقیاس کلان نیست؛ بلکه عناصر با مقیاس کلان باید به عناصر هم مقیاس خود در شهر مانند مناطق بزرگ شهری یا عملکردهای کلان­شهری پیوند داشته باشند (Qin et al., 2021)

n روش تحقیق

این پژوهش ازلحاظ حیث نوع بنیادین و از جنبه روش دارای ترکیبی لانه به لانه است. برای پاسخ به سؤال تحقیق از روش تحقیق کیفی-کمی لانه به لانه استفاده می‌شود. در روش کیفی برای تدقیق متغیرهای استخراج شده از مبانی و همچنین تخصیص دادن متغیرهای مبانی به نمونه موردی از مصاحبه نیمه ساختار یافته استفاده می‌شود و نتایج به‌دست‌آمده برای تسهیل در امر کدگذاری وارد نرم‌افزار Atlasti نسخه 23.1.1.0 می‌گردد و کدگذاری باز برای استخراج متغیرها با رویکرد توصیف و تفسیر صورت می‌پذیرد. افراد مصاحبه‌شونده مطابق جدول 2 برگزیده شده‌اند و معیار ورود به تحقیق آن‌ها وجود مقالات علمی-پژوهشی در ارتباط با موضوع و خبره بودن آن‌ها در این حوزه است. سیستم معرفی آن‌ها به‌صورت گلوله برفی است.

جدول 2. تخصص افراد مورد مصاحبه

درصد تجمعی	فراوانی (درصد)	تعداد	مصاحبه‌شوندگان
تخصص
34.8	34.8	16	اساتید معماری
54.3	19.5	9	اساتید معماری منظر
80.5	26.2	12	اساتید طراحی شهری
100	19.5	9	اساتید برنامه‌ریزی شهری
-	100	46	مجموع

در قسمت کمی از متغیرهای به‌دست‌آمده پرسشنامه‌ای با طیف لیکرت 5 تایی (1: کمترین میزان ادراک فرد از تأثیر محصوریت در انسجام محله؛ 5: بیشترین میزان ادراک فرد از تأثیر محصوریت در انسجام محله) تدوین می‌گردد و بین 384 نفر از کاربران فضایی تقسیم می‌شود. نمونه‌گیری برای تعیین گروه‌های سنی خوشه‌ای و در هر گروه سنی به‌صورت تصادفی است. خوشه‌ای شامل گروه‌های سنی 20-40،40-60، 60-80 است. خصوصیات و ویژگی­های کاربران فضایی در جدول 3 آمده است. برای کفایت نمونه از حد بالای جدول مورگان که تعداد 384 است بهره گرفته شده است. در آغاز هدف‌هاي کل و هدف‌هاي جزء، مفاهیم، مضامین، مقوله­های تخصصی و کلیدواژه­های پژوهش مشخص‌شده و توضیح هر یک از آن‌ها به‌صورت پیوست در اختیار کاربران فضایی قرار داده شد. سپس در صورت عدم وجود ابهام در خصوص این واژگان تخصصی برای پرسش­شوندگان، پرسشنامه­ با سؤالات بسته که شامل سؤالات در خصوص هدف و سؤال تحقیق بود، به آن‌ها تعلق گرفت. سؤالات پرسشنامه به‌صورت کلی و به‌دوراز سفسطه و جزئي گويي طراحی گردید.

 

 

 

جدول 3. ویژگی­های کاربران فضایی که پرسشنامه به آن‌ها تعلق یافت

384 نفر طبق فرمول کوکران	تعداد افراد نمونه		تعداد افراد جامعه
فراوانی (درصد)	تعداد		پرسش­شوندگان
22.66	87		زن
77.34	297		مرد
حداقل پنج سال	مدت سکونت در محله
128 نفر از هر گروه	مجموع تعداد انتخاب از هر گروه سنی در هر دو محله اکباتان و آتی‌ساز
مرد (نفر)		زن (نفر)		جنسیت هر گروه
71		57		20-40
66		62		40-60
81		47		60-80

روایی ابزار با فرمول CVR=0/76 و آلفای کرونباخ برای پایایی با میزان 78/0 بهره گرفته شده است. به علت تعدد متغیرها برای دسته‌بندی و همچنین میزان اثر هریک از آن‌ها در مجموعه مسکونی آتی‌ساز و اکباتان از تحلیل عاملی با روش  Varimax استفاده می‌شود و درنهایت ضرایب تعیین‌شده در هر دو محله اکباتان و آتی‌ساز با یکدیگر همبستگی گرفته می‌شود و برازش منحنی ترسیم می‌گردد. در تصویر 6، کروکی­های محله اکباتان و آتی­ساز ارائه شده است.

 

تصویر6. کروکی­های محله اکباتان و آتی­ساز  (عینی­فر و قاضی­زاده، 1389)

 

n  تحلیل یافته‌ها

در جمع‌بندی کلیه کدهای استخراج‌شده از مصاحبه‌های صورت گرفته در ارتباط با بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز به‌صورت زیر در شکل ارائه می‌شود.

n کدگذاری باز

در این مرحله پژوهشگر با مرور مجموعه داده‌های گردآوری‌شده تلاش می‌کند که مفاهیم مستتر در آن را بازشناسد. درنهایت اطلاعات حاصل از مصاحبه با اساتید و کارشناسان، 46 مفهوم در ارتباط با بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز از طریق کدگذاری باز استخراج گردید. این ساختار تجربه بر اساس نوع معانی حاصل از تجربه مثبت و ارتباطات به‌هم‌پیچیده ابعاد مختلف بود که ماهیت اصلی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز را شکل می­دهند. بخش­های اصلی فضای نتیجه حاصل، مبنای بحث در خصوص ابعاد اثرگذار در میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز و پرسش‌های مطرح‌شده در این رابطه شد‌ند. سپس طبقات شکل‌گرفته در کدگذاري باز، با یکدیگر مقایسه و ارتباط با زیر طبقاتشان بررسی شد. طبقات مشابه باهم ادغام شدند و در یک طبقه محوری دسته­بندی شدند.

 

 

n استخراج کدهای توصیفی-تفسیری در کدگذاری باز

در این مرحله، نخست متن مصاحبه در جستجوی مضامین مرتبط با سؤالات تحقیق، به‌صورت دقیق و کلمه به کلمه مطالعه شده و در هر نقطه از مصاحبه که مضمونی یافت می‌شد، آن قطعه از مصاحبه انتخاب‌شده و یک مضمون توصیفی به آن نسبت داده می­شد و پس از کدگذاری توصیفی متن مصاحبه، به تفسیر معانی آن‌ها پرداخته شد. در جدول 4 نحوه کدگذاری توصیفی و تفسیری برخی از متون مصاحبه آورده شده است.

جدول 4. گزیده­­ای از کدهای مفهومی استخراج‌شده از متن مصاحبه­ها (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار Atlasti نسخه 23.1.1.0)

گزاره‌های برگرفته از متن مصاحبه و برداشت		کد مفهومی استخراج‌شده
برای ساکنین اجتماعات محصور امنیت اولین نگرانی است. ساکنین فکر می­کنند که آن­­ها و همسایگانشان محل زندگی خود را درون سنگری مستحکم حفظ کرده و بدین ترتیب خود را در برابر جرم حفاظت کرده­اند.	میزان امکان وقوع جرم و بزه
اجتماعات محصور موجب بهبود اقتصاد محلی با ایجاد اشتغال‌زایی (فرصت‌های شغلی موقت مربوط به فعالیت‌های ساخت‌وساز، مشاغل خدماتی مانند باغبانی، تعمیرات و محافظت، تقاضای جدیدی برای خدمات خاصی در آنجا) می­شوند.	تنوع و نوع کسب­وکارهای متعلق به مقیاس محلی
ساکنان محلات محصور، بیش از ساکنان محلات دیگر نسبت به محله حس تعلق دارند، علی‌الخصوص در محلاتی با امکانات ورزشی زیرا مردم فعالیت‌هایی را باهم به اشتراك می‌گذارند.	میزان ارتباط با همسایگان
اجتماعات محصور به خصوصی‌سازی فضاهای عمومی از طریق استفاده از دیوارها و نرده‌هایی که دسترسی عمومی را مانع می‌شوند و مفاهیم دموکراسی و شهروندی را تضعیف می‌کنند.	میزان نفوذپذیری
الگوی سفر در سراسر شبکه‌ شهری می‌تواند تغییر کند. ترافیک به وسیله‌ی دیوارها و مسیرهای پیاده و دسترسی به ایستگاه­های حمل­و­نقل ممکن است طولانی‌تر شود.	تعداد ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی
جهت انسجام­بخشی به محلات محصور، از آیین­نامه­های مشخصی جهت تعیین مالیات استفاده می­شود و سازوکار مدونی جهت اداره این محلات وجود دارد.	وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات
در این محلات علی‌الخصوص در پروژه‌های بزرگ امکانات رفاهی کیفیت بالایی دارند و ساکنین از دسترسی به پارک‌های جذاب، فضاهای باز، تأسیسات نوآورانه، فضاهای ملاقات و هنر عمومی لذت می‌برند.	میزان رضایت از خدمات
در محلات محصور جهت انسجام­بخشی، هیئت‌های انتخاب شده­ای وجود دارد. این هیئت­ها به‌عنوان تصمیم‌گیرندگان محله عمل می‌کنند، قراردادها رفتار ساکنان را کنترل می‌کنند و هزینه‌های ماهانه خدمات محلی را تأمین می‌کند.	وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور
مشارکت مدنی در داخل محلات  محصور جهت ایجاد اجتماعی منسجم بالا است و مسئولیت‌ها و مشکلات کمتری برای دولت محلی وجود دارد. در اجتماعات محصور افراد تمایل بیشتری جهت بهبود وضعیت محل سکونت خود دارند.	میزان تمایل افراد بر بهبود محله
در محلات محصور، قرارگاه‌های رفتاری فعال که پیوندهای اجتماعی را تقویت می‌کند، بیشتر است.	کیفیت و تعدد قرارگاه‌های محلی

نمودار 1، کدهای استخراج شده از متن مصاحبه را نشان می­دهد.

 

نمودار 1. تکرار هر یک از کدهای استخراج­شده از متن مصاحبه در کدگذاری باز (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار Atlasti نسخه 23.1.1.0)

n تحلیل عاملی

جهت سنجش میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز پدید آمده در بخش کیفی و گروه‌بندی و تعیین میزان آن‌ها از سهم عاملی و تحلیل عاملی استفاده می‌شود.

 

n تشکیل ماتریس اولیه اطلاعات

اولین گام درروش تحلیل عاملی بعد از استخراج معیارها و شاخص‌های موردنظر از متون معتبر مربوطه، تشکیل ماتریس اولیه اطلاعات است. در این پژوهش، ماتریسی دارای 1 ردیف به نام محله ساکنان اکباتان و 1 ردیف به نام محله ساکنان آتی‌ساز و 46 پیامد و انسجام محلات محصور به‌عنوان ستون­های ماتریس، در ماتریس اولیه اطلاعات تشکیل گردید.

 

n بررسی مقادیر کایزر مییر اولکین، آزمون کرویت بارتلت و ماتریس همبستگی

مقدارKMO ، همواره بین 0 و 1 است. درصورتی‌که مقدار موردنظر کمتر از 0.5باشد، داده‌ها برای تحلیل عاملی مناسب نخواهند بود و اگر مقدار آن بین 0.5تا 0.69 باشد، بایستی با احتیاط بیشتر به تحلیل عاملی پرداخت؛ اما درصورتی‌که این مقدار بیشتر از 0.7 باشد، همبستگی موجود میان داده‌ها برای تحلیل داده‌ها مناسب خواهد بود.

از سوی دیگر برای اطمینان از مناسب بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی، باید از آزمون بارتلت استفاده کرد. آزمون بارتلت این فرضیه را که ماتریس همبستگی‌های مشاهده‌شده، متعلق به جامعه‌ای با متغیرهای نابسته است، می‌آزماید. برای آنکه یک مدل عاملی، مفید و دارای معنا باشد، لازم است متغیرها همبسته باشند.

جدول 5. مقادیر کایزر مییر اولکین و بارتلت در سنجش محصوریت در انسجام­بخشی محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز(مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

مقادیر کایزر مییر اولکین و بارتلت در محله اکباتان
0.742	مقادیر کفایت نمونه‌گیری کایزر مییر اولکین
76.226	کای اسکوئر	آزمون کرویت بارتلت
46	درجه آزادی
0.000	سطح معناداری
مقادیر کایزر مییر اولکین و بارتلت در محله آتی‌ساز
0.713	مقادیر کفایت نمونه‌گیری کایزر مییر اولکین
76.348	کای اسکوئر	آزمون کرویت بارتلت
46	درجه آزادی
0.000	سطح معناداری

آزمون بارتلت هنگامی معنادار است كه احتمال وابسته به آن كمتر از 0.05 باشد. اگر آزمون بارتلت معنادار باشد، این خطر وجود دارد كه ماتریس همبستگی ماتریسی واحد (با عناصر قطری 1 و عناصر غیر قطری صفر) باشد و برای تحلیل بیشتر نامناسب است درروش تحلیل عاملی، ساخت عامل‌ها به چند طریق صورت می‌گیرد، كه یكی از آن‌ها روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی است كه در این تحقیق از همین روش استفاده شده است. جدول5  بررسی آزمون كرویت بارتلت و ضریب KMO را برای تحلیل موردنظر در این پژوهش ارائه می­دهد. جدول 5 نشان می­دهد که مقدار KMO مربوطه، بالاتر از 0.5بوده و برای تحلیل عاملی داده­های مربوطه مناسب می‌باشند.

 

n بررسی مقادیر اشتراکات مربوط به هر متغیر با سایر متغیرهای مربوطه

یکی از اولین خروجی‌های روش تحلیل عاملی، جدول اشتراکات مربوط به هر متغیر است که نشان می­دهد میزان واریانس مشترک یک متغیر با سایر متغیرهای به کار گرفته‌شده در تحلیل چقدر است. هرچقدر میزان آن در هر شاخص بالاتر باشد، نشان می­دهد که آن شاخص دارای ارتباط بیشتری با سایر نشانگرهای به کار گرفته‌شده در موضوع است. در این مرحله و در راستای شناسایی شاخص‌هایی که بیشترین ارتباط با موضوع را داشته باشد، شاخص‌هایی که مقادیر عددی آن‌ها کمتر از 0.4 باشد را از فرایند محاسبات حذف نموده تا مقدار KMO افزایش‌یافته و قدرت تبیین‌کنندگی مدل بیشتر گردد.

در محله اکباتان، نخست روش تحلیل عاملی اول با 46 مؤلفه انجام‌شده و اشتراک ماهیانه، میزان اشتغال‌زایی و وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات به دلیل پایین بودن مقدار KMO حذف شدند تا مقدار اشتراکات بالاتر رفته و مقدار KMOنیز به حد مطلوب برسد. جدول 6 میزان واریانس مشترک بین یک متغیر محصوریت و انسجام­بخشی را با سایر متغیرهای به کار گرفته‌شده در تحلیل بعد از حذف سه شاخص مربوطه نشان داده و تحت عنوان جدول اشتراکات موسوم است. جدول6 نشان می­دهد که تمامی متغیرهای به کار گرفته شده در تحلیل، دارای واریانس مشترک بالایی می­باشند.

جدول 6. اشتراکات متغیرهای محصوریت در انسجام­بخشی ساکنین محله اکباتان (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

0.873	1.000	وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور	انسجام در سازمان­های اداره‌کننده	0.800	1.000	میزان پاکیزگی محله در ارتباط با آلودگی محیطی	انسجام محیطی
0.769	1.000	تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری		0.606	1.000	میزان سبزینگی و وجود فضای سبز
0.716	1.000	میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله	انسجام در اختیارداری	0.853	1.000	کیفیت ابنیه (مصالح، سال ساخت و ...)
0.573	1.000	میزان تمایل افراد بر بهبود محله		0.745	1.000	میزان تراکم ساختمانی (خط آسمان، ارتفاع طبقات)
0.618	1.000	تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور	انسجام اجتماعی	0.816	1.000	ویژگی فیزیکی واحدها
0.642	1.000	میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی		0.907	1.000	سرزندگی و تنوع فعالیت‌ها	انسجام کاربری و فعالیت
0.517	1.000	مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین		0.932	1.000	دسترسی به کاربری‌های خدماتی، آموزشی، تفریحی
0.728	1.000	میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله		0.809	1.000	کاربری‌های جاذب جمعیت
0.713	1.000	میزان روابط دوستانه افراد محله		0.880	1.000	میزان رضایت از خدمات محلی
0.718	1.000	میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر		0.766	1.000	تنوع و یکپارچگی فضاهای همگانی
0.846	1.000	میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات		0.653	1.000	میزان کیفیت و تعدد قرارگاه‌های محلی
0.719	1.000	میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی	انسجام در ارتباطات اجتماعی	0.746	1.000	وجود و استفاده از خدمات ویژه محلی
0.831	1.000	میزان ارتباط با همسایگان		0.657	1.000	دسترسی به حمل‌ونقل عمومی	انسجام دسترسی
0.812	1.000	میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت		0.721	1.000	تعداد ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی
0.824	1.000	مدت سکونت	انسجام در حس تعلق	0.715	1.000	میزان نفوذپذیری
0.794	1.000	میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت		0.697	1.000	تعداد ورودی محلی
0.842	1.000	میزان رضایت از محل سکونت		0.642	1.000	مالیات بر ارزش زمین و ملک	انسجام در ارزش زمین و املاک
0.612	1.000	میزان و نحوه نورپردازی	انسجام در ایجاد امنیت	0.357	1.000	اشتراک ماهیانه
0.687	1.000	وجود فضاهای گمشده در محله		0.641	1.000	میزان تأثیر محصوریت بر ارزش زمین
0.634	1.000	میزان امکان وقوع جرم و بزه		0.743	1.000	تنوع و نوع کسب‌وکارهای متعلق به مقیاس محلی	انسجام در اقتصاد محلی
0.684	1.000	میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب		0.721	1.000	الگوی پراکنش و رده عملکردی کاربری‌های محلی
0.712	1.000	میزان احساس امنیت در خانه		0.349	1.000	میزان اشتغال‌زایی
0.754	1.000	میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی		0289	1.000	وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات	انسجام در قوانین شهرداری
Extraction Method: Principal Component Analysis.

در مرحله بعد، در محله آتی‌ساز، نخست روش تحلیل عاملی اول با 46 مؤلفه انجام‌شده و مؤلفه آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات به دلیل پایین بودن مقدار KMO حذف شدند تا مقدار اشتراکات بالاتر رفته و مقدار KMOنیز به حد مطلوب برسد. جدول7 میزان واریانس مشترک بین یک متغیر محصوریت و انسجام­بخشی را با سایر متغیرهای به کار گرفته‌شده در تحلیل بعد از حذف سه شاخص مربوطه نشان داده و تحت عنوان جدول اشتراکات موسوم است. جدول7 نشان می­دهد که تمامی متغیرهای به کار گرفته شده در تحلیل، دارای واریانس مشترک بالایی می­باشند.

جدول 7. اشتراکات متغیرهای محصوریت در انسجام­بخشی ساکنین محله آتی‌ساز (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

0.842	1.000	وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور	انسجام در سازمان­های اداره‌کننده	0.674	1.000	میزان پاکیزگی محله در ارتباط با آلودگی محیطی	انسجام محیطی
0.795	1.000	تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری		0.621	1.000	میزان سبزینگی و وجود فضای سبز
0.763	1.000	میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله	انسجام در اختیارداری	0.647	1.000	کیفیت ابنیه (مصالح، سال ساخت و ...)
0.794	1.000	میزان تمایل افراد بر بهبود محله		0.589	1.000	میزان تراکم ساختمانی (خط آسمان، ارتفاع طبقات)
0.737	1.000	تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور	انسجام اجتماعی	0.598	1.000	ویژگی فیزیکی واحدها
0.812	1.000	میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی		0.751	1.000	سرزندگی و تنوع فعالیت‌ها	انسجام کاربری و فعالیت
0.825	1.000	مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین		0.721	1.000	دسترسی به کاربری‌های خدماتی، آموزشی، تفریحی
0.832	1.000	میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله		0.746	1.000	کاربری‌های جاذب جمعیت
0.781	1.000	میزان روابط دوستانه افراد محله		0.725	1.000	میزان رضایت از خدمات محلی
0.722	1.000	میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر		0.721	1.000	تنوع و یکپارچگی فضاهای همگانی
0.703	1.000	میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات		0.624	1.000	میزان کیفیت و تعدد قرارگاه‌های محلی
0.769	1.000	میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی	انسجام در ارتباطات اجتماعی	0.687	1.000	وجود و استفاده از خدمات ویژه محلی
0.699	1.000	میزان ارتباط با همسایگان		0.723	1.000	دسترسی به حمل‌ونقل عمومی	انسجام دسترسی
0.571	1.000	میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت		0.597	1.000	تعداد ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی
0.822	1.000	مدت سکونت	انسجام در حس تعلق	0.698	1.000	میزان نفوذپذیری
0.792	1.000	میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت		0.741	1.000	تعداد ورودی محلی
0.798	1.000	میزان رضایت از محل سکونت		0.541	1.000	مالیات بر ارزش زمین و ملک	انسجام در ارزش زمین و املاک
0.682	1.000	میزان و نحوه نورپردازی	انسجام در ایجاد امنیت	0.419	1.000	اشتراک ماهیانه
0.688	1.000	وجود فضاهای گمشده در محله		0.523	1.000	میزان تأثیر محصوریت بر ارزش زمین
0.701	1.000	میزان امکان وقوع جرم و بزه		0.697	1.000	تنوع و نوع کسب‌وکارهای متعلق به مقیاس محلی	انسجام در اقتصاد محلی
0.734	1.000	میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب		0.684	1.000	الگوی پراکنش و رده عملکردی کاربری‌های محلی
0.786	1.000	میزان احساس امنیت در خانه		0.574	1.000	میزان اشتغال‌زایی
0.78	1.000	میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی		0.321	1.000	وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات	انسجام در قوانین شهرداری
Extraction Method: Principal Component Analysis.

n بررسی واریانس تبیین شده­ی موضوع و تعیین تعداد عوامل منتخب

در ارتباط با تعیین نهایی تعداد عوامل (ابعاد) تبیین‌کننده نشانگرهای پدیده آمده از هر یک از مؤلفه­های محصوریت در انسجام­بخشی محلات، باید به لحاظ آماری سه شرط را رعایت نمود، شرط اول توجه به این نکته است که مقادیر ویژه مربوط به‌تمامی نشانگرهای پدید آمده هر یک از نشانه­های بصری و معنایی باید بالاتر از 1 باشد. شرط دوم رعایت مقدار واریانس تجمعی است که مجموع واریانس تجمعی عوامل استخراج‌شده نهایی باید بالاتر از 60 باشد و شرط سوم اینکه واریانس تبیین شده هر عامل به‌تنهایی باید بالاتر از 10 باشد تا عامل مربوطه به‌عنوان عامل مبین هر یک از مؤلفه­های محصوریت در انسجام­بخشی شناخته شود. در محله اکباتان، بررسی شروط فوق در جدول 8 نشان می­دهد که شش عامل به‌عنوان عوامل تأثیرپذیر از محصوریت در انسجام­بخشی محلات آتی‌ساز و اکباتان موردمطالعه شناخته شده­اند. دلیل این موضوع این است که مقادیر ویژه هر یک از عوامل فوق بالاتر از 1 بود و این مقدار در عامل اول (انسجام اجتماعی) 5.369، در عامل دوم(انسجام در ارتباطات اجتماعی) 4.094، در عامل سوم (انسجام در حس تعلق) 3.677 و در عامل چهارم (انسجام در ایجاد امنیت) 1.591، در عامل پنجم (انسجام در سازمان­های اداره‌کننده) 1.000 و در عامل ششم (انسجام در اختیارداری) 0.979 است. بررسی شرط دوم نشان می­دهد که واریانس تجمعی تبیین شده توسط عوامل مربوطه در محدوده موردمطالعه 95.64 است که نشان می‌دهد عوامل مربوطه 95.64 درصد از مؤلفه­های محصوریت در انسجام­بخشی بیان می‌کند. بررسی شرط سوم نیز نشان می­دهد که هر عامل به‌صورت مستقل بیش از 10 درصد واریانس را تبیین می‌نمایند تا جایی که مقدار این موضوع در عامل اول 30.147 درصد بوده و نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل در آن نهفته است.

جدول 8. تعیین تعداد عوامل (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

درصد واريانس و مقادير ويژه عامل­هاي مختلف
مؤلفه­ها	مقادیر ویژه­ی اولیه				واريانس تبيين شده عامل‌هایی كه مقادير ویژه­ی آن‌ها بزرگ‌تر از عدد يك باشد.			مجموعه مقادير عامل‌های استخراج‌شده بعد از چرخش
	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی	کل		درصد واریانس	درصد تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی
1	5.369	29.828	29.828	5.369		29.828	29.828	5.369	30.147	30.147
2	4.094	22.747	52.575	4.094		22.747	52.575	4.094	23.127	53.274
3	3.677	20.422	72.997	3.677		20.422	72.997	3.677	20.972	74.246
4	1.591	8.840	81.837	1.591		8.840	81.837	1.591	9.147	83.393
5	1.000	5.556	87.393	1.000		5.556	87.393	1.000	6.145	89.538
6	0.979	5.444	92.837	0.979		5.444	92.837	0.979	6.102	95.64
Extraction Method: Principal Component Analysis.

 

در محله آتی‌ساز، بررسی شروط فوق در جدول9 نشان می­دهد که شش عامل به‌عنوان عوامل تأثیرپذیر از محصوریت در انسجام­بخشی محلات آتی‌ساز و اکباتان موردمطالعه شناخته شده­اند. 

دلیل این موضوع این است که مقادیر ویژه هر یک از عوامل فوق بالاتر از 1 بود و این مقدار در عامل اول 2.359، در عامل دوم 2.152، در عامل سوم 1.674، در عامل چهارم 1.328، در عامل پنجم 1.010 و در عامل ششم 0.926 است. بررسی شرط دوم نشان می­دهد که واریانس تجمعی تبیین شده توسط عوامل مربوطه در محدوده موردمطالعه 84.238 است که نشان می‌دهد عوامل مربوطه 84.238 درصد از مؤلفه­های محصوریت در انسجام­بخشی بیان می‌کند. بررسی شرط سوم نیز نشان می­دهد که هر عامل به‌صورت مستقل بیش از 10 درصد واریانس را تبیین می‌نمایند تا جایی که مقدار این موضوع در عامل اول 20.349 درصد بوده و نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل در آن نهفته است.

 

 

جدول 9. تعیین تعداد عوامل (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

درصد واريانس و مقادير ويژه عامل­هاي مختلف
مؤلفه­ها	مقادیر ویژه­ی اولیه			واريانس تبيين شده عامل‌هایی كه مقادير ویژه­ی آن‌ها بزرگ‌تر از عدد يك باشد.			مجموعه مقادير عامل‌های استخراج‌شده بعد از چرخش
	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی
1	2.359	19.665	19.665	2.359	19.665	19.665	2.359	20.349	20.349
2	2.152	17.938	37.603	2.152	17.938	37.603	2.152	18.567	38.916
3	1.674	13.957	51.560	1.674	13.957	51.560	1.674	14.590	53.506
4	1.328	11.072	62.632	1.328	11.072	62.632	1.328	12.490	65.996
5	1.010	8.419	71.051	1.010	8.419	71.051	1.010	9.278	75.274
6	0.926	7.721	78.772	0.926	7.721	78.772	0.926	8.964	84.238
Extraction Method: Principal Component Analysis.

n ماتریس عاملی دوران یافته و تعیین مقادیر ارتباط نشانگرها با عوامل منتخب جهت نام‌گذاری و تفسیر

بعد از تعیین واریانس هر یک از عوامل، ماتریس عاملی را دوران داده تا هریک از شاخص­هاي مربوطه بیشترین ارتباط را با عوامل مربوطه به دست آورند و شرایط را براي نام‌گذاری و شناسایی عوامل مربوطه به مدد امتیاز هر شاخص از عامل تسهیل نمایند. درواقع این ماتریس همان ماتریس عاملی است كه عامل‌های آن با روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی استخراج‌شده و با روش چرخش واریماكس دوران یافته است. محصول این مرحله وزنی را برای هر عامل در مقابل شاخص مربوطه ایجاد می‌کند.

n در محله اکباتان

 عامل اول: این عامل 29.828 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور، میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی، مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین، میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله، میزان روابط دوستانه افراد محله، میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر و میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات همبسته است بر این اساس عامل دوم را تحت عنوان انسجام اجتماعی نام‌گذاری کرد.

عامل دوم: این عامل 22.747 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی، میزان ارتباط با همسایگان و میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت همبسته است. بر این اساس عامل دوم را می­توان تحت عنوان انسجام در ارتباطات اجتماعی نام‌گذاری کرد.

عامل سوم: این عامل 20.422 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و براساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي مدت سکونت، میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت و میزان رضایت از محل سکونت همبسته است. بر این اساس عامل سوم را می­توان تحت عنوان انسجام در حس تعلق نام‌گذاری کرد.

عامل چهارم: این عامل 8.840 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای میزان و نحوه نورپردازی، وجود فضاهای گمشده در محله، میزان امکان وقوع جرم و بزه، میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب، میزان احساس امنیت در خانه، میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی همبسته است. بر این اساس عامل چهارم را می­توان تحت عنوان انسجام در ایجاد امنیت نام‌گذاری کرد.

عامل پنجم: این عامل 5.556 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور و تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری همبسته است. بر این اساس عامل پنجم را می­توان تحت عنوان انسجام در سازمان­های اداره‌کننده نام‌گذاری کرد.

عامل ششم: این عامل 5.444 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله و میزان تمایل افراد بر بهبود محله همبسته است. بر این اساس عامل پنجم را می­توان تحت عنوان انسجام در اختیارداری نام‌گذاری کرد.

در جدول 10، ماتریس عاملی دوران یافته و تعیین مقادیر ارتباط شاخص‌ها با عوامل در محله اکباتان نشان داده شده است.

جدول 10. ماتریس عاملی دوران یافته و تعیین مقادیر ارتباط شاخص‌ها با عوامل (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

ضریب تعیین	شاخص­ها	درصد تغییرات	نام عامل
0.918	میزان پاکیزگی محله در ارتباط با آلودگی محیطی	2.42	انسجام محیطی
0.700	میزان سبزینگی و وجود فضای سبز
0.753	کیفیت ابنیه (مصالح، سال ساخت و ...)
0.772	میزان تراکم ساختمانی (خط آسمان، ارتفاع طبقات)
0.546	ویژگی فیزیکی واحدها
0.921	سرزندگی و تنوع فعالیت‌ها	4.63	انسجام کاربری و فعالیت
0.911	دسترسی به کاربری‌های خدماتی، آموزشی، تفریحی
0.611	کاربری‌های جاذب جمعیت
0.727	میزان رضایت از خدمات محلی
0.834	تنوع و یکپارچگی فضاهای همگانی
0.814	میزان کیفیت و تعدد قرارگاه‌های محلی
0.575	وجود و استفاده از خدمات ویژه محلی
0.447	دسترسی به حمل‌ونقل عمومی	1.9	انسجام دسترسی
0.387	تعداد ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی
0.321	میزان نفوذپذیری
0.654	تعداد ورودی محلی
0.890	مالیات بر ارزش زمین و ملک	0.9	انسجام در ارزش زمین و املاک
0.588	اشتراک ماهیانه
0.511	میزان تأثیر محصوریت بر ارزش زمین
0.161	تنوع و نوع کسب‌وکارهای متعلق به مقیاس محلی	0.5	انسجام در اقتصاد محلی
0.543	الگوی پراکنش و رده عملکردی کاربری‌های محلی
0.842	میزان اشتغال‌زایی
0.842	وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات	0.3	انسجام در قوانین شهرداری
0.745	وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور	5.56	انسجام در سازمان­های اداره‌کننده
0.861	تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری
0.711	میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله	5.44	انسجام در اختیارداری
0.463	میزان تمایل افراد بر بهبود محله
0.911	تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور	29.82	انسجام اجتماعی
0.917	میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی
0.721	مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین
0.557	میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله
0.724	میزان روابط دوستانه افراد محله
0.895	میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر
0.725	میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات
0.547	میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی	22.74	انسجام در ارتباطات اجتماعی
0.802	میزان ارتباط با همسایگان
0.574	میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت
0.671	مدت سکونت	20.43	انسجام در حس تعلق
0.835	میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت
0.898	میزان رضایت از محل سکونت
0.424	میزان و نحوه نورپردازی	8.84	انسجام در ایجاد امنیت
0.211	وجود فضاهای گمشده در محله
0.819	میزان امکان وقوع جرم و بزه
0.552	میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب
0.642	میزان احساس امنیت در خانه
0.413	میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی

n در محله آتی‌ساز

 عامل اول: این عامل 19.665 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور، میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی، مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین، میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله، میزان روابط دوستانه افراد محله، میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر و میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات همبسته است بر این اساس عامل دوم را تحت عنوان انسجام اجتماعی نام‌گذاری کرد.

عامل دوم: این عامل 17.938 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی، میزان ارتباط با همسایگان و میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت همبسته است. بر این اساس عامل دوم را می­توان تحت عنوان انسجام در ارتباطات اجتماعی نام‌گذاری کرد.

عامل سوم: این عامل 13.957 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و براساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهاي مدت سکونت، میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت و میزان رضایت از محل سکونت همبسته است. بر این اساس عامل سوم را می­توان تحت عنوان انسجام در حس تعلق نام‌گذاری کرد.

عامل چهارم: این عامل 11.072 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای میزان و نحوه نورپردازی، وجود فضاهای گمشده در محله، میزان امکان وقوع جرم و بزه، میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب، میزان احساس امنیت در خانه، میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی همبسته است. بر این اساس عامل چهارم را می­توان تحت عنوان انسجام در ایجاد امنیت نام‌گذاری کرد.

عامل پنجم: این عامل 8.419 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور و تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری همبسته است. بر این اساس عامل پنجم را می­توان تحت عنوان انسجام در سازمان­های اداره‌کننده نام‌گذاری کرد.

عامل ششم: این عامل 5.664 درصد واریانس کل را تبیین می­نماید و بر اساس ماتریس فیلتر شده نهایی با متغیرهای میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله و میزان تمایل افراد بر بهبود محله همبسته است. بر این اساس عامل پنجم را می­توان تحت عنوان انسجام در اختیارداری نام‌گذاری کرد.

در جدول 11، ماتریس عاملی دوران یافته و تعیین مقادیر ارتباط شاخص‌ها با عوامل در محله آتی­ساز نشان داده شده است.

جدول 11. ماتریس عاملی دوران یافته و تعیین مقادیر ارتباط شاخص‌ها با عوامل (مأخذ: برگرفته از تحلیل­های نرم­افزار SPSS نسخه 25)

ضریب تعیین	شاخص­ها	درصد تغییرات	نام عامل
0.725	میزان پاکیزگی محله در ارتباط با آلودگی محیطی	5.66	انسجام محیطی
0.723	میزان سبزینگی و وجود فضای سبز
0.927	کیفیت ابنیه (مصالح، سال ساخت و ...)
0.543	میزان تراکم ساختمانی (خط آسمان، ارتفاع طبقات)
0.413	ویژگی فیزیکی واحدها
0.906	سرزندگی و تنوع فعالیت‌ها	5.12	انسجام کاربری و فعالیت
0.925	دسترسی به کاربری‌های خدماتی، آموزشی، تفریحی
0.882	کاربری‌های جاذب جمعیت
0.652	میزان رضایت از خدمات محلی
0.902	تنوع و یکپارچگی فضاهای همگانی
0.817	میزان کیفیت و تعدد قرارگاه‌های محلی
0.925	وجود و استفاده از خدمات ویژه محلی
0.551	دسترسی به حمل‌ونقل عمومی	4.00	انسجام دسترسی
0.914	تعداد ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی
0.651	میزان نفوذپذیری
0.943	تعداد ورودی محلی
0.844	مالیات بر ارزش زمین و ملک	3.52	انسجام در ارزش زمین و املاک
0.543	اشتراک ماهیانه
0.654	میزان تأثیر محصوریت بر ارزش زمین
0.323	تنوع و نوع کسب‌وکارهای متعلق به مقیاس محلی	2.41	انسجام در اقتصاد محلی
0.841	الگوی پراکنش و رده عملکردی کاربری‌های محلی
0.656	میزان اشتغال‌زایی
0.379	وجود آیین‌نامه مشخص جهت تعیین مالیات	0.77	انسجام در قوانین شهرداری
0.755	وجود سازوکار مدون جهت اداره اجتماعات محصور	8.42	انسجام در سازمان­های اداره‌کننده
0.853	تعیین نهاد اداره‌کننده و میزان تأثیر آن در تصمیم‌گیری
0.771	میزان تأثیرگذاری افراد در بهبود محله	7.72	انسجام در اختیارداری
0.69	میزان تمایل افراد بر بهبود محله
0.959	تصورات اجتماعی پیرامون زندگی در محله محصور	19.66	انسجام اجتماعی
0.921	میزان اجتماع‌پذیری و مطلوبیت کیفیت زندگی
0.987	مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی ساکنین
0.959	میزان احساس نزدیکی و آشنایی افراد محله
0.879	میزان روابط دوستانه افراد محله
0.946	میزان تمایل افراد برای کمک به همدیگر
0.851	میزان تأثیر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بر بروز مشکلات
0.760	میزان مشارکت و فعالیت در گروه‌های محلی	17.93	انسجام در ارتباطات اجتماعی
0.988	میزان ارتباط با همسایگان
0.821	میزان روابط اجتماعی ساکنین خارج و داخل محصوریت
0.784	مدت سکونت	13.96	انسجام در حس تعلق
0.987	میزان حس تعلق‌خاطر به محل سکونت
0.785	میزان رضایت از محل سکونت
0.862	میزان و نحوه نورپردازی	11.02	انسجام در ایجاد امنیت
0.749	وجود فضاهای گمشده در محله
0.774	میزان امکان وقوع جرم و بزه
0.784	میزان احساس امنیت افراد پیاده در طول شب
0.664	میزان احساس امنیت در خانه
0.789	میزان نظارت اجتماعی بر فضاهای همگانی و بازی

 

n  نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر به بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی‌ساز به شناسایی این عوامل از دیدگاه خبرگان و کاربران فضایی پرداخت و ابعاد، مؤلفه‌های هر یک از اثرات اجتماعات و شاخص‌های هر یک از مؤلفه‌ها برای سنجش را استخراج نمود. روش تحقیق مورداستفاده ترکیبی از نوع کیفی و کمی بود. در قسمت کیفی، با استعانت از روش گراندد تئوری، متغیرها از مصاحبه­های نیمه ساختاریافته با تکنیک کدگذاری با استفاد از نرم‌افزار Atlasti نسخه 23.1.1.0  استخراج گردید. در بخش کمی به علت تعدد متغیرها برای دسته‌بندی و همچنین میزان اثر هریک از آن‌ها در مجموعه مسکونی آتی‌ساز و اکباتان از تحلیل عاملی با روش  Varimax استفاده ‌شد و درنهایت همبستگی ضرایب تعیین‌شده در هر دو محله اکباتان و آتی‌ساز با یکدیگر گرفته شده و برازش منحنی ترسیم گردید. محله اکباتان و آتی‌ساز به‌عنوان یکی از اجتماعات پررونق و فعال در شهر تهران به شمار می‌رود. همچنین به دلیل برخورداری از موقعیت مناسب، مورد اقبال ساکنان شهر تهران قرار گرفته‌اند. طبق بررسی­های صورت گرفته در این پژوهش، در هر دو محله، عامل انسجام اجتماعی مؤثرترین عامل در انسجام­بخشی ازنظر ساکنین هر دو محله محسوب می­شود. علت این امر این است که محصور بودن و جدایی محله­های اکباتان و آتی‌ساز از محله­های اطراف، هم ازنظر فیزیکی و هم اجتماعی موجب ایجاد مشکلاتی از قبیل گسست فرهنگی – اجتماعی در این محدوده شده است که تبعاتی مانند تکه‌تکه شدن بافت اجتماعی را به همراه داشته است. ایزوله شدن و حالت جزیره‌ای این دو محله، موجب شده است تا اداره‌ی این منطقه با مشکل مواجه شده و مشارکت اجتماعی در حکمروایی شهری رو به کاهش باشد. از مهم‌ترین مشکلات ناشی از عدم ارتباط و اتصال محله اکباتان و آتی‌ساز با محله­های اطراف، گسست اجتماعی و جدایی گزینی در این محدوده است که در صورت عدم اتخاذ تصمیمات مناسب و در نظر نگرفتن لزوم انسجام اجتماعی محدوده، می‌تواند در آینده زمینه‌ساز مشکلات عدیده‌ی فرهنگی – اجتماعی گردد. عدم ارتباط و پیوند فیزیکی نیز موجب ایجاد شکاف در بافت کالبدی و عدم هماهنگی آن با محیط اطراف شده است. این محلات علاوه بر مسائل ذکرشده، با مسئله‌ی دسترسی و حمل‌ونقل همگانی ناکارآمد نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند و این امر باعث ایجاد تغییرات عمده در روند سکونت شهروندان در این محلات شده است. ازلحاظ کالبدی، چندتکه شدن بافت و ایزوله شدن محله­های اکباتان و آتی‌ساز می‌تواند موجب ناهماهنگی در پیکره‌ی  شهری تهران گردد که این مسئله ممکن است بر روی اقتصاد منطقه نیز تأثیرگذار بوده و قیمت اراضی و املاک را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. ازلحاظ اجتماعی، گسست بافت اجتماعی و وجود دروازه‌ها و دیوارهای غریبگز، موجب از بین رفتن هویت اجتماعی-فرهنگی محله خواهد شد و انسجام در حس تعلق در محدوده کاهش‌یافته و روبه‌زوال خواهد گذاشت که این موضوع برای کیفیت محیط و ایمنی و امنیت مضر بوده و اثرات سویی را به همراه خواهد داشت. عامل انسجام در روابط اجتماعی، دومین عامل تأثیرگذار بر انسجام­بخشی محلات اکباتان آتی‌ساز ازنظر ساکنین بود. زیرا در این محلات، ساکنین ارتباط کم یا بسیار کم و تنها با همسایگان خود دارند و این امر که این نشان از ارتباط و تعاملات اجتماعی محدود ساکنین با دیگر همسایگان خود است. عامل سوم، حس تعلق است. ساکنین بسیار قدیمی دو محله نسبتاً زیاد است و مهاجرت و نقل‌مکان بین ساکنین از محلات نسبتاً کم است. درنتیجه حس تعلق در این محلات وجود دارد و افراد از محل سکونت خود راضی هستند. چهارمین عامل مهم، عامل انسجام در ایجاد امنیت است. طبق بررسی­های صورت گرفته، فضاهای عمومی این محلات ازنظر ساکنین برای بازی کودکان نسبتاً امن و مناسب هستند و احساس امنیت خود را به دلیل وجود نگهبانان در سطح  این دو محله و لابی­من­های هر بلوك می‌دانستند. پنجمین عامل مهم ازنظر ساکنین، سازمان­های اداره‌کننده است. آتی‌ساز، و اکباتان، بزرگ‌تر از آن هستند که گروهی 5، 7 یا 9 نفره بتوانند آن‌ها را اداره کنند، هر فازی از شهرک­ها هیئت‌مدیره‌ی مجزایی دارد و کارها به‌صورت تعاملی باهم اداره می‌شود. در شهرك­های اکباتان و آتی‌ساز واحدهای تجاری، بلوك 23 هیئت و فاز 1 و 2 و 3 هرکدام یک هیئت‌مدیره جدا دارند که تصمیمات مربوط به محدوده خود را می‌گیرند. ششمین عامل مهم، اختیارداری است. یکی از فرصت‌های مثبت به وجود آمده در شهرک‌ها فرصت مشارکت و مدیریت پایین به بالا در این مجتمع‌های مسکونی است زیرا همان‌طور که در بخش قبلی ذکر شد، تمام اختیارات اداره و نگهداری از شهرك به عهده‌ی مالکین است. اما در این دو شهرک، یک از معضلات اساسی عدم مشارکت افراد در اداره‌ی شهرك و بی‌تفاوتی ساکنین نسبت به مسائل است و این امر یکی از نقاط ضعف مهم در هر دو شهرك است.

 

n  فهرست منابع

§       اسمعیلی، تینا. کیانی، حامد. جانباز قبادی، غلامرضا. (1393). برنامه‌ریزی توسعه پایدار نواحی ساحلی با بهره‌گیری از رویکرد انسجام فضایی مطالعه موردی شهرستان نور و محمودآباد. دومین کنگره بین المللی سازه، معماری و توسعه شهری، 1-11.

§       پورجعفر، محمدرضا. صادقی، علیرضا. (1387). اصول احکام بر طراحی هدفمند محورهای دید شاخص شهری. هویت شهری، 2(3)، 95-106.

§       تولایی، نوین. (1381). شکل شهر منسجم. صفه، 12(3)، 5-19.

§       حاتمی، رضا. ضیایی ناجی، پژمان. (1397). تبیین مفاهیم محصوریت در فضای معماری. پنجمین همایش بین المللی معماری و شهرسازی پایدار در خاورمیانه و جنوب آسیا، 1-10.

§       حاتمی، رضا. ضیایی ناجی، پژمان. (1400). بررسی رابطه بین انرژی مصرف‌شده در فعالیت‌ها و مؤلفه محصوریت فضایی در راستای ارتقای کیفیت فرآیند طراحی معماری. معماری و شهرسازی آرمانشهر، 14(34)، 79-89.

§       ذکاوت، کامران. (1390). جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری. صفه، 54، 105-118.

§       روشنی، پریسا. حبیبی، کیومرث. زرآبادی، زهرا سادات سعیده. (1396). ارائه الگوی مفهومی انسجام‌بخشی شبکه فضاهای شهری و به‌کارگیری آن در منطقه ۶ شهر تهران. باغ نظر، 48، 31-42.

§       زرگرزاده دزفولی، مجتبی. بابایی مراد، بهناز. بابایی مراد، مهناز. (1393). گم‌گشتگی عملکرد فضایی محلات ایرانی در انسجام‌بخشی به ساختار شهری امروز نمونه موردی محله کبابیان شهر (همدان). دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان، 1-11.

§       علیکایی، سعیده. زمانی، صبا. (1394). اصول طراحی شهری منسجم با تأکید بر کیفیات فضایی شهر. سومین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، 1-14.

§       عینی­فر، علیرضا. قاضی‌زاده، ندا. (1389). گونه­شناسی مجتمع­های مسکونی تهران با معیار فضای باز. نشریه آرمان‌شهر، 5، 35-46.

§       محمدی­زاده، نسرین، ماجدی، حمید، زرآبادی، زهرا سادات سعیده. (1397). ارائه الگوی مفهومی از معیارهای انسجام و امتزاج در بافت محلات تاریخی با یکدیگر (نمونه موردی: محلات بافت تاریخی کرمان، منطقه 1). باغ نظر، 15(61)، 36-52.

§       Ben Hamouche, Mustapha. (2009). Can chaos theory explain complexity in urban fabric? Applications in traditional Muslim settlements. Nexus network journal, 11 (2), 217- 242.

§       Berkman, Lisa. F. Kawachi, Ichiro. (2000). Social Epidemiology New York, NY. Oxford University Press.

§       Bruhn, John. (2011). The sociology of community connections. Springer Science & Business Media Caldeira, T. P. (2000). City of walls: crime, segregation, and citizenship in São Paulo, Univ of California Press.

§       Cséfalvay, Zoltán. (2011). Gated communities for security or prestige? A public choice approach and the case of Budapest. International journal of urban and regional research, 35(4): 735-752.

§       Falahat, Mohammad Sadegh. Shahidi, Samad. (2015). The Role of the Concept of Mass-Space in Explaining the Place of Architecture. Bagh-e Nazar Scientific Research Monthly, 12 (35), 38-27.

§       Judd, Dennis. (1995). The rise of the new walled cities. Spatial practices, 11: 144-145.

§       Le Goix, Renaud. Webster, Chris. J. (2008). Gated communities. Geography Compass, 2(4): 1189-1214.

§       Levinson, David. Christensen, Karen. (2003). Encyclopedia of community: from the village to the virtual world. Sage Publication.

§       Low, Setha. (2004). Behind the gates: Life, security, and the pursuit of happiness in fortress America. Routledge.

§       McKenzie, Evan. (1994). Privatopia: Homeowner associations and the rise of residential private government. Yale University Press.

§       Murillo, Rosenda. Echeverria, Sandra. Vasquez, Elizabeth. (2016). Differences in neighborhood social cohesion and aerobic physical activity by Latino subgroup. SSM - Population Health, 2, 536-541.

§       Negin Taji, Samad. (2011). Investigating the Role of Physical Factors in Forming the Concept of Place and Sense of Place. Landscape Journal, (3), 29-16.

§       Qin, Weidi. Wang, Yi. Cho, Seungjong. (2021). Neighborhood Social Cohesion, Physical Disorder, and Daily Activity Limitations Among Community-Dwelling Older Adults. Archives of Gerontology and Geriatrics, Volume 93.

§       Salah, Nesma Mohammad. Ayad, Hany. (2018). Why people choose gated communities: A case study of Alexandria metropolitan area. Alexandria engineering journal, 57(4): 2743-2753.

§       Sassen, Saskia. (2018). Cities in a world economy. Sage Publications.

§       Seydian, Seyed Ali. Abafat Yeganeh, Mansour. (2007). Review of the Concept of Physical Confinement in Urban Space. Rah-o-Sakhtman Monthly, (46) 46-54.

§       Shi, Shulin. Gou, Zhonghua. Chen, Leslie. (2014). How does enclosure influence environmental preferences? A cognitive study on urban public open spaces in Hong Kong. Sustainable Cities and Society, 13, 148-156.

§       Vesselinov, Elena. Le Goix, Renaud. (2012). From picket fences to iron gates: suburbanization and gated communities in Phoenix, Las Vegas and Seattle. Geo Journal, 77(2): 203-222.

§       Wang, Rouyu. Lu, Ye. Zhang, Jinbao. Liu, Penghua. Yao, Yao. Liu, Ye. (2019). The relationship between visual enclosure for neighbourhood street walkability and elders’ mental health in China: Using Street view images. Journal of Transport & Health, 13, 90-102.

§       Yilmaz, Nazmiye Gulenay. Lee, Pyoung. Jik, Imran, Muhammad, Jeong, Jeong Ho. (2023). Role of sounds in perception of enclosure in urban street canyons. Sustainable Cities and Society, 90, 1-12.

§       Yip, Calvin. Sarma, Sisira. Wilk, Piotr. (2016). The association between social cohesion and physical activity in canada: A multilevel analysis. SSM - Population Health, 2, 718-723.

175

---

[1]  

[2]  * نویسنده مسئول: E-mail: [e-mail]

این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان “بررسی میزان محصوریت در انسجام محله ساکنان اکباتان و آتی ساز” می‌باشد که به راهنمایی نویسنده دوم و سوم و مشاوره نویسنده چهارم در دانشکده معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد انجام شده است.