A comparative evaluation of the side effects caused by the administration of some different types of Foot and Mouth Disease (FMD) vaccines in many large and small ruminant herds located in Alborz and Ilam provinces, from 2006 to 2021
Subject Areas : Journal of Large Animal Clinical Science Research(JLACSR)
Maryam Rahravani
1
(Department of Clinical Sciences, Faculty of Veterinary Medicine, Razi University, Kermanshah, Iran)
Meysam Moravedji
2
(Department of clinical sciences, faculty of veterinary medicine, Islamic Azad University, Sanandaj branch, Sanandaj Iran)
Yegane Sadeghian
3
(Doctor of veterinary medical student, Islamic Azad University, Sanandaj branch, Sanandaj, Iran)
Kimia Nassiri
4
(Doctor of veterinary medical student, Islamic Azad University, Sanandaj branch, Sanandaj, Iran)
Mostafa Nemati
5
(Department of microbiology, Allied-veterinary faculty, Ilam University, Ilam, Iran)
Mohammad Javad Panahandeh
6
(Private veterinary clinician, Toronto, Ontario, Canada)
Sobhan Jafari Bafrouei
7
(Doctor of veterinary medical student, Islamic Azad University, Sanandaj branch, Sanandaj, Iran)
Ahmad Zamanian
8
(Doctor of veterinary medical student, Islamic Azad University, Sanandaj branch, Sanandaj, Iran)
Keywords: Ilam, FMD, , vaccination, , complications, , Alborz, , , ,
Abstract :
Background and purpose: Food and Mouth Disease (FMD) is considered one of the most important and common diseases of the ruminants population, which is able to impose heavy economic losses on the bodies of the country's animal husbandry industry. In this regard, vaccination is considered to be the most effective method to prevent disease, which unfortunately, in some cases, vaccination has caused damage to the industry and subsequently dissatisfaction of livestock farmers. The purpose of this study is a comparative evaluation of the types of complications caused by the injection of different types of FMD vaccines available in the country. Materials and methods: The current study was conducted in the field and data collection, between March 2015 and March 2021, on the adult population of large and small ruminants in Alborz, Ilam and provinces. It has been done on 9 different vaccines. Results: The results showed that the cumulative side effects caused by the injection of vaccines was not significant (p>0.05), while the separate side effects of vaccines number 1, 5 and 7, were significant (p<0.05). Conclusions: The results of the study indicated that significant side effects have no important clinical values and counted as the natural reactions of any vaccine. In addition, it was concluded that the Iran made vaccines can be very useful and beneficial in disease prevention and control.
_||_
ارزیابی مقایسهای میان عوارض جانبی ناشی از تجویز برخی از انواع واکسنهای تببرفکی در تعدادی از گلههای نشخوارکنندگانِ بزرگ و کوچکِ مستقر در استانهای البرز و ایلام، بین سالهای 1385 لغایت 1400
چکیده فارسی
زمینه و هدف: بیماری تببرفکی یکی از مهمترین و شایعترین بیماریهای جمعیت نشخوارکنندگان بهشمار میرود که قادر است خسارات سنگین اقتصادی را بر پیکرهی صنعت دامپروری کشور تحمیل نماید. در این راستا انجام واکسیناسیون، مهمترین اقدام جهت پیشگیری از بیماری بهشمار رفته که متأسفانه در پارهای از موارد، انجام واکسیناسیون، باعث بروز خساراتی بر پیکرهی این صنعت و متعاقباً نارضایتی دامداران شده است؛ هدف از انجام این مطالعه، ارزیابی مقایسهای میان عوارض جانبی ناشی از تزریق انواع واکسنهای تببرفکیِ موجود در کشور میباشد. مواد و روشها: مطالعهی کنونی بهصورت میدانی و کتابخانهای، در فاصلهی زمانی اسفندماه سال 1385 لغایت اسفندماه سال 1400، بر روی جمعیت بالغ نشخوارکنندگان بزرگ و کوچک استانهای البرز و ایلام و بر روی 9 واکسن مختلف صورت گرفته است. نتایج: نتایج نشان دادند که فروانی تجمعی عوارض ناشی از تزریق واکسنها نسبت به نوع واکسن معنیدار نبوده (05/0p>)؛در حالیکه در واکسنهای شمارهی 1، 5 و 7، بین فروانی عوارض، اختلافات آماری معنیداری بهچشم خورد (05/0p<). بحث و نتیجهگیری: نتایج حاصل از مطالعه بیانگر آن بودند که عوارض جانبیِ معنیدار شده نهتنها میتوانند در زمرهی عوارض و واکنشهای طبیعی هر گونه واکسنی بهشمار روند، بلکه عمدتاً فاقد اهمیت بالینی بوده، مضافاً اینکه واکسنهای ایرانی در پیشگیری و کنترل بیماری میتوانند بسیار مفید و مؤثر واقع شوند.
واژههای کلیدی: تببرفکی، واکسیناسیون، عوارض، البرز، ایلام
مقدمه
بیماریها و اختلالات متعددی در صنعت دامپروری جهان وجود دارند که میتوانند برای سلامتی دامها مخاطرهانگیز باشند (Pritchett et al. 2005; Garcia and Shalloo 2015; Knight-Jones and Rushton 2013; Weaver 1984). بیماری ویروسیِ تببرفکی (بیماری آفتا اپیزوتیکا، بیماری تب آفتی، آفتوس یا FMD)، همچنان یکی از رایجترین این بیماریها در صنعت دامپروری جهان (OIE/FAO 2009) و ایران (Ilbeigi et al. 2018) بهشمار میرود که قادر است با قدرت اپیدمی بالا (Smith et al. 2020; Muroga et al. 2012; Yoon et al. 2013)، درجات متنوعی از اختلالات بالینی از قبیل: جراحات دهان و پوزه، جراحات پستان، لنگش، سقط و حتی مرگ ناگهانی را ایجاد نماید (Constable et al. 2017). مواضع درگیری و همچنین شدت جراحات میتوانند متأثر از عواملی همچون: نوع دام، سویهی ایجادکنندهی بیماری، منطقهی جغرافیایی محل نگهداری دامها، سابقهی واکسیناسیون، تعدّد و مراتب واکسیناسیون، نوع واکسن مورد استفاده، میزان قابلیت انجام اقدامات پیشگیرانه بههنگام شیوع بیماری در منطقه و غیره باشند (Moravedji et al. 2007).
از لحاظ ایمنیشناسی، ویروس بیماری تببرفکی (FMDV)، متعلق به خانوادهی پیکورناویریده و جنس آفتوویروس است که دارای هفت سروتایپ مختلف از قبیل: A، O، C، ASIA1، SAT1، SAT2 و SAT3 بوده که هر سروتایپ نیز حاوی چندین تحت تایپ، با خواص آنتیژنی و حدتهای متغیر میباشد؛ و سویههای A و O در این میان دارای بیشترین تنوع تحت تایپ هستند (Constable et al. 2017; Smith et al. 2020). بهدلیل اینکه ایمنی متقاطع بین سویهها وجود ندارد، لذا درگیری با یک سویه باعث ایمنیزایی علیه سویهی دیگر نمیشود (Constable et al. 2017). با وجود اینکه نمیتوان مستندات قوی دال بر تخصیص دادن سویهها به نواحی جغرافیایی خاص ارائه نمود (Rweyemamu et al. 2008)، اما شواهدی حاکی از وقوع سروتایپهای O، A و ASIA1، (بهترتیب اهمیت) در کشور ایران وجود دارد که بهترتیب در سالهای 1335، 1340 و 1342 وارد کشور شدند (Firouzi Bandpay et al. 1984). در اصل، مهمترین راه ورود بیماری به کشور بهواسطهی نقل و انتقالات دامها از کشورهای هند و پاکستان و نیز کشورهای ترکیه و عراق به ایران بوده است (Rweyemamu et al. 2008). جمعیت هدفِ بیماری، بهصورت کلی نشخوارکنندگان (چه اهلی و چه وحشی) میباشد؛ که صرفنظر از برخی اختلافات جغرافیایی، حساسترین دامها بهصورت کلی: گاو، خوک، بز، گوسفند و گاومیش قلمداد میشوند (Constable et al. 2017; Smith et al. 2020). برخلاف این تصور که قدرت بیماریزایی FMDV صرفاً محدود به نشخوارکنندگان است، میبایست اذعان نمود که گزارشاتی مبتنی بر درگیر شدن خفیف انسان با بیماری (Weir 2001) و همچنین آلودگی حیوانات وحشی، نظیر خرس سیاه بلوچی (Ursus thibetanus gedrosianus) ارائه شده است (Officer et al. 2014).
با استناد بر منابع علمی، مهمترین راهکار مقابله، بههنگام شیوع بیماری تببرفکی در یک منطقهی جغرافیایی، اجرای بیدرنگ انواع استراتژیهای واکسیناسیون (مایهکوبی) در منطقهی وقوعِ بیماری و همچنین مناطق مجاورِ آن میباشد (Constable et al. 2017; Smith et al. 2020)، زیرا در صورت عدم انجام بهموقع راهکارهای پیشگیرانه، احتمال وارد آمدن خسارات سنگین اقتصادی بر پیکرهی صنعت دامپروری دور از انتظار نخواهد بود (Yeruham et al. 2001; Muroga et al. 2012; Yoon et al. 2013; Jeong et al. 2020; Robattini et al. 2020; Bayeon et al. 2021).
بهصورت کلی واکسنهایی که علیه بیماری FMD تولید میشوند در دو دسته قرار میگیرند: 1) نوع کشته: با خطر بیماریزایی کمتر و در عینحال ایمنیزایی کوتاه مدت؛ 2) نوع زندهی تخفیف حدت یافته: با خطر بیماریزایی بیشتر و در عینحال ایمنیزایی بهتر (Constable et al. 2017; Smith et al. 2020).
بهطورکلی واکسنهایی که بههنگام مواجهه با بیماری تببرفکی در کشور مورد استفاده قرار میگیرند از نوع کشته بوده که غالباً متعلق به شرکتهای سازندهی ایرانی از قبیل: رازی، روناک، پسوک؛ و وارداتی از قبیل: وتال (Vetal) ساخت کشور ترکیه، بایووت (Biovet) ساخت کشور هندوستان و بورینگر اینگلهایم (Bohringer Ingelheim) ساخت کشور آلمان (مستقر در Merial فرانسه و کشور انگلستان) میباشند.
همانگونه که پیشتر عنوان شد، با وجود اینکه هدف از تولید واکسن و انجام واکسیناسیون، پیشگیری از گسترش بیماری و حتی در برخی از موارد ریشهکنی آن است، اما بعضاً گزارشاتی، علیالخصوص بهصورت غیرموثق از دامداران، مبنی بر غیرمفید بودن و حتی زیانبار بودن استفاده از واکسنها واصل گردیده که موجبات تشویش اذهان برخی از دامداران و در نتیجه امتناعورزیدن آنها نسبت به تحقق امر واکسیناسیون دامها بهخصوص در زمان اپیدمی بیماری تببرفکی را فراهم نموده است؛ که استحصال ایندست از شایعات، بسترساز انجام مطالعهی کنونی، بهمنظور بررسی صحت و سقم ادعاهای مطروحه و سپس ارزیابی کیفیت واکسنهای مورد استفاده طی 15 سال اخیر (سالهای 1385 لغایت 1400) در برخی از مناطق کشور شد.
مواد و روشها
مطالعهی حاضر، فارغ از جنس و نژاد، در فاصلهی زمانی اسفندماه سال 1385 لغایت اسفندماه سال 1400، در استانهای البرز و ایلام و بر روی جمعیت نشخوارکنندگان بالغ بزرگ و کوچک که حداقل از شش ماه پیش از انجام واکسیناسیون، فاقد هرگونه اختلال بالینی در سوابق خود بوده، و مضافاً اینکه فقط از یک نوع واکسن در طول سال استفاده نمودهاند، صورت گرفته است.
بهصورت کلی، ابعاد مطالعه در سه بخش ذیل خلاصه میگردد: الف) بررسی نوع و خصوصیت واکسنهای مورد استفاده ب) جمعآوری و ثبت اطلاعات ج) پردازش آماری اطلاعات جمعآوری شده
بررسی نوع و خصوصیات واکسنها
جدول 1 حاوی اطلاعات مربوط به واکسنهایی است که بهصورت عمده مورد استفاده در بخشهای دولتی و خصوصی بوده است؛ همچنین در ادامه، بهمنظور پرهیز از تکرار نام واکسنها و تسهیل در درج اطلاعات، بهصورت قراردادی یک شماره (کُد) به هر واکسن تخصیص داده شده است.
جدول 1- واکسنهای مورد استفاده توسط بخشهای دولتی و خصوصی، بههمراه تخصیص کُد قراردادی (اختصاری) برای واکسن در این مطالعه | |||||||
محل تولید واکسن | نام شرکت سازنده | نام واکسن | نوع واکسن | میزان ظرفیت | نوع یاور (ادجوانت) | سویههای تحت پوشش | کُد قراردادی |
داخل ایران | رازی | پلیوالان (چندگانه) | کشته | 4 | آلومینیوم هیدروکساید+ساپونین (پایه آبی) | Asia1 A05IR O Panasia O2010 | 1 |
روناک | پلیوالان | کشته | 4 | آلومینیوم هیدروکساید+ساپونین (پایه آبی) | Asia1 A15 A13 O2016 | 2 | |
پسوک | آفتوپاسول | کشته | 4 | امولسیون روغنی | Asia1 Sindh08 O Panasia2 AGVII A05 | 3 | |
خارج از ایران | بورینگر اینگلهایم | آفتوپور | کشته | 7 | امولسیون روغنی | O A C ASIA1 SAT1 SAT2 SAT3 | 4 |
بورینگر اینگلهایم | آفتووکس | کشته | 5 | آلومینیوم هیدروکساید+ساپونین (پایه آبی) | SAT1 SAT2 SAT3 O A | 5 | |
وتال | آفتووک | کشته | 4 | آلومینیوم هیدروکساید (پایه آبی) | Arian05 AGV O Panasia2 Asia1 (Sindh08) | 6 | |
بریلینت بایوفارما | فُوتوک | کشته | 3 | امولسیون روغنی | O A Asia1 | 7 | |
بایووت | بایو اِفاِمدی اُویل | کشته | 3 | امولسیون روغنی | O A Asia1 | 8 | |
ایندین ایمونولوجیکال لیمیتد | راکشا | کشته | 3 | امولسیون روغنی | O A Asia1 | 9 | |
جمعآوری و ثبت اطلاعات
بهطور کلی جمعآوری و ثبت اطلاعات حاصل از واکسیناسیون، که از لحظهی تزریق واکسن تا یک هفته پس از آن مورد پایش قرار گرفت، به دو صورت انجام شده است: 1) بهصورت میدانی 2) بررسی سوابق موجود در دامداریها، بخشهای خصوصی و دولتی
بخش جمعآوری اطلاعات بهصورت میدانی بدینصورت انجام میگرفت که پیش از فرارسیدن موعدِ واکسیناسیون، یکی از اعضای گروه تحقیقاتی، بر اساس هماهنگیهای بهعمل آمده با مسئولین محترم شبکههای دامپزشکی، بخشهای خصوصیِ مایهکوبی و یا حتی دامداران، در محل حضور پیدا مینمود تا هرگونه عارضهی احتمالی ناشی از واکسیناسیون بر علیه بیماری را بهثبت رساند؛ و همانطور که اشاره شده، این پایش بهمدت یک هفته بهطول میانجامید.
در آندسته از موارد واکسیناسیون، که امکان حضور محققان در محل فراهم نبود، با بررسی اطلاعات و سوابق موجود در دامداریها، بخشهای خصوصیِ مایهکوبی و همچنین ادارات دامپزشکی، اقدام به جمعآوری اطلاعات گردید.
پردازش آماری اطلاعات جمعآوری شده
اطلاعات و دادههای آماری جمعآوری شده، توسط نسخه 21 نرمافزار IBM SPSS، ساخت کشور ایالات متحده آمریکا، و با بهکارگیری آزمون مربع کای (Bayeon et al. 2021) و سطح معنیداری کمتر از 05/0 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
نتایج
نتایج حاصل از مطالعه، ذیلاً در جداول 2 تا 4 و نمودارهای 1 و 2 ارائه شده است.
جدول 2- اطلاعات مربوط به تعداد دامهای مورد مطالعهی فاقد هرگونه سابقهی بیماری حداقل بهمدت 6 ماه پیش از انجام واکسیناسیون علیه بیماری تببرفکی در استانهای البرز و ایلام در بین سالهای 1385 لغایت 1400 | ||
نام استان | نوع دام | تعداد دامهای واکسینه شده |
البرز | گاو | 73682 |
گوسفند | 42801 | |
ایلام | گاو | 68647 |
گوسفند | 32963 | |
نمودار 1- مقایسهی فراوانی نسبی عوارض بالینی ناشی از تجویز واکسن FMDV در گلههای گاو استانهای البرز و ایلام از سال 1385 لغایت 1400 (صرف نظر از نوع واکسن مورد استفاده و شرکت سازندهی آن)
نمودار 2- مقایسهی فراوانی نسبی عوارض بالینی ناشی از تجویز واکسن FMDV در گلههای گوسفند استانهای البرز و ایلام از سال 1385 لغایت 1400 (صرف نظر از نوع واکسن مورد استفاده و شرکت سازندهی آن)
جدول 3- سهم واکسنهای مورد استفاده در دامهای استانهای البرز و ایلام در بین سالهای 1385 لغایت 1400 (15 سال)، بهتفکیک | ||||
سهم واکسن کُد واکسن | دامهای استانها | |||
گاوهای استان البرز | گوسفندان استان البرز | گاوهای استان ایلام | گوسفندان استان ایلام | |
1 | 15/8 (33/53 درصد) | 15/12 (0/80 درصد) | 15/8 (33/53 درصد) | 15/12 (0/80 درصد) |
2 | 0 | 15/2 (33/13 درصد) | 0 | 15/1 (66/6 درصد) |
3 | 0 | 15/1 (66/6 درصد) | 0 | 0 |
4 | 0 | 0 | 0 | 15/1 (66/6 درصد) |
5 | 15/3 (0/20 درصد) | 0 | 15/2 (33/13 درصد) | 0 |
6 | 15/1 (66/6 درصد) | 0 | 15/1 (66/6 درصد) | 0 |
7 | 15/3 (0/20 درصد) | 0 | 15/3 (0/20 درصد) | 0 |
8 | 0 | 0 | 0 | 15/1 (66/6 درصد) |
9 | 0 | 0 | 15/1 (66/6 درصد) | 0 |
جدول 4- عوارض جانبی ناشی از واکسیناسیون علیه FMDV بهتفکیکِ واکسنهای مورد استعمال، دام و استانها در بین سالهای 1385 لغایت 1400 | ||||||||||||
نام استان | کُد واکسن | نوع دام و تعداد موارد واکسینه شده | فراوانی تجمعی عوارض جانبی ناشی از واکسیناسیون برعلیه بیماری FMD | |||||||||
تورم موضع | شوک | تب | کاهش شیر | ضایعات پستانی | سقط | کاهش اشتها | فلجی | لنگش | مرگ ناگهانی | |||
البرز | 1 | گاو (38015) | 36 (094/0 درصد) | 5 (013/0 درصد) | 2 (005/0 درصد) | 9 (023/0 درصد) | 6 (015/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
گوسفند (35725) | 13 (036/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 45 (125/0 درصد) | 0 | 42 (117/0 درصد) | 0 | ||
2 | گوسفند (5281) | 9 (170/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 4 (075/0 درصد) | 0 | 3 (056/0 درصد) | 0 | |
3 | گوسفند (1795) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 5 (278/0 درصد) | 0 | |
5 | گاو (15985) | 11 (068/0 درصد) | 1 (006/0 درصد) | 1 (006/0 درصد) | 3 (018/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | |
6 | گاو (6955) | 3 (043/0 درصد) | 0 | 2 (028/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | |
7 | گاو (12754) | 0 | 3 (023/0 درصد) | 7 (054/0 درصد) | 0 | 0 | 1 (007/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | |
ایلام | 1 | گاو (34988) | 38 (108/0 درصد) | 3 (008/0 درصد) | 4 (011/0 درصد) | 2 (005/0 درصد) | 0 | 1 (002/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 |
گوسفند (26505) | 33 (124/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 13 (049/0 درصد) | 0 | 20 (075/0 درصد) | 0 | ||
2 | گوسفند (1883) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 3 (159/0 درصد) | 0 | 1 (053/0 درصد) | 0 | |
4 | گوسفند (2856) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 4 (140/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | |
5 | گاو (10482) | 0 | 0 | 4 (038/0 درصد) | 10 (095/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | |
6 | گاو (6139) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 4 (065/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | |
7 | گاو (13318) | 0 | 1 (007/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | 0 | 14 (105/0 درصد) | 2 (015/0 درصد) | 0 | 0 | |
8 | گوسفند (1719) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 5 (290/0 درصد) | 0 | 0 | 0 | |
9 | گاو (3720) | 0 | 0 | 4 (107/0 درصد) | 0 | 0 | 1 (026/0 درصد) | 6 (161/0 درصد) | 1 (026/0 درصد) | 0 | 0 | |
با توجه به این نکته که تمامی واکسنهای مورد استفاده جهت مقابله با بیماری تببرفکی، در بازهی زمانی اسفندماه 1385 لغایت اسفندماه 1400، در کشور همگی از نوع کشته بوده، اما در عین حال از هر دو نوعِ واکسنهای ایرانی و غیرایرانی در گلههای نشخوارکنندگان استفاده شده است، لذا نتایج در دو بخش واکسنهای ایرانی (کُدهای 3-1) و واکسنهای غیرایرانی (کُدهای 9-4) بهصورت ذیل ارائه شدهاند.
واکسنهای ایرانی (کُدهای 3-1)
بر اساس مندرجات موجود در جداول 4-1، واکسن شماره 1 (واکسن پلیوالان مؤسسهی تحقیقات واکسن و سرمسازی رازی)، نسبت به سایر واکسنها از دامنهی کاربرد وسیعتری برخوردار بوده که درصد فراوانی تجمعی مرتبط با عوارض ناشی از تجویز این واکسن در گلههای گاو و گوسفندان استانهای البرز و ایلام بهترتیب 152/0 درصد (38018/58)، 279/0 درصد (35752/100)، 137/0 درصد (34988/48) و 249/0 درصد (26505/66) بوده است. متعاقب بررسیهای آماریِ بهعمل آمده مشخص گردید که هیچیک از عوارض مندرج در جدول 8، فاقد هر گونه ارتباط آماری معنیدار با مصرف این واکسن بودهاند (05/0p>)؛ اما در میان عوارض مشاهده شده در این واکسن، در جمعیت گاوهای هر دو استان (نمودار 1 و جدول 4)، فقط عارضهی تورم موضع نسبت به سایرین معنیدار شد (05/0p<)؛ در حالیکه، در جمعیت گوسفندان هر دو استان (نمودار 2 و جدول 4) عارضهی لنگش نسبت به سایر عوارض معنیدار شد (05/0p<).
واکسن شماره 2 (واکسن پلیوالان شرکت روناک)، که فقط در گلههای گوسفندان هر دو استان البرز و ایلام مورد استفاده قرار گرفت و درصد فراوانی تجمعی مرتبط با عوارض ناشی از تجویز این واکسن بهترتیب در گلههای گوسفندان استانهای البرز و ایلام 302/0 درصد (5281/16) و 212/0 درصد (1883/4) گزارش شد. متعاقب بررسیهای آماریِ بهعمل آمده مشخص گردید که عوارض مندرج در جدول 8، فاقد هرگونه ارتباط آماری معنیدار با مصرف این واکسن در جمعیت نشخوارکنندگان کوچکِ هر دو استان بوده است (05/0p>).
واکسن شماره 3 (واکسن آفتوپاسول شرکت پسوک)، اطلاعات مرتبط با مصرف این واکسن فقط در گلههای گوسفندان استان البرز موجود بود که تنها در 278/0 درصد (1795/5) موارد، عارضهی لنگش گزارش گردید. بهطور مشابه، ارتباط آماری معنیداری میان عارضهی ناشی از مصرف این واکسن با کیفیت آن، در جمعیت نشخوارکنندگان کوچک استان البرز بهچشم نخورد (05/0p>).
واکسنهای غیرایرانی (کُدهای 9-4)
واکسن شماره 4 (واکسن آفتوپور شرکت بورینگر اینگلهایم کشور آلمان)، اطلاعات مربوط به عوارض جانبی ناشی از مصرف این واکسن صرفاً محدود به گوسفندان استان ایلام بود که در 140/0 درصد (2856/4) عارضهی کاهش اشتها گزارش شد. در این مطالعه نیز ارتباط آماری معنیداری میان عارضهی مشاهده شده و نوع واکسن مشاهده نگردید (05/0p>).
واکسن شماره 5 (واکسن آفتووکس شرکت بورینگر اینگلهایم کشور آلمان)، اطلاعات مرتبط با استفاده از این واکسن در گوسفندان هیچیک از دو استان موجود نبوده، درحالیکه درصد فراوانی تجمعی مربوط به عوارض ناشی از مصرف این واکسن در گاوهای استان البرز و ایلام بهترتیب 100/0 درصد (1595/16) و 133/0 درصد (10482/14) حاصل گردید. نکتهی قابل توجه اینجاست، در عینحال که در این مطالعه ارتباط آماری معنیداری میان عوارض جانبی و نوع واکسن مشاهده نگردید (05/0p>)، اما در مقایسه با خود عوارض، عوارض کاهش شیر و تورم موضع در مجموع گاوهای دو استان معنیدار شد (05/0p<).
واکسن شماره 6 (واکسن آفتووک شرکت وتال کشور ترکیه)، اطلاعات مربوط به درصد فراوانی تجمعی عوارض ناشی از مصرف این واکسن نیز صرفاً محدود به گاوهای دو استان بوده که سهم 071/0 درصد (6955/5) و 065/0 درصد (6139/4) بهترتیب متعلق به استانهای البرز و ایلام بود؛ همچنین ارتباط آماری معنیداری میان عوارض جانبی و نوع واکسن مشاهده نگردید (05/0p>).
واکسن شماره 7 (واکسن فُوتوک شرکت بریلینت بایوفارما)، اطلاعات مربوط به این واکسن نیز صرفاً محدود به گاوها بوده و درصد فراوانی تجمعی مربوط به عوارض ناشی از مصرف این واکسن در گاوهای استان البرز و ایلام بهترتیب 086/0 درصد (12754/11) و 127/0 درصد (13318/17) گزارش شد. در میان عوارض، عارضهی کاهش اشتها نسبت به سایرین معنیدار گردید (05/0p<)، در حالیکه ارتباط آماری معنیداری میان عوارض جانبی و نوع واکسن مشاهده نگردید (05/0p>).
واکسن شماره 8 (واکسن بایو اِفاِمدی اُویل شرکت بایووت)، اطلاعات مربوط به استفاده از این واکسن و عوارض جانبی آن فقط محدود به گوسفندان استان ایلام بوده که تنها در 290/0 درصد (1719/5)، کاهش اشتها ملاحظه گردید. همچنین ارتباط آماری معنیداری میان عوارض جانبی و نوع واکسن مشاهده نگردید (05/0p>).
واکسن شماره 9 (واکسن راکشا شرکت ایندین ایمونولوجیکال لیمیتد) اطلاعات مربوط به استفاده از این واکسن و عوارض جانبی آن فقط محدود به گاوهای استان ایلام بوده که فراوانی تجمعی عوارض آن در 322/0 درصد (3720/12) موارد ملاحظه گردید. همچنین ارتباط آماری معنیداری میان عوارض جانبی و نوع واکسن مشاهده نشد (05/0p>).
بحث و نتیجهگیری
بیماری تببرفکی، بهدلیل دارا بودن پتانسیل ایجاد اپیدمیهای قابل توجه در یک منطقه و همچنین بر جای گذاشتن طیف متنوعی از علائم بالینی، از درگیری مواضع تا مرگ ناگهانی، قادر به وارد آوردن زیانهای سنگین اقتصادی بر پیکرهی صنعت دامپروری بوده، لذا اجرای دقیق برنامههای پیشگیرانه، که در رأس همهی آنها اجرای منظم و بهموقع برنامههای واکسیناسیون بر علیه این بیماری ویروسی است، از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد (Kitching et al. 2006; Mansley et al. 2011; Muroga et al. 2012). دور از انتظار نیست که استفاده از واکسنهای تببرفکی، همانند داروها، کاملاً ایمن عمل ننموده و بسته به نوع شرایط، پیامدهای اقتصادی ناخواستهای را برای صنعت دامپروری در پی داشته باشند (Zhang et al. 2018; Parrella et al. 2013; Pasternak et al. 2015; Narwaney et al. 2017; Li et al. 2017; Caubet and Ponvert 2014; Kelso 2015; Puliyel and Naik 2018; Singh et al. 2017) که ذیلاً به برخی از دستهبندیهای مربوطه پرداخته خواهد شد.
بهصورت کلی، عوارض جانبی ناشی از مصرف تمامی واکسنها، از نظر شدت به سه دستهی خفیف، متوسط و شدید تقسیم شده (Parrella et al. 2013; Pasternak et al. 2015; Narwaney et al. 2017)، که تمامی این عوارض در دو دستهی ذیل جای میگیرند: 1) واکنشهای متداول: شامل تورم موضعی در محل تزریق، تب و اختلالات گوارشی بوده که همگی بعد از یک الی دو روز بهصورت خود بهخودی از بین میروند 2) واکنشهای آلرژیک: که علائم آن بسته به نوع نژاد و شرایط سلامتی دام، بهشکل هیجان، تنفس سریع، لرزش عضلانی، تولید کف در دهان و خونریزی از بینی متظاهر شده و در صورت عدم مداخلات درمانیِ بهموقع میتوانند منجر به مرگ دام شوند (Li et al. 2017; Caubet and Ponvert 2014; Kelso 2015).
بر اساس نظر سازمان بهداشت جهانی (WHO)، عوارض ناشی از کلیهی واکسنها میتوانند در پنج دسته جای گیرند: 1) ذات واکسن، که واکنشهای ناشی از آن را میتوانند بسته به روش تجویز و یا وجود بیماری زمینهای تحت تأثیر قرار دهند 2) عوارض ناشی از روش تهیهی نامناسب واکسن 3) عوارض جانبی تصادفی پس از واکسیناسیون: که واقعی نبوده، اما فقط بهدلیل همزمانی رخدادشان با زمان واکسیناسیون ایجاد شدهاند 4) واکنش محل تزریق 5) عوارض نامشخص (Puliyel and Naik 2018; Singh et al. 2017).
عوارض جانبی ناشی از تجویز واکسن غیرفعال بیماری تببرفکی، به چهار گروه اصلی تقسیم میشوند: 1) ذات واکسن 2) روش نامناسب تهیهی واکسن 3) بیماری زمینهای در دام 4) روش، محل یا تکنیک تجویز نامناسب (Zhang et al. 2018).
واکسنها بر اساس فرمولاسیون و یاور (ادجوانت) مورد استفاده در دو نوع تهیه میشوند: 1) واکسن پایه آبی: حاوی ژل آلومینیوم هیدرواکسید (AlOH3) و ساپونین 2) واکسن پایه روغنی: که در دو حالتِ الف) امولسیون تکفازی آب در روغن (W/O) و ب) امولسیون دو فازی آب در روغن در آب (W/O/W) میباشد که این واکسنها حاوی روغنهای معدنی و گیاهی هستند (Khorasani 2021).
در مطالعهی کنونی، با علمِ بر تأثیر منفی وجود فاکتورهای مخدوشگر در تفسیر نتایج مطالعه و همچنین افزایش دقتآنها، نسبت به حذف فاکتورهایی نظیر: وجود بیماریهای پیشین در گله (حداقل بهمدت 6 ماه پیش از دریافت اولین دوز واکسن)، وجود هرگونه بیماری زمینهای، دریافت انواع داروها، دریافت انواع واکسنهای تببرفکی از شرکتهای سازندهی متفاوت و غیره، اقدام گردید و دامهایی که فاقد هرگونه پیشینهی فوق بودند، جهت بررسی انتخاب گردیدند.
بر اساس نتایج حاصل از مطالعهی کنونی مشخص گردید که اختلاف آماری معنیداری میان مجموعهی عوارض جانبی مشاهده شده در واکسنها نسبت به نوع واکسن مورد استفاده وجود نداشته است (05/0p>) که استحصال این نتیجه خود مهر تأییدی بر برابر بودن نسبی کیفیت واکسنهای ایرانی و غیرایرانی میباشد؛ اما در عین حال بر اساس نتایج مندرج در جدول 8، مشخص شد که بههنگام مقایسهی عوارض جانبی مشاهده شده بهازای هر واکسن، صرفاً بین عوارض واکسنهای شماره 1، 5 و 7، اختلاف آماری معنیدار وجود داشته است (05/0p<) که بهتفکیک واکسنها، به بررسی دلایل مسبب آن پرداخته خواهد شد.
واکسن شماره 1، از نوع پایه آبی بوده که هم در گلههای گاوها و هم در گلههای گوسفندان هر دو استان البرز و ایلام مورد استفاده قرار گرفته است، که در بین عوارض مشاهده شده در گلههای گاو، تنها عارضهی تورم موضعی و در گلهی گوسفندان، صرفاً عارضهی لنگش معنیدار گردید (05/0p<). همانطور که پیشتر اشاره شد، تورم موضع در محل تزریق از عوارض متداول هر نوع واکسنی بهشمار میرود که ظرف مدتزمان کوتاهی بهصورت خودبهخودی بهبود یافته که دقیقاً همین اتفاق نیز در این دسته از گاوها رقم خورد و تمامی گاوها بدون هیچگونه مداخلهی درمانی بهبود یافتند. در ارتباط با معنیدار شدن لنگش در گوسفندان نیز چنین میتوان مطرح نمود که احتمالاً هم ذات واکسن و هم روش تجویز آن (که بهصورت زیرجلدی و در ناحیهی پشت استخوان کتف انجام میشود) توأماً باعث بروز چنین اختلالی در ناحیهی اندامهای حرکتی قدامی گردیدند، زیرا نهتنها بیماری تببرفکی در گوسفندان با مشخصهی بالینی لنگش خودنمایی مینماید، بلکه با وجود اینکه واکسن، از نوع کشته و پایه آبی بوده است (بهعبارت دیگر، پتانسیل ایجاد حداقل عوارض ناشی از واکسیناسیون را دربرداشته است)، احتمالاً روش تجویز نامناسب (ناشیانهی) واکسن نیز بر افزایش میزان بروز آن اختلال دامن زده است، چراکه در برخی از موارد، آبسهای شدن محل تزریق واکسن بهچشم خورد.
در رابطه با عوارض ناشی از تجویز واکسن پایه آبی شماره 5 در گاوها، مشخص گردید که تنها عوارض معنیدارِ متعاقب تجویزِ این واکسن، کاهش میزان تولید شیر و همچنین ایجاد تورم در موضع تزریق بوده است (05/0p<)؛ که توجیه علت تورمِ موضع، مشابه با تورم ناشی از تجویز واکسن شماره 1 بوده، اما علت کاهش میزان تولید شیر را میتوان به استرس ناشی از واکسیناسیون و حساسیت فردی (آلرژیک) نسبت داد، زیرا پس از تجویز داروهای ضدحساسیت، مشکل گاوها مرتفع گردید. حتی در مطالعهای نشان داده شده است که اگر واکسنهای تببرفکی پایه آبی، پیش از تجویز، بهدرستی مخلوط نشوند میتوانند بیشتر از اینکه مفید و مثمر ثمر واقع شوند، غیرمفید و زیانده باشند (Khorasani 2021).
واکسن شماره 7، واکسنی پایه روغنی است که در جمعیت گاوهای مورد مطالعهی کنونی ارزیابی گردید؛ و همانطور که در قسمت نتایج به آن اشاره شد، در میان انواع عوارض ناشی از تجویز این واکسن، صرفاً کاهش اشتها معنیدار شد؛ که علت آن میتواند به افزایش درجهی حرارتِ واحد شکمبه-نگاری، متعاقب تجویز واکسن روغنی مربوط باشد (Kim et al. 2021).
حال به منظور بررسی هر چه بهتر نتایج حاصل از این مطالعه، به مطالعه و ارزیابی نتایج سایر مطالعات پرداخته خواهد شد: در یک بررسی که در ماه مِی سال 2019 میلادی در استان سالوادور کشور برزیل صورت گرفت، تعداد 270 رأس گاو شیریِ واکسینه شده با واکسن زیرجلدیِ بیماری تببرفکی، از 20 روز قبل از انجام واکسیناسیون تا 20 روز پس از آن مورد معاینه قرار گرفتند که در نهایت مشخص گردید، از تعداد فوق، 160 مورد (82/78 درصد) دچار عارضهی تورم موضعی در محل تزریق شدند که محققان مطالعه آن را نشان از قدرت واکنش بالای واکسن عنوان نمودند. همچنین در این مطالعه، کاهش نرخ تولید شیر به میزان 3/0 کیلوگرم شیر بهازای هر حیوان در روز گزارش شد (Robattini et al. 2020).
در مطالعه دیگری در فاصلهی زمانی ژانویه تا فوریه سال 2011 میلادی، در شهر داژئون کشور کرهی جنوبی، عوارض بالینی ناشی از تزریق واکسن تب برفکی در گاوها مورد بررسی قرار گرفت؛ که در نهایت مشخص شد از میان 66 رأس گاو، تعداد 24 مورد (4/36 درصد) با نشانهی سقط یا مرده زایی، 19 مورد (8/28 درصد) با نشانهی بالینی مرگ، 14 مورد (2/21 درصد) با علامت زایمان زودرس، 8 مورد (1/12 درصد) با تظاهرات بالینی ضایعات پوستی و تنها 1 مورد (5/1 درصد) با نشانهی التهاب واژن خودنمایی نمودند (Jeong et al. 2020).
در سال 2001، مطالعه دیگری بر روی عوارض ناشی از تزریق واکسن تب برفکی صورت گرفت، که مشخص گردید عوارض در 3/11 درصد از تلیسهها، 10 درصد از گاوهای شکم نخست و در 6/14 درصد از گاوهای بالغ بروز نموده است. همچنین کاهش 5/21 درصدی میزان تولید شیر بهازای هر یک روز مشهود بود. در این مطالعه، بروز برخی از عوارض، مصادف با بروز برخی از بیماریها نظیر اسهال ویروسی گاوان و بیماری یون بود (Jeruham et al. 2001).
بر پایهی یک تحلیل تشخیصی در ارتباط با علل احتمالی بروز عوارض جانبی ناشی از واکسن تب برفکی در کشور کره، محققین دریافتند که برخی از عوارض، مستقیماً ناشی از اثرات تزریق خود واکسن بوده و در برخی از موارد، علت بروز، ناشناخته میباشد؛ چراکه هیچگونه روند آسیبشناختی و آسیبرسانی دیگری، طی 2 روز پس از تزریق واکسن، برای اثراتِ ایجاد شده وجود نداشت و بر همین اساس، بروز نشانههای بالینی صرفاً به خود واکسن نسبت داده شد (Bayeon et al. 2021).
در پایان، علیرغم خودنمایی اعداد و ارقام مربوط به عوارض ناشی از تجویز واکسنهای ایرانی، بهخصوص واکسن شماره 1، که فراوانی عوارض ناشی از تزریق آن باز هم به مراتب از فراوانیهای گزارش شده در اقصی نقاط جهان کمتر بوده و علت بزرگنمایی آن به دلیل استفادهی بهنسبت مبسوطتر این واکسن نسبت به سایر واکسنهای مورد استفاده در این مطالعه بوده است، چنین میتوان نتیجهگیری نمود که عوارض جانبی ناشی از واکسنهای ایرانی بهطور قطع در ارتباط با کیفیتِ مادهی مؤثرهی موجود در آن نبوده؛ مضافاً اینکه از کیفیت بسیار مطلوبی نیز برخوردار میباشد، چرا که بهعنوان مثال در میان واکسنهای شمارهی 1، 5 و 7 که دارای عوارض معنیدار بودند، تنها واکسن شماره 1 ایرانی بوده و دو واکسن دیگر غیرایرانی بودند. شاید اگر امکان ارزیابی جامعهی آماری یکسانی از همهی واکسنهای این مطالعه میسر بود، چهبسا عوارض معنیدار شده در واکسن شماره 1، که بهخودی خود نیز از اهمیت چندانی برخوردار نمیباشد، معنیدار نمیگردید. لذا نتایج حاصل از این مطالعه، استفاده از واکسنهای ایرانی را برای مصرفکنندگان قویاً توصیه مینماید.
سپاسگزاری
احتراماً بدینوسیله نگارندگان مقاله، از تمامی مساعدتها و تمهیداتی که توسط سازمانها و نهادهای محترم زیربط در راستای تحقق این مطالعهی ارزنده صورت گرفته است، کمال تقدیر و تشکر را دارند.
منابع
· Bayeon H. S. Han M. N. Han S. T. Kang S. S. Jang R. H. Kim C. S. et al. (2021). The diagnostic analysis of the presumptive cases of Foot and Mouth Diseases (FMD) vaccine-associated adverse reaction in Korea. Journal of Biomedical and Translational Research. 22(4): 179-188.
· Caubet J. C. Ponvert C. (2014). Vaccine Allergy. Immunology and Allergy Clinics of North America. 34. 597-613.
· Chanchaidechachai T. Saatkamp H. Inchaisri C. Hogeveen H. (2022). Analysis of epidemiological and economic impact of Food-and-Mouth Disease outbreaks in four district areas in Thailand. Frontiers in Veterinary Science. 9: 904630.
· Constable P. D. Hinchcliff K. W. Done S. H. Grunberg W. (2017). Veterinary Medicine. 11th ed. United States: Elsevier. 2058-2067.
· Firouzi Bandpay M. R. Amighi M. Lombard M. Piroird R. Salehizadeh M. (1984). The situation of Foot and Mouth Disease and subtypes in Iran in 1980-1983. Archieves of Razi Institute. 34(35): 55-60.
· Garcia A. B. Shalloo L. (2015). Invited review: The economic impact and control of paratuberculosis in cattle. Journal of Dairy Science. 98(8): 5019-5039.
· Ilbeigi K. Bokaie S. Aghasharif S. Soares Magalhães R. J. Rashtibaf M. (2018). Risk factors for recurrence of FMD outbreaks in Iran: A case-control study in a high endemic area. 14(253): 1-7.
· Jeong S. Cho D. Cho N. Park S. (2020). Adverse event report in cattle following Foot-and-Mouth Disease Vaccination in Daejeon Province. Journal of Veterinary Clinics. 37(6): 324-330.
· Kelso J. M. (2015). Drug and Vaccine Allergy. Immunology and Allergy Clinics of North America. 35. 221-230.
· Khorasani A. (2021). Foot and Mouth Disease and the role of Razi institute in it’s control and prevention in Iran. Promotional Journal of Vaccines and Disease Prevention in Veterinary Medicine. 1(1): 39-49.
· Kim D. Ha J. Moon J. Kim D. Lee W. Lee C. et al. (2021). Incresed ruminoreticular tempreture and body activity after Foot-and-Mouth vaccination in pregnant Hanwoo (Bos taurus coreanae) cows. 9 (1227): 1-9.
· Kitching R. P. Thrusfield M. V. Taylor N. M. (2006). Use and abuse of mathematical models: an illustration from the 2001 foot and mouth disease epidemic in the United Kingdom. Revue scientifique et technique (International Office of Epizootics). 25: 293.
· Knight-Jones T. J. D. Rushton J. (2013). The economic impacts of Food and Mouth Disease – What are they, how big are they and where do they occur?. Preventive Veterinary Medicine. 112(3-4): 161-173.
· Li P. H. Wagner A. Rutkowski R. Rutkowski K. (2017). Vaccine Allergy: A Decade of Experience from 2 Large UK Allergy Centers. Annals of Allergy. Asthma & Immunology. 118. 729-731.
· Mansley L. M. Donaldson A. I. Thrusfield M. V. Honhold M. (2011). Destructive tension: mathematics versus experience-the progress and control of the 2001 foot and mouth disease epidemic in Great Britain. Revue scientifique et technique (International Office of Epizootics). 30(2): 43-498.
· Moravedji M. Panahandeh M. J. Afsharpad K. Shaghayegh A. R. (2007). Studying of the side effects of FMD vaccine in dairy farms of Tehran state. Dissertation for obtaining a general veterinary medicine doctorate (DVM thesis). Faculty of veterinary medicine, Islamic Azad University, Karaj branch, Iran. Dissertation No. 901: 74-97.
· Muroga N. Hayama Y. Yamamoto T. Kurogi A. Tsudo T. Tsutsui T. (2012). The 2010 foot-and-mouth epidemic in Japan. 74(4): 399-404.
· Narwaney K. J. Breslin K. Ross C. A. Shoup J. A. Wain K. F. Weintraub E. S. McNeil M. M. Hambidge S. J. (2017). Vaccine Adverse Events in a Safety Net Healthcare System and a Managed Care Organization. Vaccine. 35. 1335-1340.
· Officer K. Thi Lan N. Wicker L. Thi Hoa N. Weegenar R. Robinson J. et al. (2014). Foot-and-mouth disease in Asiatic black bears (Ursus thibetanus). Journal of Veterinary Diagnostic Investigation. 26(5): 705-713.
· OIE/FAO Global conference on foot and mouthdisease-final recommendations. Asuncion, Paraguay. 2009 Accessed at: <http://www.oie.int/en/for-the-media/press-releases/detail/article/oiefao-global-conference-on-foot-and-mouthdisease-final-recommendations/>. Accessed 01.08.2016.
· Parrella A. Gold M. Marshall H. Braunack-Mayer A. Baghurst, P. (2013). Parental Perspectives of Vaccine Safety and Experience of Adverse Events Following Immunisation. Vaccine. 31. 2067-2074.
· Pasternak B. Feenstra B. Melbye M. Hviid A. (2015). Improving Vaccine Safety through a Better Understanding of Vaccine Adverse Events. Clinical Infectious Diseases. 60. 1586-1587.
· Pritchett J. Thilmany D. Johnson K. (2005). Animal diseases economic impacts: A survey of literature and typology of research approaches. International Food and Agribusiness Management Review. 8(1): 23-45.
· Puliyel J. Naik P. (2018). Revised World Health Organization (WHO)’s Causality Assessment of Adverse Events Following Immunization: A Critique. F1000Res. 7. 243.
· Robattini J. A. Kumer R. M. Velho G. S. Buttelli M. M. Soarez A. C. Corbellini L. G. et al. (2020). Adverse effects of Foot-and-Mouth Disease vaccine in dairy cattle. Brasilian Journal of Veterinary Research. 40(8): 589-592.
· Rweyemamu M. Roeder P. Mackay D. Sumption K. Brownlie J. Leforban Y. et al. (2008). Epidemiological patterns of Foot-and-Mouth Disease worldwide. 55(1): 57-72.
· Singh A. K. Wagner A.L. Joshi J. Carlson B. F. Aneja S. Boulton M. L. (2017) Application of the Revised WHO Causality Assessment Protocol for Adverse Events Following Immunization in India. Vaccine, 35, 4197-4202.
· Smith B.P.Van Metre D.C. Pusterla N. (2020). Large animal internal medicine. 6th ed. United States: Elsevier. 129, 3434-3438.
· Weaver A. D. (1984). Economic importance of digital diseases in cattle. American Association of Bovine Practitioners; Open Access Distribution. 223-226.
· Weir E. (2001). Foot-and-Mouth Disease in animals and humans. Canadian Medical Association Journal. 164(9): 1338.
· Yeruham I. Yadin H. Haymovich M. Perl S. (2001). Adverse reactions to FMD vaccine. Veterinary Dermatology. 12(4): 197-201.
· Yoon H. Yoon S. S. Kim Y. J. Moon O. K. Wee S. H. Joo Y. S. et al. (2013). Epidemiology of the Foot-and-Mouth Disease Serotype O Epidemic of November 2010 to April 2011 in the Republic Of Korea. Transboundrary and Emerging Diseases. 62(3): 252-263.
· Zhang K. Lu B. Liu H. Zhao J. Zheng H. Liu X. (2018). Adverse effects of inactivated Foot-and-Mouth Disease vaccine-Possible causes analysis countermeasures. Word Journal of Vaccines. 8: 81-88.
Abstract
A comparative evaluation of the side effects caused by the administration of some different types of Foot and Mouth Disease (FMD) vaccines in many large and small ruminant herds located in Alborz and Ilam provinces, from 2006 to 2021
Background and purpose: Food and Mouth Disease (FMD) is considered one of the most important and common diseases of the ruminant’s population, which is able to impose heavy economic losses on the bodies of the country's animal husbandry industry. In this regard, vaccination is considered to be the most effective method to prevent disease, which unfortunately, in some cases, vaccination has caused damage to the industry and subsequently dissatisfaction of livestock farmers. The purpose of this study is a comparative evaluation of the types of complications caused by the injection of different types of FMD vaccines available in the country. Materials and methods: The current study was conducted in the field and data collection, between March 2015 and March 2021, on the adult population of large and small ruminants in Alborz, Ilam and provinces. It has been done on 9 different vaccines. Results: The results showed that the cumulative side effects caused by the injection of vaccines was not significant (p>0.05), while the separate side effects of vaccines number 1, 5 and 7, were significant (p<0.05). Conclusions: The results of the study indicated that significant side effects have no important clinical values and counted as the natural reactions of any vaccine. In addition, it was concluded that the Iran made vaccines can be very useful and beneficial in disease prevention and control.
Keywords: FMD, Vaccination, Complications, Alborz, Ilam
