Explaining aesthetic criteria of urban green space with visual qualityclassification method and action matrix, case study: Gonbad-e Kavos city
Subject Areas :Zohreh Akhgari Sangatash 1 , سیدحامد میرکریمی 2 , مرجان محمدزاده 3 , Fatemeh Hashemi 4
1 - Department of Environmental Sciences, College of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran
2 - استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران
3 - استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران،
4 - Department of Agroecology, Aarhus University, Blichers Allé 20, 8830 Tjele, Denmark
Keywords: Urban landscape, plant species, green space, visual quality, urban environment, sidewalks,
Abstract :
The issue of urbanization and its rapid growth has brought urban green spaces, as some of the few remaining natural environments, into focus. The aesthetic aspect of these spaces is crucial, prompting designers and planners to prioritize it over other considerations in vegetation design, planting, and arrangement. Therefore, identifying the criteria influencing the beauty of these areas is of utmost importance. This research aims to identify the most significant aesthetic criteria for the landscape of Gonbad-e Kavus city using QSort and Goal Achievement Matrix methods. Results from 100 completed illustrated questionnaires, collected in two stages from 50 randomly selected citizens of Gonbad-e Kavus city, were analyzed using QSort and Goal Achievement Matrix methods to identify the most critical criteria. The analysis revealed that, according to users, the presence of sufficient green space and the arrangement of such space, each with a score of 100, along with the diversity of colors in the green space, scored at 75.93, played the most significant roles in enhancing the beauty of the urban landscape compared to other criteria. The findings of this study provide valuable insights for researchers to enhance the visual quality of urban landscapes. Moreover, they aid in identifying more precise and practical criteria, replacing abstract ones, which impact the beauty of streetscapes. This streamlines and expedites the process of evaluating streetscape beauty for urban environment designers and planners.
اجزاشکوهی، م.، رهنما، م. و بهنام، ع. (1395). آشکارسازی تغییرات کاربری/ پوشش اراضی شهر گنبدکاووس با استفاده از سنجش از دور. فصلنامه علمی - پژوهشي اطلاعات جغرافيايي. 26(103): 40-26.
اخگری سنگ¬آتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان ماهینی، ع. (1398). تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه¬بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی با اقدامات، مطالعه موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان. دو فصلنامه علمی پژوهش¬های بوم¬شناختی شهری. 20(2): 76-57.
امیریان، س.، محمدزاده، م.، میرکریمی، ح و سعیدی، س. (1401). شناسايي معيارهاي اقتصادي و فرهنگي موثر بر ارزشهاي زيبايي-شناختي با استفاده از روش دلفي و پرسشنامه مردمي در شهرستان گرگان. مجله تحقیقات منابع تجدیدشونده. 38(2): 164-153. doi: 10.30495/jrnr.2023.70702.10275.
ایزدی، م. و گرجی، م. (1398). تحلیلی بر وضعیت فضای سبز با رویکرد توسعه پایدار شهری مطالعه موردی: مناطق شهر اصفهان. شهر پایدار. 2(1):. 27-15. doi: https://sid.ir/paper/357508/fa.
پاکزاد، ج. 1391 .مبانی نظري و فرایند طراحی شهري. چاپ پنجم، انتشارات شهیدي.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی استان گلستان. (1395). سالنامه آماری استان گلستان. 93 ص.
سعیدی، س.، محمدزاده، م.، سلمان ماهینی، ع. و میرکریمی، ح. (1393). ارزیابی و مدل¬سازی ارزش منظره¬ای سیمای سرزمین به روش ترکیب خطی وزنی مطالعه موردی: مسیرهای پیاده¬روی آبخیز زیارت استان گلستان. مجله محیط¬زیست طبیعی. 67: 311-301.doi: 10.22059/jne.2014.52729.
سعیدی، س.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان ماهینی، ع. (1396). ارزیابی اثرات بصری رشد شهری بر ارزش¬های زیبایی-شناختی سیمای سرزمین. پایان¬نامه دکتری.
صداقتی، ع. درتومی، ش. (1397). ارزیابی کیفیت بصري طبیعت ثانویه بر مبناي ترجیحات استفاده¬کنندگان از فضا و نقش آن در هویت¬بخشی شهر بجنورد. نمونه مورد مطالعه: پاركهاي درون شهر. مجله آمایش جغرافیایی فضا. 8(30): 45-31.
عنابستانی، ع. و موسوی نقلی، ف. (1401). تحلیل پیشران¬های اثرگذار بر پراکنش فضاهای سبز شهری با تکیه بر رهیافت عدالت محیط¬زیستی با رویکرد آینده¬پژوهی (مطالعه موردی: شهر اصفهان). اقتصاد و برنامه ریزی شهری. دوره 3. شماره 4. ص 147-132. doi: https://sid.ir/paper/1035552/fa.
فنی، ز.، صحراییان، ص. و سعیدی، س. 1402. ارزیابی شاخص¬های اجتماعی موثر بر محیط¬زیست شهری از نظر ساکنین شهر بندر لنگه. سیاست¬گذاری محیط شهری. 1(9): 36-21.
کوزه گر کالجی، ل؛ آقایی، پ و سعیدی، س. (1402). ارتقای محیط زیست شهری با استفاده از تحلیل راهبردی SWOT در محله باشگاه نفت با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند. دهمین کنفرانس مطالعات و تحقیقات نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرآینده، تهران، https://civilica.com/doc/1744456.
گودرزی، م. و حق طلب، ن. (1391). بهسازی اکولوژیک منظر پهنه¬های حاشیه شهری شمال تهران در محدوده منطقه یک. نخستین کنفرانس بین المللی اکولوژی سیمای سرزمین دانشگاه صنعتی اصفهان. 8 و 9 آبان 391.
محاسن نیاری، م.، مطلبی، ق. و بنیادی، ن. (1392). ارتقای کیفی فضاهای شهری تاریخی با تاکید بر ابعاد بصری (نمونه موردی میدان عالی قاپو اردبیل). اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار، همدان، انجمن ارزیابان محیط زیست هگمتانه.
مرادیان، ا.، رخشنده¬رو، م. و عبداله¬زاده¬فرد، ع. (1398). ارزیابی نقش پارک های شهری در پایداری اجتماعی شهرها نمونه موردی (پارک آزادی شهر شیراز). مجله پژوهش و برنامه¬ریزی شهری. 10(37): 128-113.
ناروئی، ب؛ معرب، ی. و دارابی، ح. (1399). ارزیابی مولفه های تاثیرگذار بر تاب آوری الگوی کشت فضاهای سبز شهری در مناطق گرم و خشک (مورد شناسی: شهر زاهدان). جغرافیاو آمایش شهری. 34: 23-44.
یزدانی، آ. (1400). بررسی عناصر زیبایی در طراحی پارک¬ها. پژوهش¬های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی. 1(31): 214-201.
Cardoso, A.C., Silva, H., Melo, A.C and Araújo, D. )2018(. Urban Tropical Forest: Where Nature and Human Settlements Are Assets for Overcoming Dependency, but How Can Urbanisation Theories Identify These Potentials?. The Urban Book Series.
Danladi musa, H. Rusli Yacob, M. and Makmom Abdullah, A. (2015). Delphi method of developing environmental well-being indicators for the evaluation of urban sustainability in Malaysia. Journal of Environmental Sciences, 30: 244- 249., doi.org/10.1016/j.proenv.2015.10.044.
Hou J, Lin W, Fang Y, Wu H, Chen C, Liao L, Liu W. (2023). Towards Transparent Deep Image Aesthetics Assessment with Tag-based Content Descriptors. IEEE Trans Image Process. doi: 10.1109/TIP.2023.3308852. Epub ahead of print. PMID: 37647188.
Jennings, V., & Bamkole, O. )2019(. The Relationship between Social Cohesion and Urban Green Space: An Avenue for Health Promotion. Journal of .Environmental Research and Public Health. 16(3): 452. https://doi.org/10.3390/ijerph16030452
Junwei, H. )1998(. The Visual Quantitative Analysis and Empirical Research of Commercial Pedestrian Streetscape. Journal of Theoretical and Applied Information Technology. 50: 76-83. 1998. 1998.
Kaplan, S., & Kaplan, R. )1982(. Cognition and Environment: Functioning in an Uncertain World. New York: Praeger.
Lu, M., and Wevers, K. (2007). Application of grey relational analysis for evaluating road traffic safety measures: advanced driver assistance systems against infrastructure redesign. IET Intelligent Transport Systems, 1(1): 1-19.
Moyer, D and Bohl, D. )2019(. Alternative pathways to human development: Assessing trade-offs and synergies in achieving the Sustainable .Development Goals. Journal of Futures. 105. Pp: 199-210. https://doi.org/10.1016/j.futures.2018.10.007
Nasar, J. (2017). Urban Design Aesthetics: The Evaluative Qualities of Building Exterion. In Proceedings of the International Symposium on Design Review (Routledge Revivals). 67-78. Routledge., doi:10.4324/9781315531137-7.
Sager, T. (2003). Rationality Types in Evaluation Techniques (The Planning Balance Sheet and the Goals Achievement Matrix). European Journal of .Spatial Development- ISSN 1650-9544-Refereed Articles Jan-2: 1- 30
Tasser, E., Lavdas, A., Schirpke, U. (2023). Assessing landscape aesthetic values: Do clouds in photographs influence people’s preferences? Journal of PLOS. 18(7):e0288424. doi: 10.1371/journal.pone.0288424. PMID: 37506121; PMCID: PMC10381034.
Zhou, T., Cai, Z., Liu, f., and Su, J. (2023). In Pursuit of Beauty: Aesthetic-Aware and Context-Adaptive Photo Selection in Crowdsensing. Journal of Transactions on Knowledge and Data Engineering, 35(9): 9364-9377., doi: 10.1109/TKDE.2023.3237969.
مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، سال پانزدهم، شماره1بهار و تابستان1403(پیاپی چهل و یک )، ص 90-75، نوع مقاله : علمی پژوهشی/1
تبیین معیارهای زیباییشناختی فضای سبز شهری با روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات
زهره اخگریسنگآتش1، سیدحامد میرکریمی2*، مرجان محمدزاده3 و فاطمه هاشمی4
1) دانشآموخته دکتری رشته علوم و مهندسی محیطزیست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.
2) دانشيار گروه محيط زيست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.
*رایانامه نویسنده مسئول مکاتبات: seyedhamedmirkarimi@gmail.com
3) دانشيار گروه محيط زيست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.
4) استادیار گروه اکولوژی کشاورزی، دانشگاه آرهوس، دانمارک.
تاریخ دریافت: 27/12/1403 تاریخ پذیرش: 09/04/1403
چکیده
مساله شهرنشینی و رشد روزافزون آن سبب شد تا امروزه فضای سبز شهری بهعنوان معدود محیطهای طبیعی در شهر مورد توجه بیشتری قرار گیرد. توجه به موضوع زیباییشناختی این فضاها، آنچنان مهم است که طراحان و برنامهریزان، در طراحی، کاشت و چیدمان پوشش گیاهی بیش از هر مساله دیگری به آن میپردازند. از اینرو، شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی این فضاها از اهمیت بهسزایی برخوردار است. هدف از این پژوهش، شناسایی مهمترین معیارهای زیباییشناختی منظر شهر گنبدکاووس است که با کمک رویکردهای دلفی، طبقهبندی کیفیت بصری و روش ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور، پرسشنامه مصور حاصل از عکاسی در دو فصل بهار و پاییز 1401 و 1402 تدوین شد و در اختیار شهروندان قرار گرفت. نتایج حاصل از تکمیل 100 پرسشنامه در طی دو مرحله توسط 50 نفر از شهروندان شهرگنبدکاووس که در گام اول به شکل تصادفی انتخاب شدند، با کمک دستور تحلیل روشهای طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات، تجزیه و تحلیل شدند و در نهایت مهمترین معیارها شناسایی گردیدند. نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامه نشان داد از نظر کاربران معیارهای نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن بهترتیب با کسب امتیاز 100، 75/93 و 5/87 مهمترین نقش را نسبت به سایر معیارها در زیبایی منظر شهری داشتند. نتایج مطالعه حاضر، این امکان را برای پژوهشگران ایجاد میکند تا با بهرهبرداری از آنها، امکان افزایش کیفیت بصری بیشتری از مناظر شهری فراهم شود و از طرف دیگر معیارهای دقیقتر و کاربردیتر به جای معیارهای انتزاعی موثر بر زیبایی مناظر خیابانی شناسایی گردند و روند بررسی زیبایی منظر شهرها برای طراحان و برنامهریزان محیط شهری تدقیق و تسریع گردد.
واژههای کلیدی: پیادهروها، فضای سبز، محیطزیست شهری، معیارهای زیبایی، منظر شهری.
مقدمه
یکی از مهمترین و پیچیده‌ترین تحولات اجتماعی جهان در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است (کوزهگرکالجی و همکاران، 1402) که امروزه با پیشرفت فناوری و توسعه شهرها، بیش از نیمی از جمعیت جهان در این مناطق ساکن شده و پیشبینی میشود این نسبت تا سال 2050 به حدود 68 درصد برسد (Moyer & Bohl, 2019). این به معنای جابهجایی و مهاجرت بیش از 5/2 میلیارد نفر روستانشین به سمت شهرها است (فنی و همکاران، 1402). مناطق شهری بهطور کلی مجموعهای از شرایط مهم زندگی از جمله فضاهای زندگی و خدمات را به شهروندان ارایه میدهند و مکانی برای ابداع، نوآوری و خلاقیت هستند. اگرچه تغییر شیوه زندگی شهری به سوی مدرنیته و نوآوری، برخی جنبههای رفاهی و آسایشی را برای انسان فراهم نموده، اما این تغییر شیوه به همراه توسعه سریع و بیرویه، شماری از معضلات محیطزیستی همچون برهم زدن تعامل و توازن میان ساختارهای شهری و الگوهای طبیعی برای بشر بهوجود آورده است (Cardosa et al., 2018). شهرها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تنظیم کنند چارهای جز پذیرش ساختار و کارکردی متاثر از سیستم‌های طبیعی ندارند (یزدانی، 1400). متاسفانه امروزه منظر شهری بهطور چشمگیری در حال روبهرو شدن با کاهش مناطق طبیعی و با ارزش بومشناختی است (گودرزی و حقطلب، 1391). روند رو به کاهش محیطهای طبیعی به گونهای است که امروزه ضرورت احیا و حفاظت از محیط طبیعی در شهرها امری ضروری و اجتنابناپذیر شده است (ناروئی و همکاران، 1399). اگرچه ضرورت حضور طبیعت در شهر اثبات شده، ولی با اقدامات پراکنده، حضور آن به نحو مطلوبی میسر نشده است (سعیدی و همکاران، 1396). از مهمترین جنبههای محیط طبیعی در سطح شهر میتوان به فضای سبز اشاره نمود که برای اکثر شهروندان تنها فرصت برای گذراندن زمان در ارتباط با طبیعت محسوب میشود (Jennings & Bamkole, 2019). از اینرو میتوان اذعان داشت مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن بیمعنی است. در این میان فضاهای سبز شهری بهعنوان جز ضروری و لایفنک پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آنها نقس اساسی را دارا است که کمبود آنها میتواند اختلالات جدی در حیات شهرها بهوجود آورد (یزدانی، 1400). فضای سبز امروزه جزیی از بافت شهری محسوب شده و دیگر از نیازهای جامعـه شـهرنشین جدا در نظر گرفته نمیشود (ایزدی وگرجی، 1398). زیرساختها و فضای سبز شهری (همچون پارکها، باغها، جنگلهای شهری، گورستانها، تالابها، پیادهروها) در وهله اول، از منظر زیباییشناختی و ارتقا کیفیت بصری شهرها از اهمیت ویژهای برخوردارند و باید مرکز توجه قرار گیرند (مرادیان و همکاران، 1398). اهمیت فضای سبز و توجه به زیبایی آن در محیط شهری، تا آن حد مهم است که بهعنوان یکی از شاخصهای توسعهیافتگی جوامع مطرح است و مزایایی چون درمان بیماریهای روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و زیبایی بصری دارد. ضمن اینکه این فضاها برای عموم مردم در گذراندن اوقات فراغت، تفریح و مصاحبت با دوستان و گردهماییهای اجتماعی و فرهنگی استفاده میشوند (عنابستانی و موسوینقلی، 1401). از اینرو، مساله لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر بدنههای شهری در خیابانها در چارچوب مولفه بصری- زیباشناختی کیفیت محیط از اهمیت بسیاری برخوردار است. امری که بهنظر میرسد نه به تنهایی، بلکه در کنار ارتقا دیگر مولفههای کیفیت محیط چون مولفههای عملکردی- فعالیتی، معنایی- ادراکی و محیط زیستی، میتواند زمینه ارتقا کیفیت محیط در فضاها و عرصههای عمومی شهرهای امروزی را فراهم آورد (اخگریسنگآتش و همکاران، 1398). وجود نابسامانی و اغتشاش بصری، عدم امنیت روانی و سردرگمی افراد در مناظر خیابانی، رهاشدن و فرسودگی نشانهها و عناصر فرهنگی- تاریخی، کیفیت نامناسب نماهای ساختمانی، فقدان شکل سازماندهی شده در فرم و منظر جدارههای خیابانهای شهری، راهیابی، گمگشتگی و ابهام در جهتیابی، عدم ارزیابی مثبت مردم از فضاهای شهری و کاهش حس تعلق به محیطهای شهری از لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر خیابانی در چارچوب مولفه بصری- زیباییشناختی کیفیت محیط حکایت میکند (محاسننیاری و همکاران، 1392). از اینرو، توجه به عوامل بصری و ارتقا کیفیت آن در فضاهای شهری زمانی میتواند اجرایی شود که اولویتسنجی معیارهای موثر بر مسایل شهری مبتنی بر نظریات شهروندان و استفادهکنندگان از محیطها و فضاهای شهری باشد. از اینرو، مطالعات بسیاری با توجه به هدف تحقیق و شرایط محیط شهری، مبتنی بر نظر شهروندان ویژگیها و معیارهای متفاوتی اولویتبندی نمودند. بهنظر میرسد مهمترین مسالهای که در مطالعات قبلی به آن توجه بسیار شده است، انتخاب معیارها بر اساس هدف پژوهش و منطقه مطالعاتی است. از سوی دیگر، انتخاب مخاطبین و پرسششوندگان تصادفی بوده و از ساکنان و استفادهکنندگان شهر انتخاب شدهاند. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی معیارهای موثر بر کیفیت زیباییشناختی منظر خیابانی از تکنیکهای دلفی، بازدید از منطقه مطالعاتی و عکاسی از مسیرهای پیاده و خیابانهای آن به شکل تصادفی، روش طبقهبندی کیفیت بصری و همچنین ماتریس دستیابی به اقدامات بهره گرفته است. بدین منظور در این پژوهش تلاش گردید تا اولویت هر یک از معیارها نسبت به هم از دیدگاه استفادهکنندگان و کاربران در راستای ارتقا کیفی منظر فضاهای شهری شهر گنبدکاووس مورد بررسی قرار گیرد و نیز عوامل موثر بر زیباییشناختی تصاویر نیز شناسایی گردد.
مواد و روشها
پژوهش حاضر، تحقیقی کیفی و به لحاظ هدف، تحقیق کاربردی است. همچنین، از نظر روش تحقیق، پژوهشی میدانی و کتابخانهای اسنادی است که به تدوین الگوی شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی منظر فضای سبز شهری میپردازد. در این پژوهش در یک بررسی پرسشنامهای تصویری مشخص گردید از دید شهروندان چه نقاطی از شهر به نظر زیبا میرسند و معیارهای اثرگذار بر این زیبایی کدامها هستند. جهت آزمون نتایج تحقیق و چارچوب مفهومی ارایه شده، دادههای حاصل از پرسشنامههای مصور با کمک روشهای طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفتند.
چارچوب مفهومی پژوهش: در این پژوهش، به ترتیب با استفاده از تکنیکهایی همچون دلفی، طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات به شناسایی و معرفی معیارهای موثر بر زیبایی منظر شهری پرداخته شد (شکل 1).
شکل 1. نمودار جریانی مراحل انجام کار
محدوده مطالعاتی: گنبدکاووس مرکز شهرستان گنبدکاووس دومین شهر بزرگ استان گلستان بعد از گرگان، در طول شرقی حداقل ۵۴ درجه و ۳۱ دقیقه و حداکثر ۵۵ درجه و ۳۹ دقیقه و عرض شمالی حداقل ۳۷ درجه و ۳ دقیقه و حداکثر ۳۸ درجه و ۶ دقیقه قرار دارد. شهر گنبدکاووس در فاصله ۹۸ كيلومتري از مركز استان واقع گرديده و از شمال با ۱۴۵ كيلومتر مرز مشترك با كشور تركمنستان و از جنوب با شهرستانهاي آزادشهر و راميان از شرق با شهرستانهاي كلاله و مينودشت و از غرب با شهرستانهاي آققلا و عليآباد همسايه است (اجزاشکوهی و همکاران، 1395). جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۹5، در حدود 155,910 نفر برآورد شده است (سالنامه آماری استان گلستان، 1395). میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا در این شهر 64 درصد است. مرطوب‌ترین ماه در گنبدکاووس دی ماه با ۷۵ درصد رطوبت نسبی و خشک‌ترین ماه آن خرداد با ۵۴ درصد رطوبت نسبی است. میانگین سالانه دمای هوا در گنبد کاووس 05/24 درجه سانتیگراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا 38 و میانگین حداقل سالانه آن 16 درجه است (اداره هواشناسی گنبدکاووس، 1400). این شهر بهدلیل قرار گرفتن در بین دو مرکز استان توریستی مشهد و گرگان و نیز مقصدهای گردشگری همچون بلندترین برج آجری دنیا، طبیعت بکر و تنوع فرهنگ، مسایل فضای سبز آن از دیدگاه محیط زیستی باید مرکز توجه قرار گیرد. از اینرو در این پژوهش با توجه به موقعیت جغرافیایی و طبیعی، سیاسی، اجتماعی و گردشگری این شهر و اهمیت آن در اجرای رویکردهای محیطزیست شهری در سطح منطقه، محله از محلات این شهر بهعنوان منطقه مطالعاتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت (شکل 2).
شکل 2. موقعیت جغرافیایی محدوده مطالعاتی (1402)
روش انجام پژوهش
شناسایی معیارها: روش بهکار رفته در این پژوهش، کاربردی و بر حسب نحوه گردآوری دادهها روش تحلیلی- کاربردی و میدانی است. جهت تدوین پرسشنامه مصور مربوط به بخش روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات، مبانی نظری و اسنادی- کتابخانهای، متون و مقالات مشابه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در این تحقیق ابتدا تلاش شد فهرستی از معيارهاي مورد نياز در طی یک فرآیند مطالعات کتابخانهای و بررسی منابع تنظیم شود. بدیهی است معیارهایی باید انتخاب گردد که علمی، جامع و کاربردی بوده و مورد تایید کارشناسان و جامعه مصرفکننده باشند. برای انتخاب گونههای گیاهی مناسب محیط شهری استفاده از معیارهایی ضروری است که زوایای مختلف و شرایط موجود را در برگیرد. از اینرو، منابع مختلفی از قبیل Kaplan & Kaplan (1982)؛ Junwei (2013)؛ Nasar (2017)؛ پاکزاد (1391)؛ سعیدی و همکاران (1393)؛ اخگریسنگآتش و همکاران (1396) و امیریان و همکاران (1401) به ارایه معیارهای انتخاب گونههای گیاهی و استفاده از آنها پرداختهاند (جدول 1).
جدول 1. مرور منابع و شناسایی معیارهای پژوهش
پژوهشگر | عنوان پژوهش | معیارها |
Kaplan & Kaplan, 1982 | شناخت و محیط: عملکرد در دنیای نامشخص | انسجام، پیوستگی |
Junwei, 2013 | تجزیه و تحلیل کمی بصری و تحقیقات تجربی نماهای تجاری عابر پیاده | دید محدود، تنوع و پیچیدگی عناصر منظر، سنگفرش و عناصر کف زمین، ویژگیهای بصری پیادهروی آهسته |
Nasar, 2017 | زیبایی‌شناسی طراحی شهری | پیچیدگی متوسط، نظم، استفاده از عناصر سبک محبوب |
پاکزاد، 1391 | مبانی نظري و فرآیند طراحی شهري | تاکید |
سعیدی و همکاران، 1393 | كاربرد روش PCA در ارزيابي كيفيت بصري سيماي سرزمين | تنوع رنگ، تنوع بافت، پاكيزگي و تميزي محيط، بكر بودن منطقه، سرزندگي و پويايي توالي، پيچيدگی، شگفتي، تراكم، مناطق با ديد بسته، مناطق با ديد باز، مناطق با ديد متوسط، منظره زيرپای بازديدكننده، منظره پيشروي بازديدكننده، منظره بالای سر بازديدكننده |
اخگریسنگآتش و همکاران (1396) | ارزیابی کیفیت بصری منظر شهری مورد مطالعاتی: شهر مشهد و گرگان | پهنای معابر، وجود فضای سبز و چیدمان، تراکم و فشردگی فضای سبز، وجود گل در فضای سبز، پوشش گیاهی از نوع درختی، تنوع شکل و فرم درختان، پوشش گیاهی از نوع بوتهای و درختچهای، تنوع رنگ دیوارها، تنوع بافت، جنس کف، رنگ کف، المان، رنگ و کیفیت مبلمانها، مکان نصب نیمکتها، مکان نصب ایستگاهها، لبه دید آسمان، پیشآمدگی و برآمدگی ساختمان، شکل و فرم ساختمان، تنوع عناصر و حجمها، طراحی و رنگ تابلو، چیدمان ویترین، چیدمان تابلو |
امیریان و همکاران (1401) | شناسایی معیارهای اقتصادی و فرهنگی موثر بر ارزشهای زیباییشناختی با استفاده از روش دلفی و پرسشنامه مردمی در شهرستان گرگان | سرمایهگذاری در بخش انسانساخت، دسترسی به مراکز خرید، سرمایه اجتماعی، کیفیت محیط (مانند پاکیزگی و غنای بصری)، تعداد بازدیدکننده از مناطق انسانساخت، تعداد بازدیدکننده از مناطق طبیعی، وجود مناطق گردشگری انسانساخت، محصولات فرهنگی و هنری تولیدی مردم، میراث فرهنگی و تاریخی موجود در منطقه، هزینه دسترسی به مناطق دارای ارزش زیباییشناختی، ایمنی، امنیت، دسترسی به خدمات بهداشتی، دسترسی به مراکز خرید، زیرساختها و امکانات رفاهی، نگرش و دانش مردم نسبت به حفاظت از محیطزیست، رعایت قانون توسط دستگاههای اداری و مردم، طراحی شهری (جدارههای شهری) |
در مرحله اول برای تحلیل نظرات کارشناسان و خبرگان در زمینه انتخاب معیارهای زیباییشناختی و اولویتبندی آنها از میان معیارهای مستخرج از سایر مقالات و مطالعات، از تکنیک دلفی استفاده شد. استفاده از این تکنیک نسبت به سایر روشهای انتخاب همچون فرآیند تحلیل سلسه مراتبی و فرآیند تحلیل شبکهای در این موضوع است که در روش دلفی، معیارها چند مرحله مورد ارزیابی قرار میگیرند و نتایج آن در هر مرحله بررسی میشوند و به سمعونظر کارشناسان میرسد. از سوی دیگر، معمولا پرسششوندگان در این تکنیک، از تخصصها و موقعیتهای مکانی مختلف انتخاب میگردند تا اگر نکتهای از دید پاسخدهندهای نادیده گرفته شد توسط کارشناس دیگر به آن موضوع پرداخته شود (Danladi Musa et al, 2015). از اینرو، در گام نخست پژوهش 20 کارشناس از افراد مسلط به علوم محيطزيست، هنر، فضای سبز، مدیریت و برنامهریزی شهری و گیاهشناسان داراي حداقل 3 سال سابقه كار در زمينه تخصصي خود تقاضا شد تا در تکمیل پرسشنامه به این پژوهش همکاری کنند. جهت تکمیل پرسشنامه ابتدا به شکل حضوری و در مراحل بعدی از طریق ایمیل از شرکتکنندگان تقاضا شد به پرسشنامه پاسخ دهند. در نهایت از 20 پرسششونده، 14 نفر همکاری کامل داشته و پاسخنامهها را تکمیل و ارسال نمودند (جدول 2). در نهایت، بعد از طی سه دوره چرخه دلفی، معیارهای موثر بر زیبایی منظر محیط شناسایی و در 12 رده اولویتبندی شدند (جدول 3). در این فاز، معیارهای سادگی، تمرکز یا تاکید، منظر زمستانه، انعکاس نور و وضعیت تاج درخت (باز/ متراکم) از شرایط گزینش برخوردار نبودند و حذف شدند.
جدول 2. مشخصات کارشناسان و نخبگان دلفی
رشته تحصیلی متخصصان | میزان تحصیلات | تعداد شرکتکننده | حداقل سابقه کار (سال) |
علوم محیطزیست | دکتری | 4 | 25 |
هنر | کارشناسیارشد و دکتری | 4 | 10 |
فضای سبز | کارشناسیارشد | 3 | 12 |
مدیریت و برنامهریزی شهری | کارشناسیارشد | 2 | 4 |
گیاه شناس | دکتری | 1 | 12 |
مجموع اعضای دلفی |
| 14 |
|
P= | (1) | ||||||||||||||||
D= | (2) | ||||||||||||||||
C=W/ | (3) | ||||||||||||||||
A=N*W= حداکثر امتیاز قابل کسب | (4) | ||||||||||||||||
Yi=W*Xi/ | (5) | ||||||||||||||||
Zi= Yi*n= امتیاز وزندار | (6) | ||||||||||||||||
اولویتها | معیارها |
1 | تنوع رنگ (الوان) پوشش گیاهی |
2 | تنوع بافت پوشش گیاهی (درجه زبری و نرمی سطح) |
3 | حظ بصری |
3 | توازن (شامل رعایت بافتهای مختلف گیاهی در کنار هم) |
4 | پوشش گیاهی از نوع درختی |
4 | تنوع شکل و فرم گونههای گیاهی |
5 | ریتم (تکرار گونه مشابه) |
6 | نوع پوشش (همیشه سبز/ خزانکننده) |
6 | منظر پاییزه |
7 | منظر تابستانه |
7 | مقیاس (بهکارگیری اندازه صحیح فواصل و ابعاد) |
8 | تعادل (توزیع متناسب عناصر در دو طرف یکمحور فرضی) |
9 | تنوع تراکم پوشش گیاهی |
10 | تناسب (رابطه میان یک بخش یا میان بخشهای مختلف) |
10 | وحدت (تعلق اجزای فضای سبز در یک ترکیب به یکدیگر و پیوستگی و ارتباط بصری آنها با هم) |
11 | تراکم پوشش گیاهی |
11 | تیپ پوشش گیاهی |
12 | منظر بهاره |
بازدید میدانی و عکسبرداری: از اینرو، در این پژوهش جهت بررسی و شناسایی زیبایی خیابانهای شهری از تکنیک عکاسی و تصاویر دیجیتال استفاده شد که در برگیرنده تصاویری از پهنههای مطالعاتی و انتخاب تصاویر دیجیتال برای نمایش به استفادهکنندگان و شهروندان منطقه و همچنین انجام مصاحبه و بررسی معیارهای زشتی و زیبایی هر تصویر از دیدگاه آنها است. بر همین اساس، در دو فصل بهار و پاییز 1401 و 1402، از هر پهنه و یا خیابان با زوایا و فاصلههای مختلف دید عابر در بازه زمانی یکسان، عکسهای مختلفی تهیه گردید. تمامی 1000 تصویر و عکس گرفته شده از سطح شهر در فصول مختلف با استفاده از دوربین گوشی iPhone 12 در سطح دید ناظر گرفته شد. در ادامه، بعد از حذف تصاویری که فاقد کیفیت مطلوب بودند، تعداد 30 تصویر که شامل ویژگیهای متنوع منظر بودند نهایی شده و در پرسشنامه مصور جای گرفت و در نهایت آنالیز شدند. در این تصاویر سعی شده تا جلوههای بصری ویژهای در عکسبرداری موثر نباشد و تصاویر نشان دهنده همان مناظری است که شهروند و ناظر با چشم خود مشاهده میکند (شکل 4).
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
22 |
23 |
24 |
25 |
26 |
27 |
28 |
29 |
30 |
شکل 3. تصاویر منظر خیابانی شهر گنبدکاووس
شناسايی تصاوير منتخب از ديدگاه شهروندان با استفاده از روش طبقهبندی کیفیت بصری (Q-Sort): علاوه بر تهیه و انتخاب تصاویر، گروه پنجاه نفره از شهروندان جهت شناسایی تصاویر زیبا و اولویتبندی معیارهای موثر بر زیبایی آنها در نظر گرفته شدند (پهلوان و همکاران، 1402). در مرحله اول، 30 عکس انتخابی از پیادهروها و خیابانهای شهری به پاسخدهندگان، نشان داده و از آنها خواسته شد تا بر اساس اولویت زیبایی از دیدگاه آنان، به هر تصویر در پرسشنامه، امتیازی بین پنج ارزش عددی (خیلیزیبا: 2+، زیبا: 1+، معمولی: 0، زشت: 1-، خیلیزشت: 2-) نشان دهند. در این گام، از روش طبقهبندی کیفیت بصری استفاده شد که از طریق آن میتوان حداکثر استفاده نمود.
N = Σ5i= 1 ni (3-i) رابطه (7)
:N مجموعه امتیاز هر عکس؛
:n1تعداد افراد انتخابکننده عکس با کیفیت خیلیزیبا؛ :n2تعداد افراد انتخابکننده عکس با کیفیت زیبا؛
n3: تعداد افراد انتخابکننده عکس با کیفیت معمولی؛ :n4 تعداد افراد انتخابکننده عکس با کیفیت زشت؛
:n5 تعداد افراد انتخابکننده عکس با کیفیت خیلیزشت.
با استفاده از رابطه (7) میانگین امتیاز هر عکس محاسبه میشود (رضوی و واعظیهیر، 1396).
سنجش معیارهای کیفیت زیبایی با ماتریس دستیابی به اقدامات: بهمنظور سنجش معیارهای کیفیت بصري فضاهاي سبز شهري گنبدکاووس، از ماتریس دســتیابی بــه اقــدامات1 اســتفاده شــد (Hill, 1968). در این روش با کمک تصاویر انتخاب شده (زیبا) حاصل از روش Q-Sort که در جدول (5) به نمایش گذاشته است. در این گام، با روش Q-Sort تصاویر زیبا از نازیبا از نظر شهروندان تفکیک و شناسایی شدند (رضوی و واعظیهیر، 1396) و در مرحلهی بعد، جهت شناسایی معیارهای زیباییشناختی و بصری موثر بر تصاویر زیبا، از ماتریس دستیابی به اقدامات (GAM) استفاده شد. ایــن ماتریس براي اولین بار بهمنظـور غلبـه بـر فقـدان منـابع بـراي اهـداف جـامع توسـط برنامـهریـزي متعـادل مطـرح و مبناي تخمین دستیابی به بهترین گزینه در مجموعهای از اهداف از پیشتعیین شده یک پژوهش قرار گرفت. هدف این تکنیک، توجـه بـه منـافع همیشگی دستیابی به اهداف عملیاتی به جـاي اهـداف انتزاعی بود (Lu & Wevers, 2007). این روش یـک تکنیک وزندهی- رتبهبندي جذاب براي برنامهریزانـی است که احساس خوبی بـا تحقیقـات صـرفا اقتصـادي ندارند (Sager, 2003). به هر یـک از معیارهـاي کیفیـت بصـري مربـوط بـه فضاهاي سبز شهري که با اسـتفاده از روش طبقـهبنـدي کیفیت بصري داراي بـالاترین میـانگین امتیـازي بودنـد، توسط پاسخدهندگان امتیـازي تعلـق گرفت. از اینرو، در این مرحله نتایج حاصل از روش Q-Sort که شامل 16 تصویر زیبا از مجموع 30 تصویر بود، با استفاده از پرسشنامه مصور دیگری از نظر بررسی معیار زیبایی موثر بر هر یک از تصاویر، امتیازی تعلق گرفت. پرسشنامه دوم، در اختیار همان 50 نفر پاسخدهنده اول قرار داده شد و قبـل از پرسـش، توضیح مختصري از هر معیـار جهـت آشـنایی بیشـتر بـا مفاهیم و تکنیک امتیازدهی در اختیار آنها قـرار گرفـت. هـر یـک از امتیازات بیانگر (تحقق کامل: 1+، تحقق نسبی: 0 و یا عدمتحقق: 1-) معیارها در فضـاهاي مربوط به خود بودند (Hill, 1968).
[1] Goal Achievement Matrix (GAM)
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
شکل 4. تصاویر منتخب حاصل از پرسشنامه روش طبقهبندی کیفیت بصری و دیدگاه شهروندان
نتایج
نتایج حاصل از اجرا دستور تحلیل روش طبقهبندی کیفیت بصری در نرمافزار SPSSنسخه 16 به شرح جدول (6) است. بالا بودن میانگین امتیاز و مثبت بودن برای هر عکس نشاندهنده مطلوبیت و کیفیت عکس و پایین بودن میانگین امتیاز و منفی بودن آن نشاندهنده عدمکیفیت عکس است. با توجه به نتایج جدول میتوان به این نتیجه دست یافت که 16 عکس از 30 عکس مورد نظرسنجی شهروندان بیشترین میانگین امتیازها را دارا هستند. به عبارت دیگر عکسهای منتخب بیشترین کیفیت بصری را کسب نمودند.
در نهایت، شرح نتایج تحلیل پرسشنامه مصور ماتریس دستیابی به اقدامات به شکل زیر است (جدول 7). بررسی تحقق و عدمتحقق هر تصویر در چهار طبقه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج جدول نشان داد در تصاویر منتخب، معیارهای نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن بهترتیب با کسب امتیاز 100، 75/93 و 5/87 درصد دارای بیشترین اهمیت هستند.
جدول 6. امتیاز و میانگین ارزش کسبشده توسط هر عکس (50=n)
نظر شهروندان در مورد تصاویر با کیفیت های مختلف | |||||||
میانگین امتیازات | امتیاز هر عکس= N | خیلی زشت= n5 | زشت= n4 | معمولی= n3 | زیبا= n2 | خیلی زیبا= n1 | عکس |
0/84 | 42 | 0 | 0 | 14 | 30 | 6 | 1 |
-1/9 | -95 | 45 | 5 | 0 | 0 | 0 | 2 |
-1/42 | -71 | 21 | 29 | 0 | 0 | 0 | 3 |
1/52 | 76 | 0 | 0 | 1 | 22 | 27 | 4 |
1/84 | 92 | 0 | 0 | 0 | 8 | 42 | 5 |
1/38 | 69 | 0 | 0 | 0 | 31 | 19 | 6 |
0/58 | 29 | 0 | 0 | 24 | 23 | 3 | 7 |
-0/32 | -16 | 0 | 19 | 28 | 3 | 0 | 8 |
0/26 | 13 | 0 | 3 | 31 | 16 | 0 | 9 |
-1/02 | -51 | 6 | 39 | 5 | 0 | 0 | 10 |
-1/08 | -54 | 14 | 26 | 10 | 0 | 0 | 11 |
0/54 | 27 | 0 | 0 | 27 | 19 | 4 | 12 |
-0/1 | -5 | 0 | 12 | 31 | 7 | 0 | 13 |
-/34 | -17 | 4 | 9 | 37 | 0 | 0 | 14 |
-1/32 | -66 | 26 | 14 | 0 | 0 | 0 | 15 |
1/94 | 97 | 0 | 0 | 0 | 3 | 47 | 16 |
-0/86 | -43 | 11 | 21 | 18 | 0 | 0 | 17 |
1/42 | 71 | 0 | 0 | 2 | 25 | 23 | 18 |
0/12 | 6 | 4 | 7 | 21 | 15 | 3 | 19 |
0/48 | 24 | 0 | 10 | 14 | 18 | 8 | 20 |
-1/68 | -84 | 35 | 14 | 1 | 0 | 0 | 21 |
-0/06 | -3 | 0 | 6 | 41 | 3 | 0 | 22 |
-1/54 | -77 | 27 | 23 | 0 | 0 | 0 | 23 |
-1/3 | -65 | 17 | 31 | 2 | 0 | 0 | 24 |
0/16 | 8 | 0 | 6 | 32 | 10 | 2 | 25 |
1/38 | 69 | 0 | 0 | 6 | 19 | 25 | 26 |
38/1 | 69 | 0 | 0 | 7 | 17 | 26 | 27 |
68/1 | 84 | 0 | 0 | 0 | 16 | 34 | 28 |
82/1 | 91 | 0 | 0 | 0 | 9 | 41 | 29 |
46/0- | 23- | 5 | 21 | 18 | 4 | 2 | 30 |
جدول 7. سنجش معیارهای کیفیت بصری در تصاویر انتخاب شده (50=n)
معیارهای چیدمان | معیارهای ظاهری پوشش گیاهی | معیارهای منظر | عکس | ||||||||||||||
مقیاس | ریتم | توازن | وحدت | تناسب | تعادل | حظ بصری | تنوع رنگ پوشش گیاهی | تراکم پوشش گیاهی | تنوع و فرم گونههای گیاهی | پوشش گیاهی از نوع درختی | تنوع بافت پوشش گیاهی | تنوع تراکم پوشش گیاهی | نوع پوشش گیاهی | منظر پاییزه | منظر تابستانه | منظر بهاره | |
1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 | -1 | 1 | 1 | 1- | 0 | 1 | 1 |
1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 2 |
1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 3 |
1 | -1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 4 |
1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | -1 | -1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 5 |
1 | 0 | 0 | 0 | 0 | -1 | 0 | 1 | 0 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 6 |
-1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 7 |
0 | 0 | -1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | -1 | -1 | 0 | 1 | 0 | 0 | 1 | 8 |
0 | 0 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | -1 | 0 | 1 | 9 |
0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | -1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | -1 | -1 | 10 |
1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 11 |
1 | -1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 12 |
1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 13 |
-1 | -1 | 1 | -1 | 0 | -1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 0 | -1 | -1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 14 |
-1 | 0 | 1 | 0 | 1 | -1 | 1 | 0 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | 0 | 1 | 15 |
1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | -1 | -1 | 1 | 16 |
3 | 3 | 1 | 1 | 0 | 8 | 0 | 0 | 2 | 2 | 1 | 4 | 2 | 0 | 8 | 6 | 5 | تعداد امتیاز1- |
3 | 5 | 1 | 4 | 3 | 4 | 1 | 4 | 6 | 3 | 1 | 2 | 3 | 0 | 2 | 5 | 1 | تعداد امتیاز 0 |
10 | 8 | 14 | 11 | 13 | 4 | 15 | 12 | 8 | 11 | 14 | 10 | 11 | 16 | 6 | 5 | 10 | تعداد امتیاز 1 |
62/5 | 50 | 87/5 | 68/75 | 81/25 | 25 | 93/75 | 75 | 50 | 68/75 | 87/5 | 62/5 | 68/75 | 100 | 37/5 | 31/25 | 62/5 | درصدتحقق کامل معیار |
بحث و نتیجهگیری
همانگونه که در بخشهای پیشین اشاره شد، در این پژوهش با هدف شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی فضای سبز شهری از سه تکنیک دلفی، روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات و نیز ابزار پرسشنامه تصویری استفاده شد. نتایج مطالعات قبلی نشان داد مقایسه نتایج حاصل از مطالعات با تجربه واقعی (حضور در منطقه) و پرسشگری مصور (عدمحضور شهروند در منطقه) نتایج هر دو روش در یک راستا و همسو هستند (سعیدی و همکاران، 1393). در مطالعاتی همچون Tasser و همکاران (2023)، صداقتی و درتومی (1397)، اخگریسنگآتش و همکاران (1398)، Zhou و همکاران (2023) و Hou و همکاران (2023)، پژوهشگران از روش پرسشنامهای مصور استفاده نمودند و از تکنیکهای تکمیل پرسشنامه همچون لیکرت، جفتی و نیز روشهای آنالیز همچون دلفی، فرآیند تحلیل سلسه مراتبی، روش تصمیمگیری چندمعیاره، روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات استفاده نموده و به ارزیابی کیفیت بصری و شناسایی عوامل موثر بر زیبایی پرداختند. نتایج پژوهشهای مذکور، معیارهای موثر بر زیبایی را متفاوت نشان داد. این تفاوتها میتواند تحت تاثیر عوامل مختلفی همچون هدف مطالعه، شرایط اقلیمی، محیطی و همچنین فرهنگ و سلایق مردم باشد. از این جهت، انجام پژوهشهایی در این زمینه در مناطق مطالعاتی مختلف جهت شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی مناطق امری ضروری و لازم به نظر میرسد.
در این پژوهش، خیابانهای شهر گنبدکاووس واقع در استان گلستان مورد مطالعه قرار گرفتند تا فهرستی از عوامل موثر بر زیبایی فضای سبز این شهر شناسایی شوند. نتایج حاصل از تکنیکهای دلفی، طبقهبندی کیفیت بصری و همچنین ماتریس دستیابی به اقدامات حاکی از آن بود که در تصاوير منتخب معيارهاي نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن بهترتيب با 100، 75/93 و 5/87 درصد داراي بيشترين اهميت هستند و نقش موثری در زیبایی تصاویر داشتند. به عبارت دیگر، مناظری که از نظر نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و توازن و تعادل در فضا به سایر معیارها ارجحیت و اولویت بیشتری دارند، انتخاب شدند. نتایج این پژوهش با مطالعات اخگریسنگآتش و همکاران (1396)، شکرییزدانآباد و مهدیزاده (1399) و Hou و همکاران (2023) در یک راستا بود و همخوانی دارد. اگرچه با نتایج مطالعات سعیدی و همکاران (1393)، صداقتی و درتومی (1397)، Zhang و همکاران (2022)و Zhou و همکاران (2023) متفاوت است. طراحان و مدیران شهری میتوانند با بهرهگیری از نتایج پژوهش با صرف هزینه و زمان متناسب و کاهش حجم دادههای اطلاعاتی، در راستای افزایش زیبایی و کیفیت خیابانهای این شهر اقدام نمایند. پیشنهاد میگردد متخصصان و طراحان شهری با توجه به شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی هر شهر، معیارهای موثر بر زیبایی شهری از منظر کارشناسان و شهروندان را شناسایی نمایند و در طراحی خود مدنظر قرار دهند. در نهایت پیشنهاد میگردد در مطالعات دیگر سایر عوامل موثر بر زیبایی نظیر طبیعی بودن، بکر بودن، بار فرهنگی و تاریخی، وحدت، خوانایی، رازآمیزی و درگیری همه حواس و شرایط ناظر مدنظر قرار داده شده و مورد پژوهش و بحث قرار گیرد.
سپاسگزاری و قدردانی
پژوهش حاضر مستخرج از رساله دکتری بوده و علاوه بر حمایت دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان تحت حمایت طرحهای پژوهشی شهرداری محترم شهر گنبدکاووس به شماره 12/3106 قرار گرفته است. نویسندگان این مقاله بر خود واجب میدانند تا از پرسنل شهرداری بابت کمکهای بیبدیعشان تشکر و قدردانی ویژه نمایند.
منابع
اجزاشکوهی، م.، رهنما، م. و بهنام، ع. (1395) آشکارسازی تغییرات کاربری/ پوشش اراضی شهر گنبدکاووس با استفاده از سنجش از دور. فصلنامه علمی- پژوهشي اطلاعات جغرافيايي، 26(103): 26-40.
اخگریسنگآتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمانماهینی، ع. (1396) اولویتبندی معیارهای زیباییشناختی منظر شهری از دیدگاه شهروندان مشهد، نمونه موردی خیابانهای احمدآباد و آیت الله شیرازی. پنجمین کنفرانس بینالمللی ایدههای نوین در کشاورزی، محیطزیست و گردشگری، تهران، صفحات 28-35.
اخگریسنگآتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمانماهینی، ع. (1398) تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی با اقدامات، مطالعه موردی مسیرهای پیاده مشهد و گرگان. دو فصلنامه علمی- پژوهشهای بومشناختی شهری، 20(2): 57-76.
اداره هواشناسی گنبدکاووس. (1400) ایستگاه سینوپتیک گنبدکاووس، اداره هواشناسی، صفحات: 26- 30.
امیریان، س.، محمدزاده، م.، میرکریمی، ح و سعیدی، س. (1401) شناسايي معيارهاي اقتصادي و فرهنگي موثر بر ارزشهاي زيباييشناختي با استفاده از روش دلفي و پرسشنامه مردمي در شهرستان گرگان. مجله تحقیقات منابع تجدیدشونده، 38(2): 153-164. doi:10.30495/jrnr.2023.70702.10275/
ایزدی، م. و گرجی، م. (1398) تحلیلی بر وضعیت فضای سبز با رویکرد توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: مناطق شهر اصفهان. نشریه شهر پایدار، 2(1): 15-27. قابل دسترس در: https://sid.ir/paper/357508/fa/
پاکزاد، ج. (1391) مبانی نظري و فرآیند طراحی شهري، چاپ پنجم، تهران: انتشارات شهیدي، صفحات 164-165.
پهلوان، پ.، حسینی، س.م. و حسینی، س. (1402) ارزیابی کیفیت بصری خدمات اکولوژیک پارکهای جنگلی، مطالعه موردی پارک جنگلی چالدره دوهزارتنکابن. مجله محیطشناسی، 49(4): 457-470.
حدادینیا، س. و دانهکار، ا. (1391) اولویتبندی معیارهای طبیعتگردی در اکوسیستمهای بیابانی و نیمهبیابانی با روش دلفی. مجله جغرافیا و آمایش شهری منطقهای، 3(3): 17-30.
رضوی، ش. و واعظیهیر، آ. (1396) ارزیابی کیفیت بصری از دید کاربران به روش Q-Sort، مطالعه موردی بخشی از اتوبان تهران - قم. چهارمین کنفرانس بینالمللی برنامهریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، صفحات 23-35. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/589745/
سالنامه آماری استان گلستان. (1395) سازمان مدیریت و برنامهریزی استان گلستان، 93 صفحه.
سعیدی، س.، محمدزاده، م.، سلمانماهینی، ع. و میرکریمی، ح. (1393) ارزیابی و مدلسازی ارزش منظرهای سیمای سرزمین به روش ترکیب خطی وزنی، مطالعه موردی مسیرهای پیادهروی آبخیز زیارت استان گلستان. مجله محیطزیست طبیعی، 67(3): 311-301.DOI:10.22059/jne.2014.52729/ .
سعیدی، س.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمانماهینی، ع. (1396) ارزیابی اثرات بصری رشد شهری بر ارزشهای زیباییشناختی سیمای سرزمین. پایاننامه دکتری رشته محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان ، صفحات: 68-64.
شکرییزدانآباد، ش. و مهدیزاده، س. (1399) ارزیابی کیفیتهای بصری فضاهای آموزشی بر اساس ترجیحات استفادهکنندگان، مورد مطالعاتی پردیس دانشگاه فردوسی مشهد. مجله معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(32)، 253-.237 DOI: https://sid.ir/paper/526520/fa
صداقتی، ع. و درتومی، ش. (1397) ارزیابی کیفیت بصري طبیعت ثانویه بر مبناي ترجیحات استفادهکنندگان از فضا و نقش آن در هویتبخشی شهر بجنورد. نمونه مورد مطالعه، پاركهاي درون شهر. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(30): 31-45.
عنابستانی، ع. و موسوینقلی، ف. (1401) تحلیل پیشرانهای اثرگذار بر پراکنش فضاهای سبز شهری با تکیه بر رهیافت عدالت محیطزیستی با رویکرد آیندهپژوهی، مطالعه موردی شهر اصفهان. نشریه اقتصاد و برنامهریزی شهری، 3(4): 132-147. قابل دسترس در: https://sid.ir/paper/1035552/fa/
فنی، ز.، صحراییان، ص. و سعیدی، س. (1402) ارزیابی شاخصهای اجتماعی موثر بر محیط زیست شهری از نظر ساکنین شهر بندر لنگه. سیاستگذاری محیط شهری، 1(9): 21-36.
کوزهگرکالجی، ل.، آقایی، پ. و سعیدی، س. (1402) ارتقای محیط زیست شهری با استفاده از تحلیل راهبردی SWOT در محله باشگاه نفت با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند. دهمین کنفرانس مطالعات و تحقیقات نوین در مهندسی عمران، معماری و شهر آینده، تهران، قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/1744456/
گودرزی، م. و حقطلب، ن. (1391) بهسازی اکولوژیک منظر پهنههای حاشیه شهری شمال تهران در محدوده منطقه یک. نخستین کنفرانس بینالمللی اکولوژی سیمای سرزمین دانشگاه صنعتی اصفهان، 8 و 9 آبان، صفحات 68-76. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/236326/
محاسننیاری، م.، مطلبی، ق. و بنیادی، ن. (1392) ارتقای کیفی فضاهای شهری تاریخی با تاکید بر ابعاد بصری، نمونه موردی میدان عالیقاپو اردبیل. اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار، انجمن ارزیابان محیط زیست هگمتانه، همدان، صفحات 57-74. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/263634/
مرادیان، ا.، رخشندهرو، م. و عبدالهزادهفرد، ع. (1398) ارزیابی نقش پارکهای شهری در پایداری اجتماعی شهرها، نمونه موردی پارک آزادی شهر شیراز. مجله پژوهش و برنامهریزی شهری، 10(37): 113-128.
ناروئی، ب.، معرب، ی. و دارابی، ح. (1399) ارزیابی مولفههای تاثیرگذار بر تابآوری الگوی کشت فضاهای سبز شهری در مناطق گرم و خشک، موردشناسی: شهر زاهدان. نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقهای، 34(10): 44-23.
یزدانی، آ. (1400) بررسی عناصر زیبایی در طراحی پارکها. نشریه پژوهشهای نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، 1(31): 214-201.
Cardoso, A.C., Silva, H., Melo, A.C. and Araújo, D. )2018( Urban tropical forest: Where nature and human settlements are assets for overcoming dependency, but how can urbanization theories identify these potentials. The urban book series, pp. 65-67.
Danladi Musa, H., Rusli Yacob, M. and Makmom Abdullah, A. (2015) Delphi method of developing environmental well-being indicators for the evaluation of urban sustainability in Malaysia. Journal of Environmental Sciences, 30(1): 244-249, doi:org/10.1016/j.proenv.2015.10.044/
Hill, M. (1968) A Goals-achievement matrix for evaluating alternative plans. Journal of the American Institute of Planners, 34(1): 19-29.
Hou, J., Lin, W., Fang, Y., Wu, H., Chen, C., Liao, L. & Liu, W. (2023). “Towards Transparent Deep Image Aestheics Assessment With Tag-Based Content Descriptors”. IEEE Transactions on Image Processing, 99(1):85-99.
Jennings, V. and Bamkole, O. )2019( The relationship between social cohesion and urban green space: An avenue for health promotion. Journal of Environmental Research and Public Health. 16(3): 452-452. Retrieved from https://doi.org/10.3390/ijerph16030452/
Junwei, H. )2013( The visual quantitative analysis and empirical research of commercial pedestrian streetscape. Journal of Theoretical and Applied Information Technology, 50(1): 76-83.
Kaplan, S. and Kaplan, R. )1982( Cognition and environment: Functioning in an Uncertain world. New York: Praeger, 32p.
Lu, M. and Wevers, K. (2007) Application of grey relational analysis for evaluating road traffic safety measures: Advanced driver assistance systems against infrastructure redesign. IET Intelligent Transport Systems, 1(1): 1-19.
Moyer, D. and Bohl, D. )2019( Alternative pathways to human development: Assessing trade-offs and synergies in achieving the Sustainable Development Goals. Journal of Futures, 105: 199-210. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.futures.2018.10.007/
Nasar, J. (2017) Urban design aesthetics: the evaluative qualities of building exterior. In proceedings of the international symposium on design review (Routledge Revivals), Routledge, pp: 67-78. doi:10.4324/9781315531137-7/
Sager, T. (2003) Rationality types in evaluation techniques (The planning balance sheet and the goals achievement matrix). European Journal of Spatial Development, 1(2): 1-30
Tasser, E., Lavdas, A. and Schirpke, U. (2023) Assessing landscape aesthetic values: Do clouds in photographs influence people’s preferences. Journal of PLOS, 18(7): e0288424. DOI: 10.1371/journal.pone.0288424. PMID: 37506121; PMCID: PMC10381034/
Zhang, N., Zheng, X. and Wang, X. (2022) Assessment of aesthetic quality of urban landscapes by integrating objective and subjective factors: A case study for riparian landscapes. Frontiers in Ecology and Evolution, 9: 205-219. Retrieved from https://doi.org/10.3389/fevo.2021.735905/
Zhou, T., Cai, Z., Liu, F. and Su, J. (2023) In pursuit of beauty: Aesthetic-aware and context-adaptive photo selection in crowd sensing. Journal of Transactions on Knowledge and Data Engineering, 35(9): 9364-9377. doi: 10.1109/TKDE.2023.3237969/
Explaining the aesthetic criteria of urban green spaces by Visual Quality Classification and Matrix of Achievement Measures, Case Study: Gonbad-e Kavous
Zohreh Akhgari Sangatash1, Seyedhamed Mirkarimi2*, Marjan Mohammadzadeh3, and Fatemeh Hashemi4
1) Ph.D. Graduate, Department of Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
2) Associate Professor, Department of Environmental Sciences, College of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
*Corresponding Author Email Address: seyedhamedmirkarimi@gmail.com
3) Associate Professor, Department of Environmental Sciences, College of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
4) Assistant Professor, Department of Agroecology, Aarhus University, Denmark.
Date of Submission: 2024/03/17 Date of Acceptance: 2024/06/29
Abstract
The issue of urbanization and its rapid growth has resulted in urban green spaces gaining significant attention as one of the few remaining natural environments in cities. The aesthetic aspect of these spaces is of utmost importance, with designers and planners focusing more on it than any other aspect during the design, planting, and arrangement of vegetation. Hence, it is crucial to identify the key aesthetic criteria for these spaces. This research aims to determine the most important aesthetic criteria for the landscape of Gonbad-e kavous city. The study employs Delphi approaches, Qsort and Goal Achievement Matrix method. To achieve this, a questionnaire comprising photographs taken during the spring and autumn seasons of 2022 and 2023 was created and distributed to the citizens. The responses from 100 completed questionnaires, collected in two stages from 50 randomly selected citizens, were analyzed using Qsort and Goal Achievement matrix method. The study successfully identified the most crucial criteria. Results from the questionnaire analysis revealed that, according to the participants, the type of vegetation, visual appeal, and balance are the most significant factors contributing to the beauty of the urban landscape, scoring 100, 93.75, and 87.5, respectively. These findings can assist researchers in enhancing the visual quality of urban landscapes. Furthermore, it is essential to identify more precise and practical criteria that influence the beauty of streetscapes, replacing abstract criteria. This will facilitate a more efficient and comprehensive evaluation of cityscapes for urban designers and planners.
Keywords: Beauty criteria, Green space, Plant species, Sidewalks Gonbad-e Kavus, Urban landscape, Urban environment.
