The culture of environmental conservation from the perspective of Islam
Subject Areas : Islamic environmental law
1 - Department of Environmental Sciences, Waste and Wastewater Research Center, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
Keywords: Environment, Environmental Pollution, Islam & Holy Quran.,
Abstract :
Natural resources and a healthy environment are among the most important issues in Islam and among the most essential human needs. From the point of view of Islam, polluting the environment and nature, which is a platform for the exaltation of the human soul as God's successor, is forbidden and considered one of the major sins, and it causes people to be far from God's mercy and forgiveness because of this disbelief. This issue is clearly stated in the Holy Qur'an and can be seen in the hadiths and the lives of the Imams (PBUH). In this research, an attempt has been made to give a brief overview of some of these verses and narrations in a classified manner and in the fields of water, soil, air, trees, etc. In order to clarify the views of Islam about the environment, it is divided into three separate categories, including the environment, the basis for human growth and excellence, environmental culture derived from the position of the divine caliphate of man, environmental conservation in Islam and in the lives of the Imams (PBUH). According to the investigated cases, correct and coherent planning in the direction of reviving the authentic Iranian-Islamic culture and developing religious rules and teachings about the real importance of nature, understanding God's original ownership of all natural resources, creating a spirit of saving, especially in the case of natural and national resources is a solution that can lead our society towards reasonable utilization of natural resources.
Almasondi, A., Moradkhani, A., & Abedian, S. H. (2023). Environment and the need to preserve it from the perspective of Quran and Nahjul-Balagha, Quarterly Journal of Nahj al-Balagha Research, 11(41), 121-144. [In Persian]
Al-Muttaqi al-Hindi. (1998). Kanz al-‘ummal fi sunan al-aqwal wa-l-af‘al, ed. Mahmud ‘U. al-Dumyati, Beirut, Dar al-Kutub al-‘Ilmiyya.
Balkhi, A. Z. (2009). Masalih al-Abdan wa al-Anfuse. 1st Edition. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine of Iran University of Medical Science.
Cardozo, B. L., Bilukha, O. O., Crawford, C. A. G., Shaikh, I., Wolfe, M. I., Gerber, M. L., & Anderson, M. (2004). Mental health, social functioning, and disability in postwar Afghanistan. Jama, 292(5), 575-584.
Damad, S. M. M. (2000). A Discourse on Nature and Environment from an Islamic Perspective. Department of the Environment. [In Persian]
Esmaeili, A., Rezaeian, M., Vaziri Nejad, R., Tabatabaei, S, Salem, Z., Mahdian, F.,(2007). Environmental Protection in Islam, Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences, Health Special Conference on the teachings of the Prophet (PBUH), Volume VI, Winter 1386, 55-60. [In Persian]
Harrani, A. M., & ibn Ali, H. (1974). Tuhaf al-'uqul Anal Al-Rasul. Qom: Dar al-Kotob al-Islamiyah.
Hor Ameli, M. (1988). Tafsir Wasa'il al-Shia ila Tahsil Masa'il al-Shaiyah. (1st ed.). Qom: Alulbait Institute.
Ibn-Babuya, M. I., al-Ahundi, A., & al-Harsan, H. A. M. (1971). Man la yahdaruhu'l-faqih. Dar al-Kutub al-Islamiya.
Koleini, J. (1983). Furu Al- Kafi (1). Tehran: Dar al-Ketab al- islami.
Koleini, M. (1986). Usul al-Kafi. Tehran: Islamiyah, 210-211.
Majlesi, M. B. (2013). Bihar al-Anwar. Tehran: al-Maktabah al-Islamiyah.
Majlisi, M. B. (1682). Tauhid-e Mufaddal. Trans. Allama Majlisi, 1. [In Persian]
Makarem Shirazi, N. (1999). Tafseer-e-Namoona. Tehran: Dar-Al-kotob Al-Eslamieh, 27, 139. [In Persian]
Makarem Shirazi, N. (2003). Ketab al-Nekah (Marriage Book). [In Persian]
فصلنامه مدیریت و حقوق محیط زیست 2(1): بهار 1403: 37-48
Journal of Environmental management and law, Vol.2, Issue 1, 37-48
فصلنامه مدیریت و حقوق محیط زیست |
The culture of environmental conservation from the perspective of Islam
Atefeh Chamani
Department of Environmental Sciences, Waste and Wastewater Research Center, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
*Corresponding Author: atefehchamani@yahoo.com
Abstract Natural resources and a healthy environment are among the most important issues in Islam and among the most essential human needs. From the point of view of Islam, polluting the environment and nature, which is a platform for the exaltation of the human soul as God's successor, is forbidden and considered one of the major sins, and it causes people to be far from God's mercy and forgiveness because of this disbelief. This issue is clearly stated in the Holy Qur'an and can be seen in the hadiths and the lives of the Imams (PBUH). In this research, an attempt has been made to give a brief overview of some of these verses and narrations in a classified manner and in the fields of water, soil, air, trees, etc. In order to clarify the views of Islam about the environment, it is divided into three separate categories, including the environment, the basis for human growth and excellence, environmental culture derived from the position of the divine caliphate of man, environmental conservation in Islam and in the lives of the Imams (PBUH). According to the investigated cases, correct and coherent planning in the direction of reviving the authentic Iranian-Islamic culture and developing religious rules and teachings about the real importance of nature, understanding God's original ownership of all natural resources, creating a spirit of saving, especially in the case of natural and national resources is a solution that can lead our society towards reasonable utilization of natural resources.
| Review Paper
|
Received: 3.15.2024 Accepted: 9.7.2024
| |
Keywords: Environmental culture, Pollution, Islam & Holy Quran. |
https://doi.org/10.30486/JEML.2024.140303281123052
فرهنگ حفاظت از محیطزیست از نگاه دین اسلام
عاطفه چمنی
گروه محیط زیست، مرکز تحقیقات پسماند و پساب، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
* پست الکترونیکی نویسنده مسئول: atefehchamani@yahoo.com
نوع مقاله: مروری
| چكيده منابع طبیعی و محيطزيست سالم از جمله موضوعات بسیار مهم و حائز اهمیت در اسلام و از جمله ضروریترین نیازهای انسان هستند. از دیدگاه اسلام آلوده کردن محيطزيست و طبیعت که بستری برای تعالی روح انسان به عنوان جانشین خداوند است، حرام و از گناهان کبیره به شمار میآید و باعث میشود که انسان به سبب این کفران نعمت از رحمت و آمرزش خداوند دور بماند .این موضوع به صراحت در قرآن کریم بیان شده و در احادیث و سیره پیشوایان معصوم (ع) مشاهده میشود. در این تحقیق سعی شده تا مروری کوتاه بر تعدادی از این آیات و روایت به صورت طبقهبندی شده و در زمینههای آب، خاک، هوا، درختان و ... صورت گیرد. از این رو، به منظور روشن کردن ديدگاه هاي اسلام درباره ي محيط زيست، آنرا به سه دسته جداگانه محیطزیست، زمینهساز رشد و تعالی انسان، فرهنگ محیط زیستی برگرفته از مقام خلافت الهی انسان، حفاظت محیطزیست در اسلام و در سیره پیشوایان معصوم (ع) طبقه بندي و مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به موارد مورد بررسی، نتایج این پژوهش نشان داد برنامهريزي صحیح و منسجم در راستای احياي فرهنگ اصيل ایرانی-اسلامي و توسعه احکام و تعاليم ديني در مورد اهميت واقعي طبيعت، درک مالکيت اصلی خداوند بر همه منابع طبیعی، ايجاد روحيه صرفهجويي به خصوص در مورد منابع طبیعی و ملي، راهکاري است که ميتواند جامعه ما را به سمت بهرهوري معقول از منابع طبيعي هدايت نمايد.
|
تاریخچه مقاله: ارسال: 25/12/1402 پذیرش: 17/6/1403
| |
کلمات کلیدی: فرهنگ محیطزیست، آلودگی، دین اسلام و قرآن کریم. |
مقدمه
کلمه «محیطزیست» از علوم طبیعی نشأت گرفته و در آن به جوامع انسانی با دید بوم شناختی برخورد میشود؛ یعنی مجموعهای از پدیده¬های طبیعی و تعادل بین نیروهای رقیب در طبیعت که زندگی موجودات زنده را امکان پذیر می¬کنند (Taghizadeh Ansari, 2008).
با بررسی آيات قرآن کریم، احادیث و زندگی پیشوایان معصوم (ع) مشخص میشود که هيچ دینی مانند دین اسلام به طبيعت و محيطزيست پیرامون انسان بها نداده است. قرآن کريم در بسياري از آيات، انسان را به تدبیر در طبيعت و عناصر آن فراخوانده است و تعداد زیادی از سورههاي قرآن کريم نیز به نام يکي از عناصر طبيعت نامیده شدهاند، مانند سورههای بقره، نحل، نور، عنکبوت، رعد، نجم، فجر، شمس، حديد، ليل، قمر، ناس، تين و ... (Almasondi, 2023).
در قرآن از تخريب طبیعت به عنوان اعتداء (تجاوز) یاد شده است و بر اساس آن افرادی که رفتار مطلوبی نسبت به طبیعت نداشته باشند، خداوند رحمت خود را از آنها دریغ میکند (مائده، 86). درست است که خداوند محیطزیست را در سلطه انسان آفريده و او را به عنوان جانشين خود قرار داده است، اما بدان معنی نيست که او هرطور که مايل است با طبیعت پیرامون خود رفتار کند. انسان در برابر پروردگار و جهان هستی مسئول است. او بايد تسليم خداوند باشد و با صلح در کنار طبيعت زندگي کند. توجه به ارزشهاي اخلاقي و دینی، پشتوانهای براي حفاظت از طبیعت است و انسانها باید علاوه بر اجراي مقررات، اصول اخلاقي را نيز رعایت کنند. اسلام محافظت از طبیعت و جلوگیری از آلودگی آن را که زندگی و رشد اجتماعی نسل امروز و نسلهاي بعدي به آنها بستگی دارند، يک مسئولیت ديني میداند (Mohammadinia et al., 2012).
در دین مبین اسلام، انسان از هر نوع رفتاري که باعث فساد در محيطزيست میشود، نهي شده است زیرا خداوند بارها در قرآن درباره ايجاد فساد در روي زمين هشدار داده است. به همین سبب حکومت اسلامي، به رفتار انسان در برابر طبیعت، نظارت کرده و علاوه بر تنبيه کسانی که به آن آسيب ميرسانند، به افرادی که از نتيجه سوء رفتارشان بر محيطزيست غافلند هشدار ميدهد (Mohammadinia et al., 2012).
دین اسلام بين انسانها و طبیعت، جدايي قائل نمیشود و آنها را تکمیلکننده يکديگر ميداند، به همین سبب کاملترين توصیهها را براي حفاظت از محيطزيست دارد و تمامي جنبههاي انساني آن را در قرآن کريم بیان کرده است (Mohammadinia et al., 2012). کشور ما به دلیل بهرهمندی از فرهنگ اصيل ايراني و همچنین تعاليم دینی، دارای توانایی بالايي در زمينه حفاظت از محيطزيست است. ادبیات ما مملوء از اشعار و داستانهایی است که بيانگر ارزش بالای طبيعت از نظر ايرانيان و به عنوان نشانههايی از عشق به معبود است. ايرانيان هر جزئی از محیط پیرامون خود مانند آب و نان را تنها به عنوان مواد مصرفي در نظر نمیگیرند بلکه آنها را نمونههايي از رحمت و حکمت خداوند میدانند. آنها، نان را چنان با ارزش میدانند که به آن قسم میخورند، خردههای آن را از روی زمین برمیدارند، بوسیده و کنار میگذارند (Almasondi, 2023).
پروردگار جهانیان، سرنوشت انسان را به شکلی تعیین کرده است که در دل طبيعت رشد یابد و به آن نيازمند باشد. با در نظر گرفتن اين نکته مهم در قرآن کريم، که همه چيز در جهان هستی بر پايه دقت، نظم و عدالت استوار گردیده است و هر چيزي به قدر و اندازه لازم و درست آفريده شده است (قمر، 49)، اين نتيجه به دست ميآيد که آشفتگیها و نابسامانيهاي موجود در طبيعت و آلودگي آن ناشي از استفاده نادرست از طبيعت و منابع موجود در آن است. فعاليتهاي انسان براي رسيدن به آسایش و رشد و توسعه اقتصادي و اجتماعي، منجر به تخريب محيطزيست شده است. اين نابسامانی و تخريب آنچنان در وضعيت آب و هواي کره زمين، تغییر ايجاد کرده که سلامتي و حيات خود انسان و ساير موجودات زنده را نیز به خطر انداخته است. شرايط به وجود آمده به حدي خطرناک است که امروزه عنوان «بحران محيطزيست» را برای آن به کار میبرند(Damad, 2000). براي غلبه به اين بحران بايد به اصول اخلاقي و ديني بويژه اسلام رجوع شود، زيرا اساس پيدايش چنین بحرانی، بحران اخلاق در بشریت است.
مواد و روشها
پژوهش پیشرو از نوع نظری و دارای روش توصیفی است. همچنین تحلیل آن از نوع اسنادی است که اطلاعات آن به صورت کتابخانهای جمعآوری شدهاند. در این مسیر از منابع موجود شامل قرآن کریم، نهجالبلاغه، روایات و احادیث معتبر در کتب مرجع علما و فقهای شیعی و سایر کتب و مقالات علمی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع ارتباط دارند، استفاده شدهاند. ديدگاههاي اسلام درباره محيطزيست، در سه گروه جداگانه شامل نقش محیطزیست در رشد و تعالی انسان، فرهنگ محیطزیستی، جایگاه حفاظت محیطزیست در اسلام و در سیره پیشوایان معصوم (ع) مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج
نقش محیطزیست در رشد و تعالی انسان
محیطزیست سالم تأثیر به سزایی بر روان انسانها دارد. محیط زیبا و آراسته، زندگی را نیز شاداب میسازد. درمقابل، آسیب رساندن به طبیعت باعث وارد آمدن زیانهای جبرانناپذیر بسیاری به بشریت میشود .امروزه اثبات شده است که بیماریهای روحی و روانی و افسردگی انسان، با آسیب رساندن به محیطزیست در ارتباط هستند. تأثیرات اسفناک جنگهای بینالمللی و منطقهای در نابودی طبیعت و اثرات سوء آنها بر زیست انسانها انکارناپذیر است (Cardozo et al., 2004).
جوامعی مانند افغانستان که محیط زندگی آنها در اثر جنگ نابوده شده است، دچار انواع بحرانهای روانی و جسمی شدهاند. از هر سه شهروند افغانستانی که پانزده سال یا بیشتر سن دارند، دو نفر نشانههای افسردگی و سایر ناراحتیهای روانی را از خود بروز میدهند. در میان شهروندان افغانستانی میزان بالایی از افسردگی و اضطراب ناشی از ضربات روحی و روانی مشاهده میشوند(Cardozo et al., 2004).
خداوند در آیه 58 سوره اعراف میفرماید: سرزمین پاکیزه، گیاهش به فرمان پروردگار میروید؛ اما سرزمینهای بدطینت [و شورهزار]، جز گیاه ناچیز و بیارزش، از آن نمیروید. از این آیه مبارک استنباط میشود که همانگونه که سرزمین پاک و سالم در رشد و نمو بهینه گیاهان تأثیر دارند، در رشد و تکامل انسان نیز اثر دارند، و همانطور که از زمینهای شورهزار فقط گیاهان بیارزش میرویند، محیط آلوده نیز تأثیر منفی بسیاری بر تربیت انسان دارد .(Makarem Shirazi, 1999)
امام علی (علیهالسلام) به خوبی اثر طبیعت بر انسان را در نهجالبلاغه بیان میکنند: از سرما در آغاز آن (فصل خزان) بپرهیزید و در پایان آن (فصل بهار) به پیشواز آن بشتابید؛ زیرا سرما بر بدنها همان تأثیر را میگذارد که بر درختها؛ اوّل، نابودکننده است و در پایان رویاننده و شکوفاکننده.
بر اساس دستورات دین و قرآن کریم، انسان مسلمان باید صفت امانتداری را در خود تقویت کند و در هر موقعیتی، پاسدار نعمتهای خداوند از جمله محیطزیست انسانی باشد. پیشگیری از نابودی طبیعت نیز تنها با رعایت امانتداری و حفاظت آن ممکن است.
در این قسمت از پژوهش سعی شده تا مروری کوتاه بر تعدادی از این آیات و روایات به صورت طبقهبندی شده و همچنین در زمینههای مختلف آب، خاک، هوا، درختان و ... صورت گیرد.
فرهنگ ایرانی-اسلامی، طبیعت را زمینهساز رشد و کمال انسان میداند. به همین دلیل با هر فردی که به آن آسیب وارد کند و آن را برای تعالی انسان ناامن سازد، مقابله میکند. نظام طبیعت، بر اساس حکمت پروردگار آفریده شده است تا در پرتو آن، انسان بتواند از مادیت به معنویات برسد و دنیا و آخرت خود را به شایستگی به کمال برساند.
امام صادق (ع) در روایتی در کتاب توحيد المُفضّل که توسط علامه مجلسی ترجمه شده است، به مُفَضَّلبنعمر میفرمایند: اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خرد خود به درستی ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی مییابی که همه آنچه آفریدهها به آن نیازمند بودهاند، در آن پیشبینی شده است. آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغهای چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شدهاند و همه چیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحبخانهای، همه آنچه هست، در ملک اوست. گوناگونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شدهاند(Majlisi, 1094) . از این روایت و روایات مشابه به خوبی برداشت میشود که باید از آن چه در محیط پیرامون ما و طبیعت وجود دارد، در راه اطاعت خدا و رشد و تعالی الهی استفاده گردد.
فرهنگ محیطزیستی برگرفته از مقام خلافت الهی انسان
زیبایی انسان، در گرو کرامت اوست. قرآن کریم، انسان را گرامی داشته و درباره کرامت او، چنین فرموده است: «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» (اِسراء، ۷۰) ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را بر مرکب در دریا و خشکی سوار کردیم و از پاکیزهها روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری بخشیدیم. این آیه در مقام امتنان و عتاب است که چگونه بنیآدم را کرامت بخشیده و بواسطه بخشیدن قوه تعقل و تمیز حق از باطل و خیر از شر، آنها را بر سایر موجودات برتری داده و در دریا کشتیها و در خشکی حیوانات چهارپا را مسخر آنها نموده تا به سوی مقاصد خود رهسپار شوند و در طلب فضل الهی برآیند که این امر از مصادیق تکریم الهیست و ایشان را به روزیهای پاکیزهای چون میوهها و محصولات خوشایند متنعم کرده است. در واقع انسان را به عنوان مهمانی مثال میزند که به ضیافت پروردگارش دعوت شده و برای حضور او در این ضیافت برایش مرکب فرستاده و انواع میوهها و غذاها را در اختیار او قرار دادهاند و اینها همه از مظاهر تکریم الهی استو در آخر میفرماید: ما آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری فراوانی دادهایم و چون با لفظ (من) که مخصوص صاحبان عقول است به آنها اشاره شده شاید مراد از آن مخلوقات، انواع حیوانات دارای شعور و جنیان باشند. از این آیه برداشت میشود که دو کلمه تفضیل و تکریم هر کدام اشاره به یک دسته از موهبت های الهی درخصوص انسان دارند، تکریم انسان بواسطه اعطاء عقل است و تفضیل او بواسطه آن است که آنچه به همه موجودات داده شده انسانها از همه آنها سهمی افزونتر در آن امر دارند و این رویه در خوراک، پوشاک، ازدواج و طریقه زندگی و رفتار اجتماعی و سایر شئون زندگی بشر جاریست. کرامت انسان، برگرفته از خلافت اوست؛ زیرا جانشینِ موجود کریم نیز دارای کرامت است و چنین کرامتی، درخور غیر انسان نیست .(Tabatabai, 1997)
مهمترین عنصر خلافت الهی بعد از فراگیری اصول دینی، آبادی زمین و گستره زیست بشر است که از اعماق دریا تا اوج آسمان را در برمیگیرد. بنابراین، فرهنگ محیطزیستی برگرفته از مقام جانشینی خداوند است. منظور از آبادی زمین، تأمین اصول محیطزیستی برای حیات بشر و زندگی انسانی است؛ یعنی هم زمین از خطر تباهی برهد و هم از ضرر اخلاقی ایمن بماند.
اهمیت حفظ محیطزیست و نقش آن در زندگی بشر بر کسی پوشیده نیست. در آیات قرآنی و روایات معصومین (ع) تأکید فراوانی به حفظ محیطزیست و منابع طبیعی و استفاده درست و انتقال آنها به نسلهای آینده شده است.
حفاظت محیطزیست در اسلام و در سیره پیشوایان معصوم (ع)
اسلام در تمامی شئون و روابط انسانی وارد شده و برای همه آنها قوانینی تعیین نموده است. البته بدان معنی نیست که برای هر موضوعی با عنوان متداول امروزی آن حکم خاصی تعیین شده باشد. موضوع محیطزیست نیز از همین موارد است. به طور قطع در هیچ یک از منابع اسلامی با عنوان محیطزیست حکمی صادر نشده است اما در مورد آب، زمین، هوا، پاکی و ناپاکی و ... در قرآن، احادیث و سایر منابع اسلامی، احکام زیادی وجود دارند که با استفاده از آنها میتوان قوانین دقیقی برای مسائل محیطزیستی یافت.
از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که حضرت فرمودند: «تحفظو من الارض فانها امکم» یعنی از زمین حفاظت کنید به درستی که آن مادر شماست (Majlesi, 1392).
نظر اسلام در مورد آبادانی زمین و محیطزیست نیز در قرآن آمده است: «هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ» (هود، 61) یعنی خداوند شما را در زمین خلق کرد و شما را به عمارت و آباد کردن زمین گماشت (Makarem Shirazi, 1999). در این رابطه پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «ان قامت علی احدکم القیامه و فی یده فسیله فلیغرسها»، یعنی اگر قیامت برپا شود و یکی از شما، نهالی در دست داشته باشد، اگر به قدر کاشتن آن فرصت دارید، نباید فرصت را از دست دهید و آن را بکارید .(Al-Hindi, 1998)
در روایات آمده است که انبیای الهی (ع) به کشاورزی و درختکاری ارج مینهادند و خود پیوسته به آن اشتغال داشتند. چنان که امام صادق (ع) فرمودند: «ما بعث اللّه نبیّاً، الا زرّاعاً»؛ خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که به زراعت میپرداخت. همچنین در روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین علی (ع) با هم درخت میکاشتند. امام صادق (ع) نیز در این باره فرمودند: «کان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین، و کان رسول اللّه یمص النوی بفیه و یغرسه فیطلع من ساعته...»؛ امیرالمؤمنین علی (ع)، با بیل زمین را آماده میساخت و پیامبر اکرم (ص) هسته خرما را مرطوب میکرد و میکاشت .(Hor Ameli, 1409)
پیشوایان معصوم (ع)، الگوی کامل تربیت اسلامی و پیشگام در انجام کارهای نیک بودند؛ از این رو، در انجام این امر نیز، پیشقدم بودهاند.
ابوبصیر یکی از یاران امام صادق (ع) میگوید: حضرت فرمودند: «انی لأعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق...»؛ (Makarem Shirazi, 2003) من میان زمین و باغ خود به گونهای کار میکنم که عرق از سر و رویم میریزد.
از جمله احکام دیگر در قرآن کریم، احکامی هستند که جنبه نهی کننده دارند؛ مانند آیه 85 سوره اعراف که میفرماید: «لاتُفْسِدُوا فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»؛ بعد از اصلاح زمین در آن فساد به پا نکنید که این برای شما نیکوتر است، اگر مؤمن بوده باشید و بعضی آیات که امرکننده هستند مانند آیه 20 سوره عنکبوت که میفرماید: «قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ»؛ بگو در زمین سیر نمایید و بنگرید که پیدایش خلقت چگونه بوده است .(Makarem Shirazi, 1999)
همچین دیگر آیات که نقش اساسی زمین را در روزی رساندن به انسانها نشان میدهند، مانند آیات 19و20 سوره حجر: «وَ الأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْء مَوْزُون و جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ»؛ و ما زمین را گستراندیم و در آن کوههاى ثابتى افکندیم و از هر گیاه موزون در آن رویاندیم و براى شما انواع وسایل زندگى در آن قرار دادیم و همچنین براى کسانى که شما نمىتوانید به آنها روزى دهید .(Makarem Shirazi, 1999)
سپس در این آیات، خداوند از نزول باران و رویاندن گیاهان و درختان و پیدایش باغها که محل تأمین رزق و روزی انسانها و حیوانات هستند، سخن میگوید و آنگاه، خداوند به خطر وجود ظالمان در زمین اشاره میکند؛ یعنی همان کسانی که نابودکننده محیطزیست و نسل بشر هستند، چنان که در آیه 205 سوره بقره میفرماید: «وَ إِذا تَوَلَّى سَعى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ»؛ زمانی که ظالمان بر زمین مستولی گردند، تلاش در هلاکت بشر و مزارع میکنند و خداوند فساد را دوست ندارد. از این آیه میتوان درک کرد که خداوند فساد و ویران کردن زمین، نسل بشر و طبیعت را حرام اعلام کرده است.
در دین اسلام حفاظت از طبیعت و بقای نسل انسان و جلوگیری از انقراض حیوانات از اهمیت بسیاری برخوردار است، آن چنان که هنگام وقوع طوفان، خداوند به حضرت نوح (ع) امر کرد تا از هر نوع حیوان یک جفت برداشته و به کشتی ببرد تا نسل حیوانات همچون انسانها منقرض نشوند (هود، 40).
پیشوایان دینی و رهبران حکومت اسلامی، همواره باید محل زندگی و محیطزیست مردم را از تخریب و نابودی در امان نگه دارند و نظارت جدی بر این موضوع داشته باشند.
امام علی (ع) در خطبه 167 نهجالبلاغه این وظیفه را به خوبی هشدار داده و میفرمایند: «خدا را پرهیزگار باشید در حق شهرهای او و بندگان، که شما مسئول هستید حتی در مورد سرزمینها و چهارپایان».
همچنین امام صادق (ع) چنین فرمودهاند: زندگی بدون داشتن 3 چیز بر انسان گوارا نیست: هوای تمیز، آب فراوان و گوارا، و زمین حاصلخیز (Harrani, 1974).
مسلمانی که به دستورات دین اسلام معتقد است، مقام عبودیت خود را پاس میدارد و با عدم فساد در طبیعت، آبادگری و نگهداری از آن را وظیفه شرعی و انسانی خود و ناسپاسی به پیشگاه خداوند را کفران نعمت میداند. چون هر حقی تکلیفی را به دنبال دارد، انسان خردمند، از حق محیطزیست سالم بهره میبرد و کاری میکند تا این حق برای دیگران نیز باقی بماند.
1- فضیلت درختکاری و باغداری از دیدگاه پیشوایان معصوم (ع)
پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «هر مسلمانی که درختی بکارد یا کشاورزی کند، در برابر هر مقدار از آن که انسان، پرنده یا حیوانی بخورد، خداوند پاداشی مثل صدقه به وی خواهد داد».(Payandeh, 2003)
در روایت دیگری حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: «هر کس درختی بکارد و از آن محافظت کند تا ثمر دهد، خداوند به اندازه ثمر آن به وی پاداش خواهد داد».(Payandeh, 2003)
امام صادق (ع) فرمودند: «مومن پس از مرگ از شش خصلت سود میبرد، یکی از آنها درختی است که کاشته است» (Majlesi, 1392).
بر طبق روایتی دیگر، همه پیامبران و جانشینان آنها و انسانهای شایسته درختکاری یا کشاورزی میکردند (Hor Ameli, 1409).
پيامبر اکرم (ص) فرمودند: «من سقي طلعه او سدره کانما سقي مؤمناً من الماء»؛ (Hor Ameli, 1409). کسي که درخت بيابان و درخت مورد استفاده انسان را آب دهد همانند کسي است که انسان مؤمني را سيراب کرده است.
2- قطع درختان از نگاه معصومان
پیشوایان معصوم (ع) همواره مسلمانان را به حفظ درختان تشویق و از قطع کردن آنها نهی میکردند. امیرالمومنین علی (ع) فرمودند: «پرهیز از قطع درختان سرسبز، بر طول عمر انسان میافزاید» (Majlesi, 1392).
امام صادق (ع) نیز در این مورد فرمودند: «قطع بیرویه درختان میوهدار، عذاب سخت الهی را در پی دارد» (Rayshari, 2000).
پیامبر اکرم (ص) رزمندگان اسلام را از قطع کردن درختان در جنگ نهی میکردند و میفرموند: «به هیچ وجه درختان و نخلها را قطع نکنید.» و نیز فرمودند: «درختان را آتش نزنید و آنها را با آب ویران نکنید»(Koleini, 1986) . از آن جایی که قطع درختان در زمان جنگ جایز نیست، مسلما این کار در زمان صلح و آرامش بسیار ناپسند است.
پیامبر اسلام (ص) درباره قطع درخت سدر که در سرزمین عربستان فراوان یافت میشود، فرمودند: «هرکس درخت سدر را قطع کند، خداوند با سر او را در آتش خواهد انداخت» .(Majlesi, 1392)
3- اهمیت آب و جلوگیری از آلودگی آن در اسلام
آب به عنوان يکي از عناصر طبيعت بسیار مورد توجه اسلام است و توصیه میشود که بايد از انواع آلودگيها مصون بماند. اهميت آب در زندگي انسان را در آيات زیر از قرآن کريم به خوبی مشاهده میکنیم.
آيه 30 سوره انبياء: همه چيز را از آب زنده کرديم. پس گياه و حيوان و انسان و زندگيشان به آب بستگي دارند.
آيه 164 سوره بقره: خداوند آب را نازل کرد و زمين مرده را به وسيله آب زنده کرد.
همچنین امام صادق (ع) ميفرمايند: «سيد شراب الجنه الماء» (Hor Ameli, 1409).
پیامبر (ص) از مدفوع نمودن در کنار نهر آب يا در آن که موجب رنج مردم ميشود يا زير درختي که ميوه دارد، نهي فرمودند.(Tusi, 1970)
همچنين فرمودهاند: «لا تفسد علي القوم ماءهم»؛(Koleini, 1983) از آلوده کردن آب دشمنان بپرهيزيد.
شایان ذکر است که امروزه به دلیل آلوده کردن آب درياها سالانه ميليونها تن ماهي از بين ميروند و محيط زيست دچار آسيب ميشود. بعضي از کشورها با دفع غير اصولي زبالههاي سمي و اتمي، به مردم ساير کشورها آسيب وارد میکنند که پیامدهایی مانند بیماریهای روانی، ناباروري، فلج، کوري و کري انسانها را به دنبال دارند.(Esmaeili et al, 2007)
میتوان آب را با مصرف درست به فراوانی رساند و همچنین با نریختن زبالهها و سایر مواد آلودهکننده در نهرهای جاری و چشمههای زلال موجود در طبیعت، موجبات پاکیزگی آنها را فراهم کرد.
در واقع اگر اسلام بر حفاظت از عناصر طبیعی و جلوگیری از آلودگی آنها تاکيد دارد به خاطر انسان و تأمين ضروريات زندگی او، چه نسل حاضر و چه نسلهاي آينده است.
4- اهمیت هوا و جلوگیری از آلودگی آن در اسلام
یکی از ضروریترین عناصر موجود در جهان آفرینش، هوا و اکسیژن است که زندگی همه موجودات زنده به آن وابسته است و اگر در اطراف کره زمین وجود نداشت، با حرکت خورشید از یک سو به سوی دیگر زمین، بلافاصله درجه حرارت آن پایین میآمد و با ایجاد سرمای شدید همه موجودات زنده از بین میرفتند.(Esmaeili et al, 2007)
در قرآن کریم آیاتی با مفهوم نهي از آلوده کردن هواي محيطزيست وجود دارند، آيات زير بعضی از آنها هستند:
«وَ لا تُفسِدُوا فِي الأرضِ بَعدَ إِصلاحِهَا ...» (اعراف، 56) زمين را بعد از اصلاح آن، فاسد نکنيد. «وَ لا تُلقُوا بِأيدِيکُم إِلَي التَّهلُکَهٍ...»؛ (بقره، 195) با دستان خود خويشتن را به هلاکت نيفکنيد. در وجه استناد به آيات فوق، میتوان به مفاهیم زیر پی برد:
ـ آلوده نمودن هواي محيطزيست، فساد در زمين محسوب ميگردد.
ـ آلوده نمودن هواي محل زندگي چون مادهای حياتي است، اقدام به هلاکت نفس تلقي ميگردد.
همچنین امام صادق (ع) فرمودند: «نهي رسول الله (ص) أن يلقي السم في بلاد المشرکين»؛.(Koleini, 1983) پیامبر اکرم از ريختن سم در سرزمين مشرکين نهي فرمودهاند.
وجه استدلال: کاملا مشخص است زمانی که مسلمانان از ريختن سم شامل سموم خاک يا هوا در سرزمين مشرکين نهي شدهاند، بنابراین به طريق اولي در سرزمين مسلمين، عدم عمل به آن حرام خواهد بود، همچنین احکام وضعي نيز به آن استوار خواهند بود. مانند ابطال معاملاتي که باعث آلوده کردن هواي زندگي انسانها باشند.
ابوزید بلخی اندیشمند شیعه ایرانی قرون سوم و چهارم هجری که دارای نظرات منحصربفردی در حوزه حفظ سلامت محيطزيست و جسم و روان است، در کتاب نفیس «مصالح الأبدان و الأنفس» مينویسد: محل سکونت انسان و شهرها باید در نقاط مرتفع و در معرض بادهای مرغوب ساخته شوند، چون سرزمینهایی که در آنها باد زیاد ميوزد و کوهی مانع نیست، از عفونت و آلودگی هوا بدورند. او به ساکنین مناطقی که به دلیل شیوع بیماری یا حبس شدن هوا در گودیها و وجود بخارات، غبارها و ریزگردها با عفونت هوا مواجه هستند، توصیه ميکند زمانی که سرما و گرما به اوج شدت خود ميرسد، در مناطق مرتفع که دارای آب و هوای پاکتری هستند سکونت گزینند(Balkhi, 2009) .
شایان ذکر است که میتوان با کنترل آلایندههایی مانند دود حاصل از کارخانهها، ماشینهای فرسوده توسط حکومتها و همچنین عدم استعمال دخانیات در جامعه و استفاده از ماسک به هنگام بیماری و ... هوا را پاک و تمیز نگه داشت و از آلودگی آن جلوگیری به عمل آورد.
5- اهمیت خاک و زمین در کلام پیشوایان معصوم (ع)
از جمله آيات قرآن کریم در مورد زمین، آيات زير هستند:
«الَّذِي جَعَلَ لَکُم الأرض فِراشًا وَ السَّمَاءَ بِنَاءً...»؛ (بقره، 22) او کسي است که زمين را فرش زير پا و آسمان را سقف براي شما قرار داد.
«يَومَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخبَارَهَا بِأنَّ رَبَّکَ أَوحَي لَهَا»؛ (زلزال، 4 و 5) يعني روز قيامت، زمين از اخبار خود سخن ميگويد به آنچه که خداوند به آن وحي نموده است. کاملا مشخص است که زمين، عنصري با شعور در نظر گرفته شده که گنجينه اسرار الهي است.
ـ روايات: امام علي (ع): «فانکم مسئولون حتي عن البقاع و البهائم»؛ .(Koleini, 1986) انسانها مورد سؤال واقع میشوند حتي در مورد زمينها و چهارپايان.
6- اهمیت جلوگیری از آلودگي صوتي در اسلام
در قرآن صوت گاهی باعث هلاکت بعضي از انسانها معرفي شده است: «وَ أخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيحَهُ فَأصبَحُوا فِي دِيارِهِم جاثِمِينَ»، (هود، 67) و ظالمان را صوت شديد فراگرفت و صبح دم به هلاکت افتادند.
همچنین گاهي صداي بلند به صداي حمار تشبيه و از آن نهي شده است: «وَ اقصِد فِي مَشيِکَ وَاغضُض مِن صَوتِکَ إِنَّ أنکَرَ الأصواتِ لَصَوتُ الحَميرِ»؛ (لقمان، 19). هنگام راه رفتن متعادل باش و صداي خود را پايين بياور که بدترين صدا، صداي الاغ است.
رسول خدا (ص): «يا اباذر، اخفض صوتک عندالجنائز و عندالمقال و عندالقرآن» .(Majlesi, 1392) اي ابوذر! در سه موضع صداي خود را پايين بياور: موقع تشييع جنازه، موقع جنگ و موقع قرائت قرآن.
7- دفع زبالهها در محيطزيست از نگاه اسلام
پیامبر اکرم (ص) در این باره میفرمایند: «زبالهها را شب در خانههای خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است» که منظور از شیطان در اینجا همان حشرات موذی و میکروبهایی هستند که باعث انواع بیماری در انسانها میشوند(Ibn-Babuya, 1971) .
از کاملترین خدمات دین اسلام به انسانها و محیطزیست، عنوان نجس و ناپاک بودن فضولات انسانی و حیوانی و ضرورت دوری از آنها یا داشتن طهارت و شستن چیزهای آلوده است که موجبات پاک شدن محیطزیست از آلودگیها را فراهم نموده است.
امروزه دلیل اصلی بسیاری از بیماریهای رودهای، میکروبی و انگلی و ... مدفوع انسانها و حتی حیوانها هستند و به همین دلیل است که پیامبر اکرم (ص)، امت خود را از امر اجابت مزاج در مسیر راهها، آبهای راکد، زیر درختان میوهدار، کنار آب روان و چشمهها نهی فرمودهاند.(Tusi, 1970)
فقه در محيط زيست شامل دستورات ديني در خصوص طبیعت و محيطزيست است. در این مورد ميتوان به دو صورت عمل کرد:
1- تعريف فقه محيطزيست را از اساتيد فن خواستار شد. 2- ميتوان از کتابهای متعدد فقهي و حديث مانند جواهرالکلام و وسائلالشيعه و... که در بردارنده روایات و احاديث پیشوایان معصوم (ع) هستند، مسائل جديد فقهي را استنباط نمود.
از آیات زیر و موارد ديگر در قرآن کریم میتوان راه حل بسیاری از مسائل را استخراج نمود.
ـ «...هُوَ أَنشَأکُم مِّنَ الأرضِ وَ استَعمَرکُم فِيهَا...»؛ (هود،61) خداوند شما را از زمين خلق کرد و شما را مأمور آباداني آن نمود.
ـ «...وَ يُفسِدُونَ فِي الأرضِ أولَئِکَ هُمُ الخاسِرُونَ» (بقره، 27) و آنان که در زمين فساد ميکنند از زيانکارانند.
ـ «...وَ لا تُسرِفُوا إنَّهُ لا يُحِبُّ المُسرِفِينَ»؛ (انعام، 141) اسراف نکنيد که خداوند اسرافگران را دوست ندارد.
همچنین از جمله دلایلی که برای حرام شمردن تخريب محيطزيست بیان میشود، قاعده لاضرر است. طبق اين قاعده مهم، ضرر به غير حرام است، چه کم باشد و يا زياد. ميتوان به خوبي اين قاعده را تعميم داد و نتیجه گرفت که آسیب به محیطزیست و آلوده کردن آن، آسیب به نسلهاي حال و آینده است (Makarem Shirazi, 2011).
در روايات نيز از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که «لاضرر و لا ضرار في الاسلام» (Hor Ameli, 1409) که بعضي در اين روايات ادعاي تواتر نمودهاند.
بحث و نتیجهگیری
با بررسی مطالب مطرح شده در قسمت نتایج و با توجه به این که اینها گوشهای از آیات، روایات و احادیث پیرامون محيطزيست و طبیعت هستند، کاملا مشخص میشود که این موضوع از اهمیت خاصی در دین اسلام و سیره معصومین (ع) برخوردار است. در بعضی موارد مانند حفاظت از درختان و جلوگیری از قطع آنها و حفاظت از آبها، مطالب کاملا مشخصی بویژه از پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع) مطرح شدهاند. همچنین در سایر موارد شامل هوا، خاک و آلودگی صوتی نیز آیات و روایاتی وجود دارند که وظایف انسان در قبال آنها را ميتوان به طور مستقیم یا غیرمستقیم برداشت نمود. در خصوص سایر موارد نیز، وظیفه علما و فقهای دین است که با رجوع به آیات و احادیث، احکام مورد نظر را صادر کنند. همچنین دانش امروز بشری در زمینه محيطزيست دارای انطباق بالایی با مطالب بیان شده از منابع دینی مورد استفاده هستند.
در دین اسلام به طبیعت به عنوان مظهر تجلی پروردگار نگاه میشود، گویی هر آنچه در آن است، همه یادآور اسماء الهی و شایسته احترام هستند. در اسلام، انسان جانشین خداوند و طبیعت امانتی در دستان او است. او که به معاد باور دارد، باید در حفظ و نگهداری از منابع طبیعی کوشا باشد و از آن به عنوان بستر رشد و تعالی خود استفاده کند زیرا در قیامت در مورد آن بازخواست خواهد شد. آخرتشناسي باعث اجراي درست اعمال میشود. تفکر در مورد اعمال، باعث میشود که انسانها از انجام بعضی کارها و خودخواهيها دوری کنند.
حاکمان اسلامی در ایجاد و نگهداری از محیط سالم مسئولیت بیشتری از بقیه مردم دارند؛ زیرا برنامهریزی کلان کشورها شامل ایجاد فضای سبز، عدم استفاده از خودروهای فرسوده، جنگها و همچنین ساخت سلاحهای شیمیایی، اتمی و ...، در اختیار آنان است.
خداوند در قرآن کریم میفرماید: «إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً» (نمل، 34)، پادشاهان هنگامی که داخل شهری شوند، آن را تباه مینمایند و عزیزترین آنها را ذلیل قرار میدهند.
هر فردی که مسئولیتی را در نظام اسلامی به عهده میگیرد، باید هر آنچه را که برای زندگی، سلامت، بهداشت و حیثیت اجتماعی خود و خانواده خود، به کار میگیرد، آن را برای تمام شهروندان نیز فراهم نماید.
امام علی (ع) در نهجالبلاغه میفرمایند: «وَ لْیَکُنْ نظرک فى عمارة الأرض أبلغ من نظرک فى استجلاب الخراج لأنّ ذلک لایدرک إلاّ بالعمارة». اهتمام تو، به آباد نمودن زمین، بیش از همت گماردن تو، به جمع درآمد باشد.
میتوان مهمترین مسئولیتهای حاکمان در قبال محيطزيست را در موارد زیر خلاصه کرد:
- بررسی و تعیین مقرارت و تعیین مجازات برای متخلفین در موارد محیطزیستی بر پايه دین و کلام ائمهاطهار (ع) .
- نظارت بر اجرای صحیح قوانین.
- بالا بردن سطح آگاهی و فرهنگ محیطزیستی مردم به ویژه در مدارس، دانشگاهها و حوزه تعلیم و تربیت.
- استفاده از افراد متخصص، پاکدست و شجاع در وزارت و ادارات محيطزيست برای افزایش بهرهوري و مقابله با مفسدین.
- استفاده از روشهای به روز دنیا در زمینه حفاظت از محيطزيست و منابع طبیعی.
خداوند بزرگ، بندگانی را دوست دارد که در زندگی موجب آرامش و رفاه دیگران میشوند و نسبت به کسانی که باعث ناراحتی مردم میشوند و طبیعت را آلوده میکنند، خشمگین است.
چنانکه پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «هرکس از راه (عبور) مسلمانان چیزی را که مایه رنجش رهگذران است، بردارد خداوند پاداش خواندن 400 آیه قرآن را برای او ثبت میکند که ثواب هر حرف آن ده حسنه است».(Majlesi, 1392)
همچنین در حدیثی دیگر در این باره میفرمایند: « 3 گروه هستند که با کار خود مورد لعنت خداوند قرار میگیرند: 1- کسانی که اماکن عمومی، سایهبان ها و محل پیاده شدن مسافران را آلوده میکنند؛ 2- کسانی که آب عمومی (آب نوبتی) را غصب میکنند؛ 3-کسانی که سد معبر میکنند و مانع عبور عابران میشوند».(Koleini, 1986)
با توجه به موارد فوق، برنامهريزي صحیح و منسجم در راستای احياي فرهنگ اصيل ایرانی-اسلامي و توسعه احکام و تعاليم ديني در مورد اهميت واقعي طبيعت، درک مالکيت اصلی خداوند بر همه منابع طبیعی، ايجاد روحيه صرفهجويي به خصوص در مورد منابع طبیعی و ملي، راهکاري است که ميتواند جامعه ما را به سمت بهرهوري معقول از منابع طبيعي هدايت نمايد.
References
Almasondi, A., Moradkhani, A., & Abedian, S. H. (2023). Environment and the need to preserve it from the perspective of Quran and Nahjul-Balagha, Quarterly Journal of Nahj al-Balagha Research, 11(41), 121-144. [In Persian]
Al-Muttaqi al-Hindi. (1998). Kanz al-‘ummal fi sunan al-aqwal wa-l-af‘al, ed. Mahmud ‘U. al-Dumyati, Beirut, Dar al-Kutub al-‘Ilmiyya.
Balkhi, A. Z. (2009). Masalih al-Abdan wa al-Anfuse. 1st Edition. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine of Iran University of Medical Science.
Cardozo, B. L., Bilukha, O. O., Crawford, C. A. G., Shaikh, I., Wolfe, M. I., Gerber, M. L., & Anderson, M. (2004). Mental health, social functioning, and disability in postwar Afghanistan. Jama, 292(5), 575-584.
Damad, S. M. M. (2000). A Discourse on Nature and Environment from an Islamic Perspective. Department of the Environment. [In Persian]
Esmaeili, A., Rezaeian, M., Vaziri Nejad, R., Tabatabaei, S, Salem, Z., Mahdian, F.,(2007). Environmental Protection in Islam, Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences, Health Special Conference on the teachings of the Prophet (PBUH), Volume VI, Winter 1386, 55-60. [In Persian]
Harrani, A. M., & ibn Ali, H. (1974). Tuhaf al-'uqul Anal Al-Rasul. Qom: Dar al-Kotob al-Islamiyah.
Hor Ameli, M. (1988). Tafsir Wasa'il al-Shia ila Tahsil Masa'il al-Shaiyah. (1st ed.). Qom: Alulbait Institute.
Ibn-Babuya, M. I., al-Ahundi, A., & al-Harsan, H. A. M. (1971). Man la yahdaruhu'l-faqih. Dar al-Kutub al-Islamiya.
Koleini, J. (1983). Furu Al- Kafi (1). Tehran: Dar al-Ketab al- islami.
Koleini, M. (1986). Usul al-Kafi. Tehran: Islamiyah, 210-211.
Majlesi, M. B. (2013). Bihar al-Anwar. Tehran: al-Maktabah al-Islamiyah.
Majlisi, M. B. (1682). Tauhid-e Mufaddal. Trans. Allama Majlisi, 1. [In Persian]
Makarem Shirazi, N. (1999). Tafseer-e-Namoona. Tehran: Dar-Al-kotob Al-Eslamieh, 27, 139. [In Persian]
Makarem Shirazi, N. (2003). Ketab al-Nekah (Marriage Book). [In Persian]
Makarem Shirazi, N. (2011). Al-Ghavaed al-Feqheii. Qom: Imam Ali Ibn Abi Talib School, 16.
Moeen, M., (1984). Persian dictionary, Sixth edition, Tehran: Amir Kabir Publications. [In Persian]
Mohammadinia, T., dastranj, M., negahdari, S., & salimi, N. (2012). The internalization of environmental conservancy culture on the basis of Islamic teachings. Environmental Education and Sustainable Development, 1(1), 1-8. [In Persian]
Nahjul-Balagha
Payandeh, A. (2003). Nahdjolfasahah. [In Persian]
Rayshari, M. M. (2000). Mizan al-Hikmah. Translated by Hamid Reza Sheikhi. Dar al-Hadith. [In Persian]
Tabatabai, M. H. (1997). Tafsir al-mizan. Bunyad-i ʻIlmi wa Fikri-i ʻAllama Tabatabai.
Taghizadeh Ansari, M. (2008). Environmental law in Iran. Tehran: Position. [In Persian]
The Holy Quran
Tusi, M. (1970). Altahzib Al-ahkam. By the effort of H. Mousavi Khorsan. Tehran: No publisher name.
