Analysis of Educational Foundations and Principles of Inquiry and Its Pedagogical Implications Based on Selected Narrative Works of Imam Ali

Subject Areas : curriculum

Khadijeh Tofanfard ¹ , حسین واعظی ² , زهره سعادتمند ³

1 - PhD Student in Philosophy of Education, Isfahan, Islamic Azad University Isfahan (Khorasgan), Isfahan, Iran
2 - رئیس دانشکده حقوق و عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد خوراسگان
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان

Received: 2024-07-29 Accepted : 2024-12-16 Published : 2025-03-05

Keywords: Educational principles, Inquiry, Teachings, Imam Ali,

Abstract :

Our religious leaders have always interacted with inquirers with open-mindedness and broad perspectives, welcoming questions from people of various backgrounds and groups on diverse subjects. Therefore, this research aims to analyze the educational foundations and principles of inquiry and its pedagogical implications based on selected narrative works of Imam Ali. The study is conducted with an applied purpose and utilizes an analytical-descriptive method. The scope of this research includes books such as Nahj al-Balagha, Tuhaf al-Uqul, Mizan al-Hikmah, and Ghurar al-Hikam concerning inquiry-related topics, selected through purposive sampling. Data collection tools consisted of researcher-made data extraction forms. To this end, the necessary data were initially extracted from Islamic texts, followed by data analysis through thematic coding involving three stages (open, axial, and selective coding) using a deductive classification system. The findings revealed that the analysis of foundations included 8 dimensions (thought and contemplation, avoidance of empty talk, sincerity for God, speaking the truth without fear, confidentiality, wisdom-filled speech, the status of eloquent language, and silence in speech), with sincerity for God being the most prevalent dimension. Educational principles consist of 9 dimensions (avoidance of haste, actualization of the matter, questioning before the loss of opportunity (principle of benefit), speaking rightly, utility of speech, moderation in speech, speech evaluation, questioning the knowledgeable ones, and utility of silence), with the utility of silence being the most prevalent dimension. Furthermore, the pedagogical implications include 10 dimensions (golden time, good thinking and speech, seizing opportunities, acquiring knowledge and understanding, problem-solving, enlightenment, behavior guidance and correction, knowledge acquisition, and progress), with good thinking and speech receiving the highest code. Therefore, Islam, more than any other religion, emphasizes dialogue as a principle to inform people about existential truths, acquaint them with its evolutionary method, and achieve excellence in its doctrine and method.

References:

قرآن کریم
ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1377)، نيايش فيلسوف. مشهد، دانشگاه علوم اسلامي.
ابراهیمی، نامدار، مهرمحمدی، محمود، (1393)، پرسشگری در اسلام: در جستجوی نظریه ای برای تربیت، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم،
https: //civilica. com/doc/301344
ابراهیمی، نامدار، مهرمحمدی، محمود، (1393)، پرسشگری در اسلام: در جستجوی نظریه ای برای تربیت، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم،
https: //civilica. com/doc/301344
ابیض شلمانی، حسین، (1380)، پرسش و پرسشگري در قرآن كريم، پايان¬نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس.
پیشگر، زری، (1390)، آداب سخن در قرآن و روایات، پژوهشنامه معارف قرآنی، دوره 2، شماره 4، بهار 1390، صفحه 26-1.
تمیمی‌آمدی، عبدالواحدبن‌محمد، (1395)، غررلحکم و دُررالکلم. ویراستار: سیدباقر میرعبداللهی. ناشر: موسسه فرهنگی دارالحدیث.
جوادي آملي، عبدالله، (1387)، نسيم انديشه: پرسش¬ها و پاسخ¬ها از آيت الله جوادي آملي، قم: انتشارات اسراء.
حسومي، ولي اله، مهدوی راد، محمد علی، و خاپور، حسین، (1393)، نگاهي تازه به فن سخنوري حضرت علي(ع) در نهج البلاغه، ویژه علوم قرآن و حدیث، کتاب قیم، پاييز و زمستان 1393، دوره، شماره 11 ويژه علوم قرآن و حديث، از صفحه 153 تا صفحه 185 .
دشتی، محمد. (1393)، ترجمه نهج‌البلاغه حضرت امیرالمومنین (ع) (با تجدیدنظر و اضافات)، ناشر: حضرت عباس(ع).
دهقان سرخ آبادی، محدثه، کرامتی، انسی، (1396)، روش¬هاي آموزشي در سيره رضوي و دلالت¬هاي آن براي تربيت عقلاني در دانشگاه فرهنگيان، فرهنگ رضوی، سال پنجم، شماره 17.
رضوانی، حمیدرضا، (1392)، روش تحقیق در مدیریت، مؤسسه کتاب مهربان نشر.
سنچولی، زینب، (1395)، آداب مناظره قرآن و سنت، مجله مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، زمستان 1395، دوره دوم - شماره 4/2، 160- 173.
شیراوند، محسن، میرهادی، زهراسادات، (1399)، نقش اخلاق پرسشگری مربیان در پرورش تفکر متربی با تکیه بر سیره معصومین(ع)، تأملات اخلاقی، بهار، شماره 1، 137 تا 154.
صادق زاده قمصری، علیرضا، ابراهیم طلایی، زهرا، صالحی، متعهد، (1393)، گفتگوی تربیتی و اصول و روش-های آن؛ واکاوی گفتگوهای تربیتی قرآن، مجله پژوهش در مسائل تربیت و تعلیم اسلامی، سال 22، شماره 25.
عارفی میناآباد، راهب، (1394)، ضرورت گفتگو و اعراض از مجادله در جهان اسلام، فصلنامه علمي تخصصي حبل المتین، سال چهارم، شماره دهم، بهار.
علامه‌حلی، حسن‌بن‌یوسف، درگاهی، حسین، (1394)، کشف الیقین فی فضائل امیرالمومنین (ع)، تهران: انتشارات شمس الضحی (وابسته به موسسه فرهنگی هنری شمس الضحی).
كريمي، عبدالعظيم، (1382) سازه هاي تربيت و دموكراسي: عقلانيت، مدنيت، و معنويت، تهران: پژوهشكده تعليم و تربيت
کراجکی محمدبن‌علی، نعمه عبدالله، (1383)، کنزالفوائد (جلد2)، ناشر: مجمع ذخائر اسلامی.
کفاشان، محمد، اخلاقی، مرضیه، دلشاد تهرانی، مصطفی، (1400)، اخلاق پرسشگری دركلام امام علی(ع)، فصلنامه علمی پژوهش های نهج البلاغه، سال بیستم، پاییز 1400، شماره 70، ص40-11.
گنجی، کامران، ابوالقاسم، یعقوبی، لطفعلی، رضا، (1392)، اثرپذیری آموزش مهارت¬های پرسشگری به معلمان بر تفکر انتقادی دانش آموزان متوسطه، روانشناسی تربیتی، ش 27.
محمدى رى شهرى، محمد، (1393)، ميزان الحكمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ سوّم، قم: سازمان چاپ و نشر دار الحدیث.
مهرمحمدی، محمود، (1384)، بررسي ابعاد نظري و عملي تعليم و تربيت سؤال محور، مجله روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه، تهران، سال اول، شماره 2.
میرشاه جعفری، سیدابراهیم، (1381)، گفتگو، ملزومات و آثار تربیتی آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، پاييز و زمستان 1381، شماره 7 و 8، صفحه 70-57.
نیازی، شهریار، گودرزی، طاهره، (1396)، پرسشگری خداوند در قرآن کریم (مطالعه موردی سوره یس)، آموزه های قرآنی، بهار تابستان، شمارۀ 25.
هادی به، حمیده، غلامعلی، مهدی، غلامعلی، احمد، (1395)، فرهنگ گفتگو در خانواده از منظر آیات و روایات با تأکید بر نهج¬البلاغه، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی‌ـ‌غیرانتفاعی دانشگاه قرآن و حدیث.
هارجی اون، ساندرز کریستین، دیکسون دیوید، (1397)، مهارت¬های اجتماعی در ارتباطات میانفردی، ترجمۀ خشایار بیگی و مهرداد فیروزبخت، تهران: انتشارات رشد، جوانه رشد.
Bunnell, T. (2011). The International Baccalaureate Middle Years Program after 30 years: A critical inquir”. Journal of Research in International Education, 10: 261– 274.
Gadamer, H., & Georg. (1994). Truth and Method, J Weinsheimer and D G Marshall (trans), 2nd ed, Continuum, New York.
Visser, A. (2010). International education in a nationa context: Introducing the International Baccalaureate Middle Years Programme in Dutch public schools. Journal of Research in International Education, 9(2): 141-152.

Full-Text:



 

 

فصلنامه  « پژوهش­هاي برنامه ريزي درسي و آموزشی» واحد چالوس سال چهاردهم، شماره سوم، پاييز 1403 –  صفحات 113-101

 

  

 

تحلیل مبانی و اصول تربیتی پرسشگری و دلالت های تربیتی آن 

براساس آثار روایی منتخب امام علی(ع)

 

خدیجه طوفان فرد1، سید حسین واعظی*2، زهره سعادتمند3

تاریخ دریافت: 08/05/1403  تاریخ پذیرش:26/09/1403

 

چکیده

پيشوايان ديني ما نيز همواره با سعه صدر و وسعت نظر با پرسشگران رفتار مي كردند. بطوري كه مردم از طيف ها و گروه هاي مختلف پرسش هاي خود را در موضوعات مختلف ارايه مي كردند. بنابراین پژوهش حاضر به منظور تحلیل مبانی و اصول تربیتی پرسشگری و دلالت های تربیتی آن براساس آثار روایی منتخب امام علی(ع) انجام شده است که از نظر هدف کاربردی و از نظر روش، تحلیلی- توصیفی است. حوزه این پژوهش شامل کتاب های نهج البلاغه، تحف العقول، میزان الحکمه و غررالحکم در رابطه با مباحث پرسشگری بود که به روش هدفمند نمونه گیری شدند. ابزار گردآوری اطلاعات فیش های محقق ساخته بود. در این تحقیق ابتدا داده های مورد نیاز از بررسی متون اسلامی استخراج شد. سپس تجزیه و تحلیل داده ها باکدگذاری موضوعی شامل سه مرحله (کدگذاری باز، محوری و گزینشی) با استفاده از نظام مقوله بندی قیاسی انجام شد. یافته ها نشان داد تحلیل مبانی شامل 8 بُعد (اندیشه و تفکر، پرهیز از سخن بی محتوا، خالص برای خدا، گفتن سخن حق به دور از ترس، رازداری، گفتار حکمت آمیز، جایگاه زبان خردمندان، سکوت در گفتار) است که گفتار خالص برای خدا بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. اصول تربیتی شامل 9 بُعد (پرهیز از شتابزدگی، تحقق مساله، پرسش قبل از فقدان فرصت، «اصل منفعت»، سخن صواب، سودمندی سخن، سخن به اندازه، سخن سنجی، پرسش از دانایان، سودمندی سکوت) است که سودمندی سکوت بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. همچنین دلالت های تربیتی شامل 10 بُعد (زمان طلائی، اندیشیدن و گفتار نیکو، غنیمت شمردن فرصت ها، کسب دانش و معرفت، حل مشکلات، روشنگری، هدایت و اصلاح رفتار، دانش ورزی و پیشرفت) است که اندیشیدن و گفتار نیکو بیشترین کد را به خود اختصاص داده است. بنابراین با توجه به نتایج اسلام بیش از هر دینی به گفتگو به عنوان یک اصل جهت آگاه سازی مردم از حقایق هستی و آشنا ساختن آنان با روش تکاملی خود و دستیابی به آیین و روش برتر، پافشاری کرده است.

 

واژگان کلیدی: اصول تربیتی، پرسشگری، آموزه­ها، حضرت علی(ع)

 

 

 

 

1- دانشجوی دکتری، گروه علوم تربیتی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران [e-mail]

2-دانشیار، گروه الهیات، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول) [e-mail]

3-دانشیار، گروه علوم تربیتی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران [e-mail]

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

پرسش¹ نوعی کنش گفتار و مهم­ترین شکل تعامل انسانی است که مستقیم یا غیر مستقیم ارتباطی بر مبنای پرسش و پاسخ پی­ریزی می­کند (هارجی و همکاران، 1397: 102). بنابراین می­توان پرسش را یک تعامل اجتماعی دانست که به دنبال مطالبۀ اطلاعات یا انجام کاری است (نیازی و گودرزی، 1396: 212). سؤال یا پرسش، عبارتی زبانی با مضمون درخواست اطلاعات است. پرسشگری از جمله مهارت­های مؤثری است که راه به پاسخ و یقین می­برد و نهادینه کردن این رسم نیکو، به معنای دست­گیری مخاطبان برای رسیدن به سر منزل مقصود در جاده تعلیم و تربیت است. پرسش برای رشد، پیشرفت و تحول است. این تحول، متحول شدن ذهن فردی و ذهن اجتماعی است. برخی صاحب­نظران، تفکر انتقادی را شامل چهار مؤلفه می­دانند که عبارتند از: پرسشگری، اطلاعات، ارزیابی و نتیجه­گیری. آن­ها پرسشگری را عبارت از پرسیدن سؤال مناسب از خود و دیگران برای فهمیدن دقیق­تر مطلب یا مسئله مطرح شده می­دانند (گنجی و همکاران، 1392: 18). ﺗﻜﺮﺍﺭ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻫﺰﺍﺭ ﻭﺍژﻩ ﻭ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﭘﺮﺳﺶ ﺩﺭ ﻗﺮﺁﻥ ﻛﺮﻳﻢ ﻭ ﻃﺮﺡ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﻫﺰﺍﺭ ﺁﻳﻪ ﻗﺮﺁﻥ ﺑﺼﻮﺭﺕ ﭘﺮﺳﺸﻲ حکایت از اهمیت ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﺩﺭ ﮔﻔﺘﻤﺎﻥ ﻗﺮﺁﻧﻲ ﺩﺍﺭﺩ (ابیض شلمانی، 1380: 21). ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁﻥ، ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺩﻧﺒﺎﻟﻪ­ﺭﻭ ﻛﻮﺭ ﻭ ﺑﺪﻭﻥ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻥ ﺧﻮﺩ باشد (الزخرف، آیه 23؛ لقمان، آیه 21). ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﻭ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺍﻧﺪﻳﺸﻪ ﻭ ﺧﺮﺩ ﺧﻮﺩ ﺩﺳﺖ ﺑﻪ ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﻣﻲﺯﻧﺪ. ﻗﺮﺁﻥ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺪﮔﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﺰﺩ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺍﻧﺴﺎﻥ­ﻫﺎﻱ ﻛﺮ ﻭ ﻻﻟﻲ ﻣﻲ­ﺩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ­ﺍﻧﺪﻳﺸﻨﺪ (الانعام، آیه 22). پرسش نوعی کنش گفتار و مهم­ترین شکل تعامل انسانی است که مستقیم یا غیر مستقیم ارتباطی بر مبنای پرسش و پاسخ پی­ریزی می­کند (هارجی و همکاران، 1397: 102). از منظر قرآن کریم پرسش بايد از اهل دانش باشد تا به علم و آگاهي پرسشگر منجر شود (النحل، آيه 43 و الانبياء آيه 7). و اين نوع پرسشگري يعني پرسيدن از دانايان موجب خوب دانستن مي شود وكسي هم كه خوب بداند همانطور كه امام علي(ع) مي­فرمايند مي­تواند پرسش­هاي خوبي بپرسد و در واقع يك حالت فرارونده مداوم بين دانستن و پرسيدن فراهم مي­شود و ديالكتيكي دائمي بين آن­ها شكل مي­گيرد. در واقع هر دانستني به عنوان زمينه­ساز براي طرح پرسش يا ابهام و ندانستني عمل مي­كند و در اثر تقابل اين دو، دانستني جديد حاصل مي­شود و اين چرخه ادامه مي­يابد (مهرمحمدی، 1384: 7). جلال­الدين مولانا نيز در كتاب مثنوي، پرسش و پاسخ را ناشي از نوعي علم دانسته و آن دو را به خار و گلي تشبيه كرده است كه از خاك و آب مي­رويند. از نظر وي همبستگي شك و شناخت و پرسش و پاسخ همانند ارتباط خار و گل، ضلالت و هدايت و دوستي و دشمني است. همانگونه كه دوستي و دشمني معاني خود را تنها در زمينه نوعي آشنايي باز مي­يابند، ضلالت و هدايت و پرسش و پاسخ نيز در زمينه نوعي ادراك تحقق­پذير معني مي­يابند (ابراهیمی دینانی، 45:1377). هم­چنین ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪﺱ ﻗﺮﺁﻥ، ﺩﺭ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﻭ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻭ ﺍﺋﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﺷﻮﺍﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻭ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ تأﻛﻴﺪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. "ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﺎﻥ ﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﻭ ﭘﺎﺳﺦ، ﻧﻘﺪ ﻭ ﻧﻈﺮ ﻭ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﺍﻧﺪﻳﺸﻪ­ﻫﺎ، ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺪﺍﻳﺶ ﺭﺍﻱ ﺻﺎﺋﺐ ﻭ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭ ﺍﺳﺖ" (ﺟﻮﺍﺩﻱ ﺁﻣﻠﻲ، 1387: 13). پرسشگری از ضروریات جامعه بشری است که می تواند در عرصه های چهارگانه ار تباط با خود، خدا، انسان های دیگر و خلقت صورت پذیرد (ویسر²،2010). بنابراین پرسشگری به عنوان یک مهارت، در تمامی سطوح تعامل بین آحاد افراد جامعه مورد نیاز است. پرسشگری عنصری کلیدی در فرآیند یادگیری است و به جویندگان علوم کمک می کند تا از طریق ترکیب دانش قبلی و اطلاعات جدید خود، هدایت یادگیری خویش را به دست بگیرند. (کفاشان و همکاران، 1400)

در میان اولیای دین امیرالمؤمنین علی(ع) به مفهوم پرسشگری توجه ویژه دارد و انسان را به پرسشگری دعوت می­کند؛ چنانچه امام علی(ع) همواره به یارانش گوشزد می­کرد «تا مرا از دست نداده­اید (هرچه را نمی­دانید) از من بپرسید» (دشتی، 1393، خطبه 189). ﺑﭙﺮﺱ ﺍﺯ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﭼﺎﺭﻱ ﺑﺪﺍﻧﻲ ﻭ ﺩﺭ ﻧﺪﺍﻧﺴﺘﻦ ﺁﻥ ﻣﻌﺬﻭﺭ ﻧﻴﺴﺘﻰ (تمیمی‌آمدی، 1395، جلد 4: حدیث5595). یکی از مهم­ترین ویژگی­های امام علی(ع) ﺳﺆﻭﻝ ﺑﻮﺩﻥ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺳﺆﻭﻝ ﺻﻴﻐﺔ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺍﺯ ﺳﺆﺍﻝ، به معنی ﺑﺴﻴﺎﺭ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﺍﺳﺖ، ﺧﻮﺩ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﻡ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻗﻠﺒﻲ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻋﺎﻗﻞ ﻭ ﺯﺑﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ (علامه حلی و درگاهی، 1394). ﺣﺘّﻲ ﺩﺭ ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﺻﻔّﻴﻦ ﻓﺮﺩﻱ ﺍﺯ ﺍﻣﺎﻡ(ع) ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲ­ﻛﻨﺪ ﻭ ﻳﺎﺭﺍﻥ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﺗﺎﺧﺘﻪ ﻭ ﻣﻲ­ﮔﻮﻳﻨﺪ: "ﺍﻛﻨﻮﻥ ﭼﻪ ﺟﺎﻯ ﺍﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺟﻨﮓ ﺍﺳﺖ؟!" ﻭ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﻣﻲ­ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ: "ﺑﮕﺬﺍﺭﻳﺪ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺍﺳﺖ" (صدوق، 1389ق: ص 83؛ به نقل از ابراهیمی و مهرمحمدی، 1393: 806). ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺍﺯ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﻠﻲ(ع) ﺩﺭ ﻏﺮﺭﺍﻟﺤﻜﻢ ﻭ ﺩﺭﺭﺍﻟﻜﻠﻢ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻭ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﺭﺍ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺍﻳﺸﺎﻥ ﭘﺮﺳﺶ ﺭﺍ ﻛﻠﻴﺪ ﺩﺍﻧﺎﻳﻲ ﺩﺍﻧﺴﺘﻪ ﻭ ﺩﺭ ﺳﺨﻨﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻲ­ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ: " ﺑﭙﺮﺱ ﺗﺎ ﺑﺪﺍﻧﻲ"(تمیمی‌آمدی، 1395، جلد 2: حدیث2221). هم­چنین حضرت علی علیه السلام در حدیث دیگری می‌فرماید: «القلوب أقفال و مفاتحها السؤال» (تمیمی آمدی، 1395: ‏60). «قلب­ها بسته شده و كلید آن سؤال است». یا در جای دیگر ایشان فرموده: «العلم خزائن و مفتاحها السؤال» (كراجکی و نعمه، 1383: ‏107). «علم خزینه‌ای است كه كلید آن سؤال است.» ﭘﺮﺳﺶ ﻛﺮﺩﻥ ﺭﺍﻫﻲ ﺍﺳﺖ ﺑﺮﺍﻱ ﭘﺨﺘﮕﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻭ ﭘﺮﻛﺮﺩﻥ ﻛﻮﻟﻪ ﺑﺎﺭ ﻣﻌﺮﻓﺖ. ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺴﻴﺮ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻮﺩ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﻧﻜﻨﺪ، ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻭﻱ ﺍﺳﺖ ﺩﺳﺖ ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ. ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﻠﻲ(ع) "ﻧﭙﺮﺳﻴﺪﻥ ﺩﺭ ﻛﻮﺩﻛﻲ، ﺟﻬﻞ ﺩﺭ ﺑﺰﺭﮔﺴﺎﻟﻲ ﺭﺍ ﺩﺭ ﭘﻲ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺩﺍﺷﺖ" (تمیمی‌آمدی، 1395، حدیث1426). پرسشگری آداب و شرایطی دارد. در صورت رعایت ضوابط و آداب آن، امر بسیار مطلوب و پسندیده­ای است که می­تواند دریچه­ای از علم و دانش را به روی انسان بگشاید و گره­هایی را در زندگی­اش باز کند. آنچه در مورد پرسش نیکو بیان شده بدین قرار است که، چنان­چه يك مدرس بخواهد از روش پرسش و پاسخ براي رشد عقلاني دانشجويان خويش استفاده كند در وهله اول بايد توجه داشته باشد كه سؤال مطرح شده واضح، هدف­دار، مختصر و متناسب با ويژگي­هاي مخاطبان وي باشد. جواب سؤال نيز محدود به كلمه بله و خير يا يك جمله كوتاه نباشد (دهقان سرخ آبادی و کرامتی، 1396: 49). پرسش نیکو دارای اهمیت بسیار است، خوب سؤال کردن به اندازه­ای اهمیت دارد که به عنوان نصف علم تلقی شده است، چنانچه حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «حسن المسأله نصف العلم؛» «خوب سؤال کردن نیمی از دانش است» (محمدى رى شهرى، 1393 : 331). و نیز فرمود: «من احسن السؤال عَلِم، من عَلِم احسن السؤال»؛ «آن کس که خوب بپرسد، دانا می شود و کسی که دانا باشد خوب سؤال می کند» (محمدى رى شهرى، 1393: 332). ﺁﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﻮﺩﻛﻰ ﺑﭙﺮﺳﺪ، ﺩﺭ ﺑﺰﺭﮔﻰ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺩﺍﺩ (تمیمی‌آمدی، 1395: حدیث8273). ﺍﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﻠﻲ(ع) ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﻣﻬﺮ ﺗأﻳﻴﺪﻱ ﺍﺳﺖ ﺑﺮ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﭘﺮﻭﺭﺵ ﺭﻭﺣﻴﻪ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻛﻮﺩﻛﻲ ﻭ ﺩﻟﻴﻠﻲ ﺍﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﻛﺮﺩﻥ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺍﻱ ﭘﺮﻭﺭﺵ ﻭ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺍﻳﻦ ﻭﻳﮋﮔﻲ ﺩﺭ ﻛﻮﺩﻛﺎﻥ ﺩﺭ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﻧﺰﺩ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﻠﻲ(ع) ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺣﻖ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮﻱ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ­ﮔﻴﺮﻧﺪ. ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺩﺭ ﭘﺎﺳﺦ به ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻲ­ﻣﻮﻗﻊ ﻓﺮﺩﻱ ﺍﺯ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺍﺳﺪ ﻣﻲ­ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ: "ﺗﻮ ﺣﻖ ﭘﺮﺳﺶ ﺩﺍﺭﻱ" (دشتی، 1393: ﺧﻄﺒﺔ 62). گفتگو براساس منطق و عقلانیت به دور از تعصبات فکري و عقیدتی بین علماي مسلمان و فرهیختگان فرق اسلامی از ضرورت­هاي امروز جهان اسلام است (عارفی میناآباد، 1394). و علاوه بر گفتگو انديشه ورزي و پرسشگري مستلزم گشودگي فكري است. گادامر و جورج³ (1994) مي­گويد: "جوهر پرسش، گشودگي نسبت به امكان­ها و حفظ اين گشودگي است".

کفاشان و همکاران (1400) در پژوهشی به بررسی اخلاق پرسشگری در کلام امام علی(ع) پرداختند. نمونۀ مورد پژوهش گفتار امام علی علیه السلام شامل: سخنرانی‌ها، خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان قصار آن حضرت است که از نهج البلاغه و دیگر منابع مرتبط با آن حضرت استخراج شده است. نتایج حاصل از تحلیل محتوای کیفی متون بررسی شده نشان داد که مدل پرسشگری اخلاق محور از دیدگاه امام علی علیه السلام مبتنی بر سه موضوع اصلی: ویژگی‌های پرسش (شامل: پرسش‌های اکتشافی و پرسش‌های هدفمند و همچنین توجه به کمیت و کیفیت پرسش)؛ ویژگی‌های پرسشگر و پاسخ­‌دهنده (ویژگی‌های پرسشگر شامل اهل فهم، دانا، فرصت‌شناس و شجاع؛ و ویژگی پاسخ‌دهنده شامل اهل ذکر، مشتاق پاسخگویی و پرسشگری)؛ نتایج و پیامدهای پرسشگری (شامل دانش‌ورزی، کسب معرفت، روشنگری، آگاهی و پیشرفت) است. شیراوند و میرهادی(1399) در پژوهش به بررسی نقش اخلاق پرسشگری مربیان در پرورش تفکر متربی با تکیه بر سیره معصومین(ع) پرداخته اند. نتایج نشان داد مطلوب‌ترین شیوه پرورش فکری متربی استفاده از شیوه پرسشگری است که معصومین(ع) به عنوان یک مربی از این روش آموزشی به طور متداول استفاده می کردند. چنین شیوه‌ای ضمن اینکه مخاطب را در فرایند فکری فعال قرار می‌دهد، به مربی این امکان را می‌دهد تا با طرح سئوالات هدفمند و انگیزشی متناسب با ظرفیت وجودی متربی، او را به سطح بالایی از شناخت و ظرفیت فکری سوق دهد. سنچولی (1395) در مقاله ای تحت عنوان «آداب مناظره از نگاه قرآن وسنت» به این مساله می پردازد که ﯾﮑﯽ از رﺳﻤﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻫﺎی ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﺪﻻل، روش ﻣﻨﺎﻇﺮه اﺳﺖ. ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﻨﺎﻇﺮه، ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای ﺑﺮوز اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎﺳﺖ؛ ﮐﻪ در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﯾﮏ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ﺳﺎﻟﻢ و در ﺗﻀﺎرب اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎ، ﺑﺴﺘﺮی ﺑﺮای رﺷﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻋﻘﻮل و ﻇﻬﻮر ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﮔﺮدد. ابراهیمی و مهرمحمدی (1393) در مقاله­ خود تحت عنوان «پرسشگری در اسلام: در جستجوی نظریه­های برای تربیت» که به هشت بخش تقسیم شده است به مسائلی از قبیل: جایگاه و اهمیت پرسشگری در آموزه­های اسلامی، کیفیت و آداب پرسشگری در آموزه­های اسلامی، موضوعاتی که پرسش از آن­ها منع شده، پرسشگری در نحله­های اسلامی، دینداری و پرسشگری، اهمیت پرسشگری در تربیت، نظریه تربیتی پرسش محور است. صادق زاده قمصری و همکاران (1393) در مقاله ای تحت عنوان «گفتگوی تربیتی و اصول و روش­های آن؛ واکاوی گفتگوهای تربیتی قرآن» به مسائلی از قبیل: تعریف گفتگو، و گفتگوهای تربیتی در قرآن پرداخته­اند. لازم به ذکر است در عمده پژوهش های داخلی انجام شده تعدادی از پژوهش ها به روش هاى تربیتى در پرتو نهج البلاغه پرداخته و در باب گفتگو نیز به فرهنگ گفتگو، آداب مناظره از نگاه قرآن و سنت، گفتگوی تربیتی و اصول و روش های آن، آداب سخن در قرآن و روایات و در باب پرسشگری به پرسشگری در اسلام، پرسشگری و پاسخگویی در سیره پیشوایان دینی پرداخته اند وتا به حال پژوهشی به تحلیل مبانی و اصول تربیتی پرسشگری در سیره امام علی(ع) نپرداخته است .

با توجه به مطالب مطرح شده ضروری است دلالت­های تربیتی پرسشگری از دیدگاه امام علی(ع) به عنوان استاد سخن که اصول این دو مؤلفه را می­داند تشکیل حکومت داده و در موقعیت­های مختلف به گفتگو و پرسشگری پرداخته است بررسی شود. هر پژوهشی در زمینه‌های مربوط به نهادهای مرتبط با زندگی مردم در قلمرو اسلام از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. مخصوصاً نهادهایی که به­طور مستقیم با مردم و روابط آن­ها سرو کار دارند. موضوع «گفتگو وپرسشگری» از اهميّت و ضرورت ويژه­اي برخوردار است؛ اختصاص یافتن بخشی از آموزه­های امام علی(ع) و اهتمام علما و دانشمندان، بیانگر اهمیت این بحث است. وانگهی احتیاج و نیاز مبرمی این روزها برای تبیین و اجرای آن در جامعه احساس می­شود. از این رو لازم است با بررسی و جستجویی جامع و دقیق، ابتدا این مساله، به حق و با آنچه در خلال راهبردهای امام علی(ع) آمده، شناخته و تبیین شود تا در آینده بر پایه آن بتوان به راه­های نهادینه کردن و گسترش این فضیلت در قلمروهای مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی و... پرداخت. با توجه به مطالب مطرح شده، هدف این مطالعه تحلیل مبانی و اصول تربیتی پرسشگری و دلالت های تربیتی آن براساس آثار روایی منتخب امام علی(ع) بود.

 

اهمیت و ضرورت پژوهش

نکته مهم چگونه پرسیدن و چگونه پاسخ دادن است. پرسش های ما در واقع بازتاب میل درونی ما نسبت به فهمیدن و دانستن است. اصولاً منشأ تولید علم و دانش بشری را می توان همین کنجکاوی و میل درونی دانست (بونل⁴،2011). بر اين اساس، اولين گام نظام تعليم و تربيت براي اتخاد يك رويكرد تربيتي پرسش محور به رسميت شناختن اين ويژگي پرسشگرانه و جستجوگرانه در دانش آموزان و پرهيز از سركوب اين ظرفيت فطري آنها مي باشد (ابراهیمی و مهرمحمدی، 1393). پرسش و پرسشگری سهم والایی را در تعاملات انسانی به خود اختصاص داده است (نیازی وگودرزی، 1396). پرسشگري در جامعه اي شكوفا مي شود كه يك بستر امن و قابل اعتماد اجتماعي و فرهنگي وجود داشته باشد. آزادي و امنيت دو ويژگي اصلي فرهنگي و اجتماعي است كه در بروز و ظهور يا نزول پرسشگري نقش اساسي ايفاء مي كند. در جامعه اي كه چنين بستر و زمينه اي براي طرح پرسش ها و شك و ترديدها وجود نداشته باشد پرسش از آن جامعه رخت بر مي بندد (كريمي، 1382). پيشوايان ديني ما نيز همواره با سعه صدر و وسعت نظر با پرسشگران رفتار مي كردند. بطوري كه مردم از طيف ها و گروه هاي مختلف و حتى مخالف، با آزادى، امنيت و آرامش كامل، پرسش هاي خود را در موضوعات مختلف ارائه مي كردند و جلسه هاي براي مناظره و پرسش و پاسخ تشكيل مي شد (ابراهیمی و مهرمحمدی، 1393). بنابراین هر پژوهشی در زمینه‌های مربوط به نهادهای مرتبط با زندگی مردم در قلمرو اسلام اهمیت و ضرورت خاصی دارد و در این میان موضوع «پرسشگری» از اهميّت و ضرورت ويژه­اي برخوردار است؛ اختصاص یافتن بخشی از آموزه های امام علی(ع) و اهتمام علما و دانشمندان، بیانگر اهمیت این بحث است. وانگهی احتیاج و نیاز مبرمی این روزها برای تبیین و اجرای آن در جامعه احساس می شود. از این رو لازم است با بررسی و جستجویی جامع و دقیق، ابتدا این مساله، به حق و با آنچه در خلال راهبردهای امام علی(ع)آمده، شناخته و تبیین شود تا در آینده بر پایه آن بتوان به راه های نهادینه کردن و گسترش این فضیلت در قلمروهای مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی پرداخت.

 

روش پژوهش

روش این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و به روش اسنادی و کتابخانه ای به بررسی موضوع پرداخته است. این تحقیق وضع موجود را بررسی می­کند و به توصیف منظم و نظام­دار وضعیت فعلی می­پردازد و ویژگی­ها و صفات را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می­نماید. تحقیقات توصیفی در بُعد بنیادی به کشف حقایق و واقعیت­های جهان خلقت می­انجامد (رضوانی، ۱۳۹2: ۴۳). حوزه پژوهش شامل کتب (نهج­البلاغه، تحف العقول، میزان الحکمه و غررالحکم) است که به روش هدفمند نمونه گیری شد. در این تحقیق ابتدا داده­های مورد نیاز از بررسی کتب استخراج شد. سپس تجزیه و تحلیل داده­ها باکدگذاری موضوعی شامل سه مرحله (کدگذاری باز، محوری و گزینشی) و با استفاده از نظام مقوله بندی قیاسی انجام شد. در پژوهش حاضر تلاش شد برای پایایی، تحلیل داده ها بدون سوگیری انجام شود و جهت افزایش اطمینان پذیری در گردآوری اطلاعات به شناسایی منابع مرتبط با موضوع پرداخت.

 

یافته های پژوهش

جهت به دست آمدن یافته های پژوهش ابتدا اطلاعات جمع آوری شد، سپس با توجه به اهداف و سوالات طبقه بندی و کدگذاری انجام شد و 404 کد اولیه استخراج شد، در ادامه از بین کدهای اولیه کد واژه های مرتبط دوباره طبقه بندی شد و میان آنها ارتباط مفهومی برقرار گردید و در نهایت به مفاهیم کلیدی که همان عناصر و مؤلفه های اصلی است دسترسی حاصل گردید.

 

---

[1] - question

[2]  - Visser

[3] - Gadamer & Georg.

[4] -  Bunell

 

جدول 1. طبقه بندی کدواژه ها و مفهوم سازی (مفاهیم هم دسته شده) مبانی گفتگو و پرسشگری بر اساس 
آموزه های امام علی(ع)

کدمفاهیم هم دسته  (مقوله بدست آمده)	کد مفاهیم جایگزین شده
139. اندیشه قبل از سخن 140. ابراز سخن در صورت نیک بودن 166. رها نشدن زبان عاقل  167. سخن گفتن عاقل بعد از فکر و سنجش 171. جايگاه زبان خردمند و نادان 173. بینا شدن با اندیشیدن در گفتار 178. دروغگویی و خواری 207. تحسین بزرگان به سخن مناسب	اندیشه و تفکر
117. حذر از سخنان بی محتوا  135. پرهیز از سوال بیجا 152. آوردن نقمت و بلا با گفتن یک کلمه 159. اجر و ثواب در گفتار و زبان 163. نپرسیدن و ندانستن 197. لب فروبستن جز به ذکر خدا 199. پرهیز از سخن پلید 200. پرهیز از سخن مضحک 206. پرهیز از سخن اضافه	پرهیز از سخن بی محتوا
186. حفاظت خداوند 187. سخن و دانش برای خدا 188. كنش و دانش برای خدا 189. دوستى و دشمنی برای خدا 190. گرفتن و نگرفتن برای خدا 191. گفتار و رفتار برای خدا 196. بیهوده بودن سخن بدون ذکر وکلام خدا 197. لب فروبستن جز به ذکر خدا 202. شناختن انسان با سخن گفتن 204. عدم غيبت و گناه در پرسش 205. شناخت راه حق	گفتار خالص برای خدا
127. پرسیدن با انگیزه و با هدف 128. گفتن سخن حق 180. سخن گفتن نه از روی ترس 182. عدم سخن تصنعی و منافقانه	گفتن سخن حق به دور از ترس
121. پرسش وسیله پوشاندن عیوب 122. ارزش راز داری و خوشرویی	رازداری
157. خیر و خوبی درگفتار حکمت 166. رها نشدن زبان عاقل 177. راستگویی و نجات 184. مشورت عدالت آمیز 199. پرهیز از سخن پلید 200. پرهیز از سخن مضحک 201. عدم حکایت سخن پلید و خنده دار از دیگران	گفتار حکمت آمیز
169. زبان عاقل در پشت قلب	جایگاه زبان خردمندان
166. رها نشدن زبان عاقل 175. خاموشی باعث هیبت و شکوه 176. ثمرات خاموشى 193. سکوت کردن 195. بیهوده بودن سکوت بدون اندیشه	سکوت در گفتار

 

نتایج حاصل از تحلیل مبانی گفتگو و پرسشگری شامل 8 بُعد است که گفتار خالص برای خدا بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.

 

جدول 2. طبقه بندی کدواژه ها و مفهوم سازی (مفاهیم هم دسته شده) اصول تربیتی گفتگو و پرسشگری در 
آموزه هاي امام علی(ع)

کدمفاهیم هم دسته  (مقوله بدست آمده)	کد مفاهیم جایگزین شده
208. بانگ پیش از موعد 209. بالغ نشدن و سخن گفتن 211. پاسخ در زمان مناسب 212. دوری از عجله	پرهیز از شتابزدگی
212. دوری از عجله 213. عدم بحث از تحقق نایافته 215. بحث و سوال از آنچه واقع شده 216. پرسش از سخن 219. سخن از آنچه دیده ای نه شنیده ای	تحقق مساله
222. پرسش قبل از نیافتن 223. پرسش در فرصت موجود 226. پرسش از اهل قبل از فقدان	(موقعیت شناسی) پرسش قبل از فقدان فرست
227. سخن درست 228. سخن درست چون داروی شفابخش 233. انتخاب سخن درست 236. سخن درست	(اصل منفعتت) سخن صواب
234. سودمند بودن سخن 235. عدم خیر در دانش بدون سود 239. سود مادی و معنوی در سخن 247. عدم سودمندی در سخن جاهلانه 248. نگفتن سخن بی جا 249. پرسش در صورت منفعت	سودمندی سخن
248. نگفتن سخن بی جا 250. پرهیز از سخن زیادی 252. گفتار به اندازه 253. سبک شدن هزینه در گفتار به اندازه 254. پرهیز از پرگویی 255. خطای سنگین در پرگویی 257. پرسش به اندازه 259. تامل کردن در گفتار	سخن به اندازه
258. خوب فکر کردن 261. رها نکردن زبان در سخن گفتن عاقل  262. سخن بعد از مشورت و فکر 264. عدم فکر و اندیشه در سخن احمق 265. فرق جايگاه زبان عاقل و احمق 267. زبان عاقل در قلب او 259. اول اندیشه بعد گفتار	سخن سنجی (سخن پس از فکر و مشورت)
220. پرسیدن از دانایان	پرسش از دانایان
237. سکوت از درماندگی به پاسخگویی 240. حذر از سخن بی محتوا 241. عدم نقل سخن بی محتوا از دیگران 243. پرهیز از سخن ناپسند 244. هیبت و شکوه با سکوت 245. سکوت به موقع 246. فواید سکوت 236. پریدن سخن و حرف از زبان احمق 268. قلب احمق در دهان او	سودمندی سکوت

 

نتایج حاصل از تحلیل اصول تربیتی گفتگو و پرسشگری شامل 9 بُعد است که سودمندی سکوت بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3. طبقه بندی کدواژه ها و مفهوم سازی (مفاهیم هم دسته شده) دلالتهای تربیتی گفتگو و پرسشگری بر اساس آموزه های امام علی(ع)

کدمفاهیم هم دسته  (مقوله بدست آمده)	کد مفاهیم جایگزین شده
376. پرسش کلید قفل دلها 380. آموختن به وقت ندانستن 381. داشتن ارزش با دانستن 384. سوال کردن در خردسالی 385. پاسخ در بزرگسالی 386. سوال در سن مناسب	زمان طلائی
370. اندیشه قبل از سخن 376. پرسش کلید قفل دلها 387. عدم گفتار ملال آور 388. عدم گفتار نارسا 389. گفتار شیرین 402. گفتار نیک 403. گفتار آراسته 404. فهم گفتار توسط عام و خاص	اندیشیدن و گفتار نیکو
366. پرسش برای یادگیری 369. روش صحیح پرسیدن 396. پرسیدن برای فهمیدن	آموختن
364. پرسش به موقع 365. از دست دادن فرصتها 390. سخن طولانی آفت زبان 391. سخن مختصر و مفید	غنیمت شمردن فرصت ها
340. شناخت خطاها 345. انتخاب شدن 353. سوال کردن برای دانستن 364. پرسش به موقع 378. پرسش و دانایی 396. پرسیدن برای فهمیدن 397. کسب معرفت	کسب دانش و معرفت
355. داروی مشکلات سخن درست 400. پرسش کلید مشکلات 401. پرسش کلید قفل دلها	حل مشکلات
343. آگاه ساختن 344. روشن نمودن 377. روشنگری و آگاهی	روشنگری
340. شناخت خطاها 394. اهمیت گفتار	هدایت و اصلاح رفتار
351. دانایی پس از پرسش درست 352. پرسش برای دانایی 353. سوال کردن برای دانستن 378. پرسش و دانایی 379. دانش ورزی	دانش ورزی
359. پیشرفت و شناخت	پیشرفت

 

نتایج حاصل از تحلیل دلالت­های تربیتی گفتگو و پرسشگری بر اساس آموزه­های امام علی(ع) شامل 10 بُعد است که اندیشیدن و گفتار نیکو بیشترین کد را به خود اختصاص داده است.

 

 

شکل 1. طرح شماتیک کلی

 

 

بحث و نتیجه گیری

نتایج حاصل از تحلیل مبانی گفتگو و پرسشگری شامل 8 بُعد گفتار خالص برای خدا بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل مبانی گفتگو و پرسشگری می توان گفت خداوند متعال، اسباب و عوامل دست یابی به علم و دانش و رسیدن به قله های پر ارج دانایی و آگاهی را در اختیار انسان قرار داده و کلام را یکی از راه های انتقال دانش و فضیلت برشمرده است. پروردگار حکیم، انسان را از گفتاری که هیچ سود و بهره ای برای او ندارد، بر حذر می دارد و در قرآن کریم، آدمیان را از بیهوده گویی نهی می کند، به گونه ای که شنیدن سخنان لغو را عامل باز دارنده آدمی از کمال می شمارد و دوری از بیهوده گویی را نشانه کرامت انسان می داند و می فرماید: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلینَ. (قصص: 55) و هر گاه سخن لغو و بیهوده بشنوند، از آن روی برمی گردانند و می گویند اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن خودتان، سلام بر شما ما خواهان جاهلان نیستیم. این گونه افراد، به سخنان بیهوده و گزاف گوش نمی دهند و ارزش وقت خود و دیگران را به خوبی می دانند و در برابر آن احساس مسئولیت می کنند. اینان از عمر گرانمایه و فرصت های زندگی بهترین استفاده ها را می برند تا حسرت و پشیمانی دامن گیرشان نشود. و در موردی دیگر در باب سخت گفتن امام علی(ع) می فرمایند: لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ انْ يَتَكَلَّمَ بِكَلَامٍ تَدَبَّرَهُ فِي نَفْسِهِ، فَإِنْ كَانَ خَيْراً أَبْدَاهُ، وَ إِنْ كَانَ شَرًّا وَارَاهُ. وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ يَتَكَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ لَايَدْرِي مَاذَا لَهُ، وَ مَاذَا عَلَيْهِ. يعنى مؤمن هر گاه بخواهد سخنى گويد نخست مى‌انديشد، اگر نيك بود اظهار مى‌كند و چنانچه ناپسند و بد بود پنهانش مى‌دارد. ولى شخص دو رو و منافق آنچه بر زبانش آمد مى‌گويد و پيش از آن نمى‌انديشد كه كدام به سود و كدام به زيان اوست؟ (نهج البلاغه، خطبه 176) با توجه به این خطبه نیاز است برای گفتن هر مطلبی ابتدا اندیشه کرد و بعد سخن را به زبان آورد. و در مورد دیگر آمده است من أمسک عن فضول المقال شهدت بعقله الرّجال؛ هر کس از گفتن اضافات سخن بپرهیزد، بزرگان به خِرَدورزی اش گواهی دهند.»، (غررالحکم، 948) بنابراین علاوه بر اندیشه در گفتار باید توجه داشت که سخن بی محتوا بر زیان نیاید و همچنین از گفتن سخن بی محتوا پرهیز نمود. علاوه بر این سخن زیبا، آثار و برکت های فراوانی دارد و تنها نصیب کسی خواهد شد که زبان خود را به زیباگویی عادت دهد. امام علی علیه السلام نیز خوش زبانی و نیک گفتاری را موجب زیاد شدن دوستان و کم شدن دشمنان می داند و می فرماید: عَوِّد لِسانَکَ لینَ الْکَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ یَکْثُرْ مُحِبوُّکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضوُکَ. زبانت را به نرم گویی و سلام دادن عادت ده تا دوستان تو بسیار و دشمنانت اندک شود. (غررالحكم، ح 6231) حضرت علی علیه السلام در توصیه دیگری، ارائه سخن را به در نظر گرفتن زمان و مکان وابسته می داند و می فرماید: لا تَتَکَلَّمَنَّ اِذا لَمْ تَجِدْ لِلْکَلامِ مَوْقِعاً؛ آن گاه که برای سخن زمان و مکان مناسبی نمی یابی، ساکت و خاموش باش. (غررالحکم و درر الکلم، ص750) البته سکوت و پرهیز از سخنان بیهوده، برای سه گروه سودمند است: اول، خود شخص که عیب او برملا نمی شود و کسی از او آزرده دل نمی گردد؛ دوم، دانایان که فرصت می یابند تا مروارید سخن عرضه کنند و سیاهی جهل را به صبح صادق و سپیده سخن پیوند زنند و سوم، شنوندگان که در پرتو سخنان حکیمانه ره به سلامت و سعادت می سپارند. امام علی «علیه السلام» می فرماید: فَانَّ خَیْرَ القَوْلِ ما نَفَعَ وَ اعْلَمْ اَنَّهُ لا خَیْرَ فی عِلْمٍ لا یَنْفَعُ. بهترین سخن آن است که سودمند باشد و آگاه باش علمی که سود نبخشد، در آن خیری نیست. نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر با نتایج پژوهش های هادی به و همکاران (1395)، سنچولی (1395)، صادق زاده قمصری و همکاران (1393)، ابراهیمی و مهرمحمدی (1393)، حسومی و همکاران (1393) در برخی از ابعاد همسو است چرا که در پژوهش های انجام شده در برخی موارد به صورت غیر مستقیم به این مباحث به صورت جزئی اشاره شده است. با توجه به مباحث مطرح شده اگر همه گفته های بشر مفید باشد، پله های معرفت و پیشرفت را به سرعت می توان پیمود. بدین ترتیب، دانایان و عارفان برای عرضه دانش و عموم مردم برای گوش کردن و بهره گرفتن، فرصت بیشتری می یابند.

نتایج حاصل از تحلیل اصول تربیتی گفتگو و پرسشگری شامل 9 پرهیز از شتابزدگی، تحقق مساله، (موقعیت شناسی) پرسش قبل از فقدان فرصت، (اصل منفعت)، سخن صواب، سودمندی سخن، سخن به اندازه، سخن سنجی (سخن پس از فکر و مشورت)، پرسش از دانایان، سودمندی سکوت است و سودمندی سکوت بیشترین فراوانی را به خد اختصاص داده است. با توجه به نتایج به دست آمده و اهمیت سخن گفتن حضرت علی(ع) می فرمایند: لبعض مخاطبيه- و قد تكلم بكلمة يستصغر مثله عن قول مثلها: لَقَدْ طِرْتَ شَكِيراً، وَ هَدَرْتَ سَقْباً. امام به يكى از افراد كه در حضورش سخن نامناسب و كوچكى گفت، فرمود: پيش از پر در آوردن، پرواز كردى و هنوز بالغ نشده به بانگ آمدى. (نهج البلاغه، حکمت 394) و موضوع نشان دهنده گفتن سخن به موقع و پرهیز از شتابزدگی است. در مورد دیگر امام علی(ع) در پاسخ به طلحه که گفت: می بینم که هیچ پاسخی به سوال اصلی من در مورد قرآن ندادی آیا آن را برای مردم بیان نمی کنید؟؛ فرمودند: ای طلحه، از سر عمد از آن طفره رفتم، حال تو بگو آیا قرآنی که عمر و عثمان جمع نمودند همه مصحف بود یا قسمتی از آن ؟... اشاره به قرآنی که به امر پیامبر نسل به نسل به ائمه تا آخرین رسیده است. (الاحتجاج، ج 1: 325) که اشاره به ندادن پاسخ سئوال، پاسخ در زمان مناسب و دوری از عجله به پاسخ مناسب دارد. علاوه بر موارد مطرح شده لازم است که هر پرسش در زمان مناسب خود و فرصت مناسب پرسیده شود چرا که برخی از فرصتها را اگر از دست بدهی دیگر به دست نمی آیند. حضرت علی(ع) می فرمایند: أَيُّهَا النَّاسُ، سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَلاَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي بِطُرُقِ الاْرْضِ، قَبْلَ أَنْ تَشْغَرَ. مردم! از من بپرسید پیش از آنکه مرا نیابید، که من راههاى آسمان را بهتر از راههاى زمین میدانم (نهج البلاغه، خطبه189) همچنین حضرت علی(ع) می فرمایند: سَلُونِی قَبْلَ‏ أَنْ‏ تَفْقِدُونِی. ای گروه مردم از من پرسش کنید پیش از آنکه مرا نیابید. (الاحتجاج، ج 1: 579) همه این موارد از اهمیت سخن و درست سخن گفتن حکایت دارد که نیاز است امروزه به آن توجه شود علاوه بر موارد مطرح شده در زمینه سودمندی سکوت در گفتار که بیشترین فراوانی را در بین ابعاد به دست آورده است حضرت علی(ع) می فرمایند: لسانک ان اسکته انجاک، و ان اطلقته ارداک. زبانت را ساکت نگاهداری تو را نجات دهد، و اگر رهایش سازی تو را پست گرداند. (غررالحکم، ص 168) امام علی(ع) می فرمایند: فَاِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ ما نَفَعَ. وَاعْلَمْ اَنَّهُ لا خَيْرَ فى عِلْم لايَنْفَعُ، مسلّماً بهترین سخن سخنی‌ است که سود بخشد. معلومت باد در دانشی‌ که سود نیست خیر نیست (نهج البلاغه، نامه31) علاوه بر موارد مطرح شده باید به این موضوع توجه نمود که هر پرسش را نمی توان از همه افراد پرسید و باید از دانایان برای پرسش استفاده نمود تا جواب درست دریافت کنی. همچنین امام علی(ع) می فرماید: سلامة الانسان فی حفظ اللسان، سکوت اللسان سلامة الانسان. سلامت انسان در نگهداری زبان است، خاموشی زبان سلامتی انسان است.

نتایج حاصل از تحلیل دلالت های تربیتی گفتگو و پرسشگری بر اساس آموزه های امام علی(ع) زمان طلائی، اندیشیدن و گفتار نیکو، غنیمت شمردن فرصت ها، کسب دانش و معرفت، حل مشکلات، روشنگری، هدایت و اصلاح رفتار، دانش ورزی و پیشرفت است. با توجه به نتایج اندیشیدن و گفتار نیکو بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر با نتایج پژوهش های پیشگر (1390)، میرشاه جعفری (1381)، ابراهیمی و مهر محمدی (1393) در برخی از موارد همسو است. با توجه به نتایج به دست آمده و اهمیت استلزامات تربیتی اندیشیدن و گفتار نیکو بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. با توجه به اهمیت موضوع در آیات مختلف قرآن کریم، خداوند متعال با پیامبران، ملائکه، مؤمنان، عموم مردم و حتى با کفار و مشرکان، ادب در کلام را کاملاً رعایت مى‏کند. به مؤمنان نیز دستور مى‏دهد با دیگران زیبا سخن گفته و از به زبان آوردن گفتار زشت و بى‏ادبانه (حتّى در مقابل کافران و ابلهان) دورى گزینند: «با مردم (به زبان) خوش سخن بگویید» (البقره/83). و نیز مى‏فرماید: «و به بندگانم بگو: آنچه را که بهتر است بگویند، که شیطان میانشان را به هم مى‏زند، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشکار است.» (الاسراء/53) در این زمینه حضرت علی(ع) می فرمایند: عليلک بالفکر، فانه رشد من الضلال و مصلح الاعمال. بر تو باد به انديشيدن، زيرا که آن، هدايت کننده از گمراهي و اصلاح کننده اعمال (از تباهي) است. (غررالحکم، ص222) همچنین امام على عليه السلام: أحسَنُ الكَلامِ ما زانَهُ حُسنُ النِّظامِ و فَهِمَهُ الخاصُّ وَ العامُّ. امام على عليه السلام: بهترين گفتار آن است كه ترتيب نيك، بدان آراستگى ببخشد و خاص و عام آن را بفهمند (غررالحکم، ح 3304) در این حدیث به گفتار نیک و آراسته تأکید دارند. علاوه بر موارد ذکر شده یکی دیگر از استلزامات تربیتی در زمان طلایی است. حضرت علی(ع) می فرمایند: ألا لا يَستَحيِيَنَّ مَن لا يَعلَمُ أن يَتَعَلَّمَ فَإنَّ قِيمَةَ كُلِّ امرِئٍ مَا يَعلَمُ؛ آگاه باشيد كه آن كه نمى داند، نبايد از آموختن شرم كند؛ زيرا ارزش هر كس به چيزى است كه مى داند. (غررالحکم، ۲۷۸۷) و این مطلب نشان دهنده آموختن به وقت ندانستن است. همچنین می فرمایند مَنْ سَاَلَ فى صِغَرِهِ اَجابَ فى كِبَرِهِ؛ هر كس در خردسالى سئوال كند، در بزرگ سالى اش پاسخ مى دهد. (غررالحکم، 8273) این نشان دهنده اهمیت سوال کردن در خردسالی و سوال پرسیدن در سن مناسب است که همگی از زمان طلایی در این زمینه حکایت دارد. همچنین حضرت علی(ع) می فرمایند: القُلوبُ أقفالٌ مَفاتِحُها السُّـؤالُ. امام على عليه السلام: دلها، قفلهايى هستند كه كليدهاى آنها پرسيدن است (میزان الحکمه، 8237) علاوه بر موارد ذکر شده به حضرت علی می فرمایند: الإمام علي (عليه السلام): من أحسن السؤال علم، من علم أحسن السؤال. هر كه خوب سؤال كند، دانا شود. (میزان الحکمه، 8241) که این حدیث بیانگر دانش ورزی است و نشان دهنده دانایی پس از پرسش درست است. همچنین وقتی می‌پرسی، مفقهانه بپرس، نه متعنتانه. برای فهمیدن بپرس، نه برای آزار و ایذاء. (غررالحکم، 4147) که نشان دهنده پرسیدن برای فهمیدن و کسب معرفت است. با توجه به مباحث مطرح شده نکته قابل تأمل این است که نقش سؤال و پرسشگری آنقدر مهم است که می­توان انسان را به سرمنزل مقصود برساند و برای شخصی که سؤالی مطرح نیست معرفتی هم وجود ندارد. با توجه به مطالب مطرح شده و نتایج به دست آمده می­توان گفت: انسان تا در زندگی با پرسش روبه رو نشود، هرگز در پی تلاش و حرکت برنخواهد آمد و اصولاً تمام توفیقات بشر در کشف رازها و قوانین این جهان در عرصه همه دانش­ها، مدیون پرسش­هایی بوده که در مسیر حیات در طول تاریخ فراروی او قرار گرفته است و همیشه کسانی بر تارک اختراعات و دانش­ها ایستاده بودند که در جست و جوی حقایق علمی با پایداری و صبر، تلاش کرده اند. و در این میان انسان مورد نظر امام علی(ع) هم، یک موجود پرسشگر وجست و جوگر حقیقت است.

-       با توجه به مطالب مطرح شده پیشنهاد می شود: نظام تعلیم و تربیت و مدارس فرصت پرسشگری را برای دانش آموزان فراهم کرده و آنها را برای پرسیدن بیشتر تحریک کنند و در این میان از آموزه های امام علی(ع) در جهت تعلیم و تربیت بهره گیرند.

-       مربیان تعلیم و تربیت با استفاده از روش پرسشگری، با طرح سوالات هدفمند توجه فراگیر را به طور غیرمستقیم به خود جلب و در او ایجاد انگیزه کنند و با این روش و استفاده از اصول پرسشگری و گفتگو متناسب با نیاز و استعداد متربی به او آموزش های لازم در زمینه دروس ارائه نمایند که این خود زمینه پرورش رشد تفکر در متربی را ایجاد خواهد کرد.

-       از آن جا که گفتگو و پرسشگری روش سالمی برای بررسی و ارزشیابی ایده‌ها و نظرات گوناگون است. با آموزش و استفاده از گفتگو و پرسشگری در مدارس به دانش آموزان آموزش داده شود تا برخورد خردورزانه را با مفاهیم و موضوعات و مسایل زندگی فردی و جمعی داشته باشند.

- هم­چنین به پژوهشگران آینده پیشنهاد می­شود در زمینه پرسشگری سخنان و کتب دیگر امامان را بررسی نمایند تا بتوان از سخنان این بزرگان در امر تعلیم و تربیت به نحو احسن بهره برد.

 

تشکر و قدردانی

از اساتید راهنما و مشاور که در انجام این مطالعه از هیچ راهنمایی دریغ نکردند تقدیر می گردد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

قرآن کریم

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1377)، نيايش فيلسوف. مشهد، دانشگاه علوم اسلامي.

ابراهیمی، نامدار، مهرمحمدی، محمود، (1393)، پرسشگری در اسلام: در جستجوی نظریه ای برای تربیت، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم، 

https: //civilica. com/doc/301344

ابراهیمی، نامدار، مهرمحمدی، محمود، (1393)، پرسشگری در اسلام: در جستجوی نظریه ای برای تربیت، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم، 

https: //civilica. com/doc/301344

ابیض شلمانی، حسین، (1380)، پرسش و پرسشگري در قرآن كريم، پايان­نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس.

پیشگر، زری، (1390)، آداب سخن در قرآن و روایات، پژوهشنامه معارف قرآنی، دوره 2، شماره 4، بهار 1390، صفحه 26-1.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحدبن‌محمد، (1395)، غررلحکم و دُررالکلم. ویراستار: سیدباقر میرعبداللهی. ناشر: موسسه فرهنگی دارالحدیث.

جوادي آملي، عبدالله، (1387)، نسيم انديشه: پرسش­ها و پاسخ­ها از آيت الله جوادي آملي، قم: انتشارات اسراء.

حسومي، ولي اله، مهدوی راد، محمد علی، و خاپور، حسین، (1393)، نگاهي تازه به فن سخنوري حضرت علي(ع) در نهج البلاغه، ویژه علوم قرآن و حدیث، کتاب قیم، پاييز و زمستان 1393، دوره، شماره 11 ويژه علوم قرآن و حديث، از صفحه 153 تا صفحه 185 .

دشتی، محمد. (1393)، ترجمه نهج‌البلاغه حضرت امیرالمومنین (ع) (با تجدیدنظر و اضافات)، ناشر: حضرت عباس(ع).

دهقان سرخ آبادی، محدثه، کرامتی، انسی، (1396)، روش­هاي آموزشي در سيره رضوي و دلالت­هاي آن براي تربيت عقلاني در دانشگاه فرهنگيان، فرهنگ رضوی، سال پنجم، شماره 17.

رضوانی، حمیدرضا، (1392)، روش تحقیق در مدیریت، مؤسسه کتاب مهربان نشر.

سنچولی، زینب، (1395)، آداب مناظره قرآن و سنت، مجله مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، زمستان 1395، دوره دوم - شماره 4/2، 160- 173.

شیراوند، محسن، میرهادی، زهراسادات، (1399)، نقش اخلاق پرسشگری مربیان در پرورش تفکر متربی با تکیه بر سیره معصومین(ع)، تأملات اخلاقی، بهار، شماره 1، 137 تا 154.

صادق زاده قمصری، علیرضا، ابراهیم طلایی، زهرا، صالحی، متعهد، (1393)، گفتگوی تربیتی و اصول و روش­های آن؛ واکاوی گفتگوهای تربیتی قرآن، مجله پژوهش در مسائل تربیت و تعلیم اسلامی، سال 22، شماره 25.

عارفی میناآباد، راهب، (1394)، ضرورت گفتگو و اعراض از مجادله در جهان اسلام، فصلنامه علمي تخصصي حبل المتین، سال چهارم، شماره دهم، بهار.

علامه‌حلی، حسن‌بن‌یوسف، درگاهی، حسین، (1394)، کشف الیقین فی فضائل امیرالمومنین (ع)، تهران: انتشارات شمس الضحی (وابسته به موسسه فرهنگی هنری شمس الضحی).

كريمي، عبدالعظيم، (1382) سازه هاي تربيت و دموكراسي: عقلانيت، مدنيت، و معنويت، تهران: پژوهشكده تعليم و تربيت

کراجکی محمدبن‌علی،  نعمه عبدالله، (1383)، کنزالفوائد (جلد2)، ناشر: مجمع ذخائر اسلامی.

کفاشان، محمد، اخلاقی، مرضیه، دلشاد تهرانی، مصطفی، (1400)، اخلاق پرسشگری دركلام امام علی(ع)، فصلنامه علمی پژوهش های نهج البلاغه، سال بیستم، پاییز 1400، شماره 70، ص40-11.

گنجی، کامران، ابوالقاسم، یعقوبی، لطفعلی، رضا، (1392)، اثرپذیری آموزش مهارت­های پرسشگری به معلمان بر تفکر انتقادی دانش آموزان متوسطه، روانشناسی تربیتی، ش 27.

محمدى رى شهرى، محمد، (1393)، ميزان الحكمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ سوّم، قم: سازمان چاپ و نشر دار الحدیث.

مهرمحمدی، محمود، (1384)، بررسي ابعاد نظري و عملي تعليم و تربيت سؤال محور، مجله روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه، تهران، سال اول، شماره 2.

میرشاه جعفری، سیدابراهیم، (1381)، گفتگو، ملزومات و آثار تربیتی آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، پاييز و زمستان 1381، شماره 7 و 8، صفحه 70-57.

نیازی، شهریار، گودرزی، طاهره، (1396)، پرسشگری خداوند در قرآن کریم (مطالعه موردی سوره یس)، آموزه های قرآنی، بهار تابستان، شمارۀ 25.

هادی به، حمیده، غلامعلی، مهدی، غلامعلی، احمد، (1395)، فرهنگ گفتگو در خانواده از منظر آیات و روایات با تأکید بر نهج­البلاغه، پایان­نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه‌های آموزش عالی غیردولتی‌ـ‌غیرانتفاعی دانشگاه قرآن و حدیث.

 هارجی اون، ساندرز کریستین، دیکسون دیوید، (1397)، مهارت­های اجتماعی در ارتباطات میانفردی، ترجمۀ خشایار بیگی و مهرداد فیروزبخت، تهران: انتشارات رشد، جوانه رشد. 

Bunnell, T. (2011). The International Baccalaureate Middle Years Program after 30 years: A critical inquir”. Journal of Research in International Education, 10: 261– 274.

Gadamer, H., & Georg. (1994). Truth and Method, J Weinsheimer and D G Marshall (trans), 2nd ed, Continuum, New York.

Visser, A. (2010). International education in a nationa context: Introducing the International Baccalaureate Middle Years Programme in Dutch public schools. Journal of Research in International Education, 9(2): 141-152.