Comparative study of residential quality in different urban fabrics (Case study: Kerman)
Subject Areas : urbanismAfsoon Mahdavi 1 , Mohammad Naghizadeh 2
1 - Ph.D candidate, science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Assistant professor, department of art and architecture, science and research branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
Keywords: Quality of environment, homogeneous, Residence, Building code, district,
Abstract :
Residential areas are important factors in improving the quality of urban life, and since "home" is considered as a place for living and serenity, from the early days of human civilization, a variety of designs, plans and ideas were provided to improve the quality of houses and people are always seeking ways to add comfort and welfare to their lives. Quality can be expressed by defining the manner of phenomenon in different subjects, and the manner of phenomena is determined by the human perception, which is built based on the understanding of each phenomenon. Based on the status of human perception and definition on each phenomenon, this study focuses on developing a conceptual model by considering a variety of factors influencing the quality of life in urban contexts. Whether for investment or just providing houses for people with low income, the growth of real estate market and increasing rate of housing construction, without any regard to the standards of the desirable quality for these living spaces, form undesirable and in harmonious urban fabrics and neighborhoods that has made the image of cities unseemly; in addition, these houses can’t provide the desirable comfort for residents and citizens. Paying no attention to these issues and their continuous existence in housing construction, has resulted in the loss of real sense for living in cities and gave inconspicuous meaning to the role of residential fabrics in improving mental health and good human relations. Therefore, studying the quality of housing in order to develop strategies for improving the quality of urban housing is critical for the improvement of human housing and living conditions. A brief body of literature, mostly in countries like Netherlands, America, and England, and some in Iran, has focused on housing quality; their methods, evaluations techniques, characteristics and standards have been examined in this research. Compared to previous studies, this study tried to develop a combined model of all effective components on the quality of housing in different dimensions such as social, cultural, economic, psychological-mental, and physical. The aim of this qualitative study is to find practical ways to improve the quality of residential environments, and the used method in this study is analytical. For this research, a questionnaire with 98 questions was developed; the validity of this questionnaire was approved by social scientists and city experts and the reliability was approved by using Cronbach’s alpha method. This questionnaire was randomly distributed among 384 individuals (who were chosen by using Cochran Formula), and obtained results from these questionnaires were analyzed by means of Pearson correlation test and linear regression model. At the end, by comparing the residential situation in different urban fabrics of Kerman, turned out that Al-Ghadeer neighborhood which is located in the city's new development site, has the most quality, and the lowest rank of quality of living belongs to Tah-Bagh Laleh neighborhood, which is located in the old city texture, and totally the quality of residential areas in urban fabrics in Kerman result was good.
آشی هارا ، یوشی نوبا. (1391). زیبا شناسی منظر شهر. (فرح حبیب، مترجم). تهران: جاوید. (نشر اثر اصلی 1998).
مهندسین مشاور شارستان. (1387).طرح جامع شهر کرمان. اداره کل مسکن و شهرسازی استان کرمان: کرمان.
بودن، ریمون. (1387). مطالعاتی در آثار جامعه شناسان کلاسیک. (پرهام باقر، مترجم). تهران: مرکز .(نشر اثر اصلی1998).
پاکزاد، جهانشاه. (1386). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. تهران: شهیدی.
پرتویی، پروین. چاپ اول (1387). پدیدار شناسی مکان. تهران: فرهنگستان هنر.
تانکیس، فرن. چاپ دوم (1390). فضا،شهرو نظریه ی اجتماعی. (حمیدرضا پارسیو و آرزو افلاطونی، مترجمان). تهران: تهران. (نشر اثر اصلی1968).
چپ من، دیوید. چاپ دوم(1386). آفرینش محلات و مکان ها در محیط انسان ساخت. (شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان مترجمان). تهران: تهران. (نشر اثر اصلی1996).
رفیعیان، مجتبی؛ عسگری زاده، زهرا؛ و فرزاد، مهناز. (1392). مطلوبیت سنجی محیط های شهری نگرشی تحلیلی در سنجش کیفیت محیط شهری رویکردها،شاخص ها،روش ها. تهران: شهر.
رفیعیان، مجتبی؛ و مولودی، جمشید. (1390). رویکردها و روش های سنجش کیفیت محیط مسکونی شهری. تهران:آذرخش.
شورایعالی معماری و شهرسازی ایران. (1378). مجموعه قوانین مقررات معماری و شهرسازی. تهران: انتشارات دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری.
شولتز، کریستین نوربرگ. (1381). مفهوم سکونت. ( امیر یاراحمدی، مترجم). تهران:آگه. (نشر اثر اصلی1984).
عزیزی، محمد مهدی؛ و آراسته، مجتبی. (1391). تحلیلی بر رضایتمندی سکونتی در شهر یزد ، نامه معماری و شهرسازی، 8، 111- 130.
عزیزی، محمد مهدی. (1385). محله مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک، هنرهای زیبا، 27، 35- 46.
فکوهی، ناصر. (1389). انسان شناسی شهری. تهران: نی.
گیدنز، آنتونی. چاپ بیست و سوم (1387). جامعه شناسی. (منوچهر صبوری، مترجم). تهران:نی. (نشر اثر اصلی1989).
لینچ، کوین. (1374). سیمای شهر. (منوچهرمزینی، مترجم). تهران: تهران. (نشر اثر اصلی1960).
مدنی پور، علی. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. (فرشاد نوریان، مترجم). چاپ سوم زمستان. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
معینی، مهدیه؛ و اسلامی، سید غلامرضا. (1391). رویکردی تحلیلی به کیفیت محیط مسکونی معاصر. هویت شهر، 6، 47-58.
اورنگ، ملاحت. (1386). سنجش کیفیت محیط در بازسازی های پس از سانحه، مطالعه ی موردی: فضاهای عمومی شهر بم. پایان نامه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
ممتاز، فریده. چاپ چهارم (1387). جامعه شناسی شهر.تهران: انتشار.
مهدوی، افسون. (1393). ارزیابی کیفیت سکونت در بافتهای شهری نمونه موردی: کرمان رساله دکترای، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، تهران.
نقی زاده، محمد. چاپ اول (1387). شهرومعماری اسلامی. اصفهان: مانی.
Gavrilidis, A. A., Ciocănea, C. M., Niţă, M. R., Onosea, D. A., & Năstase, I. I. (2016). Urban landscape quality index–planning tool for evaluating urban landscapes and improving the quality of life. Procedia Environmental Sciences, 32, 155-167.
Amerigo, M. (2002). A psychological approach to the study of residential satisfaction. In Aragones.Hand book ofresidential environments, London, Bergin & Garvey ,81-99.
Malva, L .F., Valerio R. M., Verso, L., & Astolfi .A. (2015). Livingscape: a multi-sensory approach to improve the quality of urban spaces. Energy procedia,78,37-42.
Francescato, G. (2002). satisfaction and behavior in Aragones, Hand book of Residential environments, London, Bergin &Garvey,15-30.
Jiboye,A.D. (2012) . Post-occupancy evaluation of residential satisfaction in Lagos, Nigeria: Feedback for residential improvement.Frontirs ofArchitecturalresearch,1,236-243
Chen.L., Zhang.W., Yang.Y.,&Yu.J.(2013). Disparities in residential environment and atisfaction among urban residents in Dalian, china. Habitat International,40,100-108
Lovejoy , K.,Handy , s.,&Mokhtarian , p. (2010), Neighbourhood satisfaction in suburban versus traditional environmental: An evaluation of contributing characteristics in eight California neighbourhoods.Landscape and Urban Planning, 97, 37-48
Manley,D .,& Van ham,M . (2012).Neighbourhood effects , housing tenure and individual employment outcomes.Neighbourhood. effects research :new perspectives,147-173
Eziy,I.O.,& Aduwo,B.E. (2013) . Assessment of residential satisfaction in public housing in ogun State, Nigeria.Habitat international,40,163-175
Yuliastutia,N.,&Saraswati,N. (2014). Environmental Quality in Urban Settlement: The Role of Local Community Association in East Semarang Sub-District.Procedia Social andBehavioral Sciences,135,31-35
_||_
مقایسه تطبیقی کیفیت سکونت در بافتهای شهری کرمان*
افسون مهدوی12 ، محمد نقی زاده***
چکیده
ساخت تحقیق از نوع کیفی، روش تحقیق از نوع تحلیلی – توصیفی و هدف کاربردی جهت ارتقا کیفیت محیطهای مسکونی می باشد. با جمع بندی متون نظری و تکنیک تحلیل محتوا، مدل مفهومی تحقیق بر اساس مولفه کالبدی (معیارهای همجواری، ضوابط ساخت، دسترسی و خدمات) مولفه اجتماعی (معیارهای اعتماد، مشارکت و تعاملات اجتماعی) مولفه فرهنگی (معیارهای علاقه به مسائل فرهنگی و تحصیلات) مولفه اقتصادی (معیارهای درآمد و مالکیت) و مولفه روانی- ذهنی (معیارهای پاکیزگی، هویت، امنیت، زیبایی و آرامش) تدوین شد. بر اساس شاخصهای این مدل پرسشنامه ای با 98 سوال تدوین، روایی پرسشنامه با بهره گیری از اساتید علوم اجتماعی و پایایی با روش آلفای کرونباخ تایید شد. پرسشنامه در جامعه آماری 384 نفر (فرمول کوکران) به طور تصادفی – طبقه ای توزیع، نتایج به وسیله آزمون همبستگی پیرسون و مدل رگرسیون خطی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان از همبستگی زیاد بین متغیرهای موثر بر کیفیت سکونت دارد.
واژه های کلیدی
کیفیت محیط، محله، سکونت، ضوابط، همگنی
[2] *این مقاله برگرفته از رساله دکتری افسون مهدوی ،دانشجوی دکترای شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران با عنوان "ارزیابی کیفیت سکونت در بافتهای شهری(نمونه موردی شهر کرمان) "می باشد.
** دانشجوی دکترای شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علوم تحقیقات تهران – ایران Email: afsoon_mahdavi@yahoo.com
*** دانشیارگروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علوم تحقیقات تهران – ایران dr_mnaghizadeh@yahoo.com Corresponding Author Email:
مقدمه
رشد و توسعه شهرها با توسعه بافتها و واحدهای مسکونی جهت سکونت انسان همواره در جریان است، شهرها از قدیم روند تکامل خود را با ساخت و سازهای جدید و توسعه های نوین در دوره های مختلف ادامه داده و گسترش یافته اند و این روند در آینده نیز ادامه خواهد یافت.
پیشرفتهای صنعتی قرنهای اخیر و ورود مظاهر صنعت به کشور ایران، بافتهای شهری را با آشفتگی، بی ثباتی و پریشانی روبرو ساخته است. رشد بازار مسکن و افزایش ساخت و ساز در سالهای اخیر با هدف سرمایه گذاری اقتصادی و یا صرفا تامین مساکن گروههای اجتماعی با درآمد پایین بدون توجه به معیارها و ضوابطی که تکیه بر کیفیت مطلوب این فضاهای زیستی داشته باشد، باعث شکل گیری بافتها و محلات ناموزون و نامطلوب شهری شده که سیمای نامناسبی را برای شهروندان به وجود آورده و از سوی دیگر آرامش مورد نظر را به شهروندان و ساکنین خود ارائه نمی دهد. عدم توجه به چنین مساله ای و ادامه یافتن آن در ساخت وسازهای شهری باعث از بین رفتن مفهوم واقعی سکونت در شهرها شده و نقشی را که بافتهای مسکونی می توانند در ارتقاء سلامت روانی و روابط مطلوب انسانی داشته باشند، کم رنگ می سازد.
تاکنون تحقیقات متعددی در زمینه کیفیت سکونت با استناد بر رویکرد کیفیت محیط انسان ساخت در ابعاد عینی ، ذهنی و تعامل گرا انجام شده است اما با این وجود تدوین مدل جامعی که معیارها و شاخص های متعدد تاثیرگذار بر کیفیت سکونت را با رویکرد تعامل گرا مورد بررسی قرار دهد، ضروری به نظر می رسد. لذا این تحقیق با تاکید بر شاخص های کالبدی و کارکردی محیطهای مسکونی، ارتباط و تاثیر همگن بودن در ابعاد مختلف اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی جامعه ساکن بافتهای شهری کرمان را مورد بررسی قرار داده است و تاثیر ابعاد و شاخصهای فوق را بر میزان پاسخگویی محیطهای مسکونی به نیازهای ذهنی _ روانی انسان مورد توجه قرار داده است.
هدف از انجام این تحقیق تدوین چارچوب تحلیلی عوامل موثر بر ارتقاء کیفیت سکونت در بافتهای شهری کرمان است که بر این اساس شاخصهای موثر بر ارتقاء کیفیت بافتهای مسکونی شهری معرفی شده و از این شاخصها برای دستیابی به سیاستهای اجرایی جهت ارتقاء کیفیت بافتهای مسکونی شهری بهره گرفته شود.
لذا ضرورت انجام این تحقیق با هدف دستیابی به اصول و معیارهایی که بتواند به افزایش میزان رضایت شهروندان از سکونت در بافتهای شهری بیانجامد، می تواند به عنوان راهکاری جهت طراحی و ارائه طرحهای توسعه شهری جدید مطرح شود. این تحقیق با 4 فرضیه ذیل انجام شده است:
فرضیه 1:عدم رعایت ضوابط معماری و شهرسازی مناسب در بافتهای شهری کرمان باعث پایین آمدن کیفیت سکونت در این بافتها می باشد.
فرضیه 2:عدم وجود مرکز محله و کارکردهای مختلف خدماتی در برخی محلات شهر کرمان در پایین آمدن کیفیت سکونت نقش موثری دارد.
فرضیه 3: به نظر می رسد همگنی اجتماعی، فرهنگی و درآمدی گروههای مختلف ساکن در برخی بافتهای شهری کرمان باعث ارتقاء کیفیت سکونت در این بافتها می شود.
فرضیه4 (فرعی): این فرضیه در روند انجام مطالعات حاصل شد و مورد بررسی قرار گرفت؛ پاسخگویی به نیازهای ذهنی- روانی انسان، نقش موثری بر ارتقاء کیفیت سکونت در بافتهای شهری کرمان دارد.
مبانی نظری
جهت سنجش کیفیت شرایط یک محیط سکونت شهری یک راه سنتی و همیشگی- یعنی همان سنجش عینی و ذهنی و تعامل این دو با یکدیگر- وجود دارد. سنجش وضعیت عینی و کالبدی هر محیط، همراه با سنجش وضعیت ذهنی و در نهایت بررسی تعامل و ارتباط این دو، وضعیت نهایی کیفیت سکونت را در محله یا شهر ارائه می دهد. بر این پایه در این پژوهش نظریه های مرتبط با کیفیت محیط و محیط مسکونی مطالعه و گونه بندی شده و چارچوب نظری پژوهش نظام محله ای با توجه به دستورالعمل ها و ضوابط طراحی شهری تدوین و جهت سنجش کیفیت کالبدی و عینی بافتهای شهری بر اساس ذهنیات شهروندان ساکن این بافتها، مورد توجه قرار می گیرد.
کیفیت محیط
کیفیت محیط بر ویژگی ها و خصوصیات محیط شهری دلالت دارد. با توجه به پیچیدگی کیفیت، کیفیت محیط دارای ابعاد گوناگون و روابط متعددی در بین این ابعاد می باشد. کیفیت سکونت نیز رابطه تنگاتنگی با کیفیت محیط شهر دارد.کیفیت محیط شهری بر اساس دیدگاه های مختلف دارای یک چارچوب قابل قبول عمومی نمی باشد، با این ایده هدف از تعریف مفاهیم و مولفه های کیفیت محیط شهر این است که یک نظریه کلی و عمومی در خصوص یک مجتمع زیستی خوب ارائه شود، نظریه ای که بتواند ارزش های عمومی را به عملیات خاص و مشخصی پیوند دهد. آر. ام. بی، 1996 1 جزای سازنده طبیعی، فضای باز، زیر ساخت ها، محیط انسان ساخت (تسهیلات محیط کالبدی و منابع طبیعی) هر کدام
مشخصه و ونقش خاص خود را در کیفیت محیط دارند( اورنگ، 1386). پ پورتوس2 2 ،1971 کیفیت محیط را موضوع پیچیده ای می داند که در بردارنده ادراک انتزاعی؛ به طرز تلقی وارزش هایی است که در بین افراد و گروهها متفاوت است. به عقیده ون کمپ و همکارانش کیفیت محیط مفهومی است که در تئوری های مختلف از جنبه های گوناگون بررسی شده است ودر واقع مفهومی چند بعدی است؛ به طوری که صاحب نظران ادعا می کنند تعریف مشخصی از این مفاهیم چند بعدی وجود ندارد (رفیعیان، 1392). بر این اساس از دیدگاه اندیشمندان نظریه های کیفیت محیط در حوزه محیط کالبدی با سه رویکرد عینی، ذهنی و عینی – ذهنی بر اساس مسائل مربوط به محیط انسان ساخت تدوین شده اند که در شکل 1 ارائه می شوند.
سکونت
سکونت در فرهنگ فارسی معین و لغت نامه های دهخدا با واژگان اقامت کردن، ماندن، وقار، آرامش برابر نهاده شده است، سکونت از ریشه ی سکن به معنی آرام و قرار است. هایدگر در تعریف سکونت چنین می گوید: رابطه آدمی با مکان ها و از راه مکان ها با فضاها ذات باشندگی (سکنی گزیدن) است و رابطه انسان با فضا چیزی جز باشیدن (سکنی گزیدن) به معنای گوهرین آن نیست. (شولتز، 1381). کریستیان نوربرگ شولتز شرط اساسی برای سکنا گزینی بشر را موفقیت او در تعریف درون و برون می داند و معتقد است که اساس و پایه هر زندگی کنش یا واکنش با محیط است (شولتز،1381). زمانی که انسان به سکونت می پردازد، در واقع به طور همزمان در فضا استقرار یافته و در معرض کاراکتر محیطی قرار گرفته است و سکونت بیش از هر چیز مستلزم شناسایی محیط است. (پرتویی، 1387). به عبارتی دیگر سکنی گزینی یادآور ارتباط کلی بشر با مکان است. بالنو3 معتقد است که تنها با سکونت است که انسان قادر به دفاع از هویتش می گردد، چرا که انسان ماهیتا فردی است سکنی گزیده و یا صراحتا کسی است که با محیط برای زندگی اش تطابق یافته و هم چنین عنوان نموده که انسان تنها با داشتن مکان (مکان مند بودن) به وجود واقعی خویش دست می یابد. (یوشی نوبا آشی هارا،1391). ولی می توان چنین گفت که انسان بنا بر نیازهای ذهنی و عینی خویش به مکانی برای سکونت نیازمند است که بالا رفتن کیفیت این مکان باعث بالا رفتن ارتباط بین انسان و مکان شده ومیزان رضایت مندی او را بیشتر سازد. سکونت اگر بیانگر برقراری پیوند میان انسان و محیطی مفروض باشد (شولتز،1381)، شاخص های متعدد در ابعاد گوناگون شهر و محیط شهری بر چگونگی سکونت مؤثر واقع می شوند.
رضایتمندی سکونتی که به دریافت کلی ساکنان از محیط همسایگی شان اشاره می کند، سال هاست که به عنوان موضوع اصلی تحقیقات جامعه شناسی و نیز برنامه ریزی و طراحی شهری و شاخه های مرتبط مطرح است (Amerigo 2002& Francescato2002). مفهوم رضایت به طور کلی در پژوهش های حوزه معماری و مسکن به عنوان معیاری که نیازهای ساکنان را برآورده می سازد تعریف می شودکه شاید با برخی تعاریف دیگر مانند معیارهای عاطفی یا هنجاری متفاوت باشد (Lovejoy et al 2010). رضایتمندی سکونتی یک متغیر ذهنی است که به بسیاری از پارامترهای اجتماعی و فیزیکی وابسته است. با این حال، ویژگی های این پارامترها می تواند توسط افراد با سوابق مختلف اجتماعی- فرهنگی و حرفه ای متفاوت باشد. (رفیعیان،1392). به عبارت دیگر می توان چنین نتیجه گرفت که رضایتمندی سکونتی بر اساس شرایط ادراک انسانی که متاثر از محیط و شرایط فردی- ذهنی می باشد متغیر است و به طور کلی زمانی حاصل می شود که انسان برای نیازهای خود پاسخی بیابد. آنچه از جمع بندی مفاهیم مرتبط با سکونت و کیفیت سکونت حاصل می شود، فضای مسکونی بایستی توانایی و قابلیت جهت بوجود آوردن شرایط عینی و ذهنی رفاه که به تعبیری شامل آسایش جسمی و آرامش روانی می شود را داشته باشد و بتواند رابطه مطلوبی با بهره برداران از خود برقرار کند؛ بدین ترتیب رضایت نسبی آنها را بر آورده سازد. هر چه توانایی محیط مسکونی در این خصوص بالاتر رود، پاسخگویی ارجح تری به نیازهای انسانی داشته و به سمت کمال در حرکت است.
بافت شهر و محله
بافت هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی شکل گیری آن را در طول زمان نمایان می سازد. و محلات شهری در دل بافتهای شهری مقیاس زندگی روزانه را برای شهروندان تعریف می کنند. در خصوص استقرار خدمات محله ای در مرکز محله چپ من معتقد است که توزیع تسهیلات و خدمات و کیفیت آنها در محلات به طور تفکیک ناپذیری با رفاه اجتماعی پیوند دارد باید به خاطر داشت که حتی زیباترین مکان ها و مهمترین آنها از لحاظ موقعیت دسترسی و زندگی اگر با فقدان یا ضعف دسترسی به منابع و امکانات مواجه باشد، نمی تواند برای رفاه ساکنان لذتبخش و مفید باشد.(چپ من، 1386). بنا به توضیحات فوق می توان چنین گفت که در بررسی کیفیت بافتهای شهری که عمدتاً در قالب یک نظام محله ای صورت می گیرد، دو حوزه تأثیر گذار کالبدی- فضایی قابل تعریف است:
-نظام کالبدی محله: نظام کالبدی عمدتاً بوسیله شبکه های معابر و قطعه بندی حاشیه معابر و نوع تراکم ساختمانی قابل بیان است. محله ای که با جمعیت خاص و تراکم ساختمانی ویژه برنامه ریزی شده باشد، شبکه معابر دسترسی متناسب آنرا ( البته متاثر از رویکردبرنامه ریزی هر دوره ای) بوجود خواهد آورد.
-نظام خدماتی: در محلات شهری عمدتاً چند واحدی خدماتی خاص متناسب با آستانه خدماتی جعیت محله شکل می گیرد. این واحدهای خدماتی در شکل خاص فضایی در مرکز و یا هر قسمت از محله که شعاع دسترسی لازم را فراهم سازد، بوجود می آیند.
علاوه بر تاثیر عناصر خدماتی محله و امکان دستیابی به آنها، محله واجد قابلیتهای اجتماعی، انسانی است که حس تعلق، هویت، روابط اجتماعی و همسایگی را در بر می گیرد و به عبارت محله یعنی جایی که قدری آشنایی با محیط از طریق حس تعلق وجود دارد و بخشی با هویت از بافت شهری است و در این محلات تمایز عمومی- خصوصی درون وبین محله ها چارچوبی برای الگوهای زندگی اجتماعی می سازد. (مدنی پور، 1391). این زندگی اجتماعی سرمایه اجتماعی محلات را تقویت می کند و در زمینه محله هایی با سرمایه اجتماعی ضعیف، نتایج نشان داده که به شکل ضعیفی با بی اعتمادی، و بیگانگی یگانه می شوند. (تانکیس،1390). محله دارای یک روح اجتماعی است. در نقاطی که شهر به همراه ساکنانش رشد کرده، محلات شکل گرفته اند.در واقع محله، شکل گیری آن را حس تعلق به او با گذشت زمان و خاطره اندوزی رابطه دارد به طوریکه بر اساس مطالعات انجام شده برداشت ذهنی از ساکنین محله باید متأثر از حرکت در زمان و گذر تاریخ باشد و یا شاید حتی نیازمند به انتقال عقاید و باورها از نسلی به نسل دیگر باشد.(Manely&Vanham,2012)
ضوابط ساخت و ساز
فرهنگ دهخدا ضابطه را مونث ضابط با عناوین نگاه دارند. قاعده، و دستور و حکم حاکمی که بر جزییات منطبق می گردد، تعریف کرده است.
مقررات شهرسازی و معماری عبارتست از مجموعه ضوابط ومقررات عمومی که در سطح کشور یا مناطقی از کشور لازم الرعایه بوده و به منظور فراهم کردن موازین طراحی، اجرایی وقانونی توسعه موزون وهماهنگ کالبدی از مقیاس مکان تاتک بنا تهیه و به تصویب میرسد.( شورای عالی معماری و شهرسازی ایران ،1378).
ضوابط طراحی شهری (code) به عنوان خرد ترین سطح از ابزار نظام کنترل و هدایت در طراحی شهری معرفی می شود. در واقع دستورالعمل یا ضابطه به صورت مشخص مواردی را که راهنمای طراحی شهری مطرح می سازد، قابلیت اجرا می بخشد و از خصائص اصلی ضابطه، تعمیم پذیری و از نظر حقوقی صریح شفاف و غیر قابل تفسیر بودن است. (پاکزاد، 1386). جهت ارتقاء کیفیت زندگی و سکونت در بافتهای شهری و نظام محله ای علاوه بر وجود عناصر خدماتی، تدوین ضوابط و قواعد کلی(برای پیدایش نظام متعادل جهت حصول آسایش شهروندان و رفع نیازهای انسانی) که در قالب کیفیت مناسب ارائه شوند، مورد نیاز است.
همگنی- اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی
همگن در فرهنگ فارسی معین با واژهای همتا، همانند، یکنواخت تعریف شده است. معادل لاتین آن hemogenization بیان شده است در لغت نامه دهخدا نیز انباز و شریک معنی شده است در مقابل واژه همگنی تنوع یا گوناگونی قرار می گیرد. بر اساس یکی از فرضیات این تحقیق همگنی اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی بر کیفیت سکونت تاثیر گذار است واین همگنی بر اساس توزیع سرمایه های اجتماعی- فرهنگی و درآمدی و جایگاه شغلی یا پایگاه فرد در جامعه بر اساس نحوه توزیع این سرمایه ها تعریف شده است. توزیع سرمایه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در سطح جوامع باعث شکل گیری طبقات در جامعه و همچنین توزیع این سه نوع سرمایه تعیین کننده موقعیت طبقاتی عینی فرد در نظام اجتماعی است. طبقات بالا بیشترین میزان سرمایه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین را دارد. طبقه متوسط مقدار کمتری از این انواع را در اختیار دارد و طبقه پایین کمترین مقدار این ترکیب از منابع را مورد بهره برداری قرار می دهد (بودن ریمون، 1387).
پایگاه به تفاوتهای میان گروههای اجتماعی از نظر احترام یا اعتبار اجتماعی که دیگران برای آنها قایل می شوند اطلاق می گردد. اگر چه طبقه به طور عینی معین میشود، پایگاه به ارزیابیهای ذهنی افراد از اختلافات اجتماعی بستگی دارد. طبقات از عوامل اقتصادی مربوط به دارایی و درآمد نشات می گیرند؛ پایگاه به وسیله شیوه های زندگی گوناگونی که گروهها دنبال می کنند تعیین می گردد. داشتن ثروت معمولا پایگاه والایی نصیب شخص می کند، اما استثنائات بسیاری نیز وجود دارند (گیدنز،1387). بر این اساس با استناد به شکل 2 می توان چنین نتیجه گرفت که توزیع سرمایه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در سطح جامعه گروهبندی و طبقه بندی خاصی را به وجود می آورد که هریک پایگاههای اجتماعی متفاوتی دارند.
در خصوص تاثیر همگنی بر کیفیت زندگی وسکونت در جوامع نظریات مختلفی وجود دارد که برخی آن را تایید و برخی نفی می کنند. شهر از نظر تاریخی دیگ در هم جوش نژادها، مردم و فرهنگ ها، و مطلوب ترین بستر پرورش دو رگه های بیولوژیکی و فرهنگی جدید بوده است . شهرها نه فقط متحمل تفاوت ها، بوده اند بلکه به تفاوت های فردی پاداش می دادند. آنها در بر دارنده مردمی از دورترین نقاط زمین اند که با یکدیگر می آمیزند، نه به خاطر آنکه دارای تجانس هستند و هم فکرند، بلکه به خاطر آنکه متفاوتند و بنابراین برای یکدیگر مفید و سودمندند (تانکیس،1390). در واقع به معنای واقعی در شهرهای ما مکانی وجود ندارد که در آن حداقل نوعی از تنوع و یا عناصری که به آن مکان شخصیت می دهد، وجود نداشته باشد مگر این که مقیاس بحث کوچک باشد (چپ من،1386). در این خصوص افلاطون متعقد است وجود تجانس قومی و فرهنگی مردم شهر را از وحدت بیشتری برخوردار می کند و از سوی دیگر عدم تجانس سبب بالا گرفتن تنش هایی درون شهری میان مردم می شود( فکوهی، 1389). در جدول 1 نظریات دیگری در خصوص مزایا و محاسن تفکیک اجتماعی، فرهنگی و درآمدی ارائه می شود که برخی در راستای تاکید و برخی نفی تاثیرات این تفکیک ها ارائه می شوند.
جدول1 . بررسی نظرات محققین اجتماعی، اقتصادی و بهداشت وروان در خصوص هم سطح بودن طبقاتی در شهر
جامعه شناسان | بر نحوه رفتار گروه های مختلف اجتماعی – اقتصادی در مقابل عوامل استرسزای شهری تأکید دارد وبیان می کنید که افراد در طبقات و پایگاه های مختلف اجتماعی مختلف نحوه مقاومتشان در مقابل این عوامل متفاوت است |
محققین اقتصادی | تأکید بر مقایسه مردم از وضعیت مالی و درآمدی خود با دیگران ونگرانی ها وعوامل روحی – ذهنی ناشی از آن |
متخصصین بهداشت و روان شهر | اختلافات اجتماعی ، اقتصادی بالا در سطح شهر باعث بروز تنش بین شهروندان می شود |
نیازهای روانی- ذهنی موثر بر سکونت
با مطالعه ابعاد وجودی حیات انسان و کیفیت زندگی، لزوم توجه به نیازهای روانی – ذهنی در امور مرتبط با کیفیت زندگی و محیط مشخص می شود. این نیازهای روانی- ذهنی قابل دسته بندی به شاخصهای مختلف می باشد که در اینجا آنچه با پارادایم تحقیق و "کیفیت سکونت" مرتبط است بیان می شود. زیمل در مقاله کلان شهر و حیات ذهنی به بررسی شکل روانی زندگی مردم در محیط شهری می پردازد و پدیده شهر را با بعد روانی آن مورد بررسی قرار می دهد (ممتاز، 1387). آسایش محیطی ازمولفه های مهم و اساسی در محیط های انسان ساخت محسوب می شود زیرا محل سکونت و زندگی، باید دارای کیفیات و ویژگیهایی برای تامین آسایش، راحتی و امنیت باشد (لینچ، 1374). در بعد روانی و ذهنی حیات انسان عقیده ای وجود دارد که حیات انسان دارای سه بعد روحانی ، نفسانی و جسمانی است، بر این اساس نیارهای روانی در قالب نیازهای نفسانی قرار می گیرند ( نقی زاده، 1387). بر اساس این عقیده نیاز به احساس هویت، درک زیبایی، احساس امنیت، آسایش و راحتی بر اساس مطالعات عوامل موثر روانی – ذهنی بر کیفیت سکونت می باشند.
پیشینه تحقیق
تحقیقاتی در ابعاد مختلف کیفیت سکونت انجام شده که خلاصه ای ازجدیدترین تحقیقات انجام شده در جداول شماره 2 و 3 ارائه می گردد.
جدول2. خلاصه ای از تحقیقات انجام شده در خصوص کیفیت سکونت
نتیجه گیری | عنوان تحقیق | محققان |
با استفاده از مدل لاجیت دستوری به ارزیابی ویژگی های رضایت ساکنان از محله های سنتی پرداخته شده و تحقیقات انجام شده نشان می دهد که رضایت ساکنان محله های سنتی از سایر محله ها بیشتر است و همچنین مهم ترین ویژگی برای رضایت در محله های مسکونی ظاهر جذاب و امنیت محله می باشدو هم چنین هر گونه طرح ابتکاری محله به احتمال زیاد به موفقیت در جذب ساکنان بستگی دارد. | رضایت محله در محیط های سنتی حومه شهر :( ارزیابی ویژگی های مؤثر در هشت محله کالیفرنیا) | Lovejoy, Handy, Mokhtarian (2010 )
|
این مقاله به بررسی میزان نابرابری از سه جنبه : محل مسکونی، ویژگی مسکن و رضایت مسکونی با استفاده از مدل رگرسیون چندگانه خطی می پردازد و نتایج حاصله نشان می دهد که نابرابری در محیط مسکونی در دالیان مبتنی بر درآمد می باشد. | نابرابری های محیط مسکونی ورضایت ساکنان شهری در دالیان، چین | chen,et al, (2013 ) |
این پژوهش به ارزیابی رضایت مسکونی در مسکن عمومی می پردازد که سه مقوله مختلف رادر نظر گرفته است:1) افراد درآمد بالا 2)افراد با درآمد متوسط 3) افراد با درآمد پایین و با استفاده از مدل رگرسیون چندگانه خطی به تجزیه و تحلیل آن پرداخته است.و نتایج حاصل نشان می دهد که ساکنان از شرایط مسکن خود ناراضی هستند و رضایت مسکونی و درواقع کیفیت زندگی ساکنان کم و متوسط درآمد، از طریق ارائه امکانات اولیه اجتماعی و امکانات زیربنایی توسط طرح مسکن عمومی، افزایش دارد. | ارزیابی رضایت مسکونی در مسکن عمومی، نیجریه | Eziyi,Aduwo ( 2013 ) |
در این پژوهش شاخص های که برای ارزیابی عملکرد توسعه ی مسکونی در نظر گرفته شده است با استفاده از آمار مجذورکای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت است و نتایج حاصله نشان میدهد که کیفیت ویژگی های فیزیکی در محیط زیست مسکن ضروری است. | ارزیابی رضایت اشغال مسکونی در لاگوس، نیجریه، انتقادات و پیشنهادات برای بهبود مسکن | Adesoji ,Jiboye ( 2012 ) |
به بررسی نقش جامعه و ساکنان محله به عنوان سرمایه گذاران اصلی در شکل دادن کیفیت محله می پردازد و نتیجه گیری منجر به بهبود کیفیت محیط با استفاده از سرمایه های اجتماعی محلات همراه با توانمند سازی ساکنان در روند مشارکت در طرحهای شهری می باشد. | کیفیت محیط در سکونتگاههای شهری نقش مشارکت جوامع محلی در زیر منطقه شرق سمارنگ (اندونزی) | Yuliastutia, Saraswati, (2014) |
تجزیه و تحلیل یکپارچه از مولفه های ذهنی و بصری شامل منظر صوتی، منظر نوری، منظر حرارتی و منظر هوایی صورت گرفته است جنبه هایی مانند آرامش و آسایش، لذت و سرزندگی نیز تحت عنوان مطالعات رفتاری بررسی شده اند. | زنده سازی فضاها یک رویکرد چند حسی برای ارتقاء کیفیت محیط (شهر تورین ایتالیا) | Malva, et al, (2015) |
تاکید بر تاثیر متغیر شرایط اقتصادی و سیاسی جامعه بر کیفیت محیط و همچنین تاثیر درک مردم از مناظر شهری بر پایه مناظر ایستا و ثابت بر رفاه انسانی و کیفیت محیط | برنامه ریزی شهری با رویکرد ارتقاء کیفیت محیط و رفاه انسانی | Gavrilidisa , et al, (2016) |
جدول 3 . نمونه هایی از تحقیقات انجام شده در خصوص کیفیت سکونت (در داخل کشور)
نتیجه گیری | عنوان تحقیق | محققان |
در بخش کیفیت محیط شهری بیشترین تاثیر مربوط به زیر شاخص سطح سوم ویژگیهای فضایی و کالبدی و کم ترین تاثیر مربوط به زیر شاخص سطح سوم ویژگیهای محتوایی است . در بخش کیفیت محیط مسکونی بیشترین تاثیر مربوط به شاخص سطح سوم تسهیلات بیرونی واحد مسکونی و کم ترین تاثیر مربوط به زیرشاخص سطح سوم متغیرهای داخلی واحد مسکونی است . | سنجش کیفیت محیط شهری در شهرهای جدید(مطالعه موردی: شهر هشتگرد) | رفیعیان، مولودی(1390) |
میزان رضایتمندی از کیفیت محیط مسکونی بر اساس قرار گیری در بخش های میانی، درونی و بیرونی شهر یزد متفاوت است. و نتایج حاصل شده نشان می دهد که به دلیل ناسازگاری شرایط کالبدی بافت تاریخی با نیازهای امروزی، کیفیت محیط مسکونی این ناحیه در پایین ترین حد به نسبت دیگر نواحی بوده است. | تحلیلی بر رضایتمندی سکونتی در شهر یزد | عزیزی و آراسته (1391) |
نتایج حاصل از تحقیق نشان از تاثیر عوامل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی بر وضعیت سکونت در محله دارد. در خصوص نیروی اقتصادی قیمت زمین ومسکن ودر خصوص نیازهای فرهنگی متفاوت بودن آنها بر اساس تمایلات و ارزشها مطرح می شود. | تبیین معیارهای محله مسکونی پایدار در نارمک تهران | عزیزی (1385) |
روش شناسی و روش اجرای تحقیق
در روش شناسی تحقیق کیفیت سکونت و محیط شهری از سه رویکرد عینی، ذهنی و عینی- ذهنی(تعاملی) استفاده می شود. این پژوهش (باجامع نگری و توجه به عوامل عینی و ذهنی) با رویکرد تعاملی به تحلیل کیفیت محیط سکونت در بافتهای شهری کرمان پرداخته است.بنابراین رویکرد روش شناختی پژوهش متاثر است از تعامل انسان با محیط و برداشتی که از ساختار محیطی و خدمات موجود در محلات و بافتهای شهری دارد. هر چند ادراک فرد از محیط رویکردی ذهنی است، ولی نوع ارتباط و تعامل فرد با محیط ، خدمات شهری و نمود عینی ضوابط ساختمانی، رویکردی تعاملی و دو طرفه می باشد. با انتخاب رویکرد تعامل گرا (عینی-ذهنی) در جهت تدوین مدل مفهومی پژوهش از رویکرد تحقیق تجربی نیزاستفاده شده است، لذا پارادایم تحقیق تحلیلی- تجربی می باشد. لازم به ذکر است در تدوین این مدل بنا به رویکرد انسانی سنجش کیفیت محیط، نیازهای زیست شناختی انسان با تاکید بر دیدگاه تعامل گرایی تحقیق(عینی-ذهنی) مورد توجه واقع شده است.
این تحقیق از نوع کیفی، با ماهیت و روش توصیفی_تحلیلی و هدف کاربردی جهت ارتقاء کیفیت سکونت در بافتهای شهری انجام شده است. پس از جمع بندی متون نظری تحقیق، بر اساس تکنیک تحلیل محتوا با استنباط از تکرار پذیری شاخصها در متون نظری و استفاده از روش مکمل الگوی معادلات ساختاری تاییدی جهت کسب پایایی لازم، شاخصهای تاثیرگذار بر کیفیت محیط سکونت انتخاب شدند. سپس جهت تدقیق روایی سازه ای تحقیق با جمع بندی نظرات کارشناسان و متخصصان شهر کرمان و با استفاده از تکنیک تحلیل عامل تاییدی و روش دلفی میانگین نقطه نظرات این گروه حاصل و مدل مفهومی کیفیت سکونت تدوین شد. با این مدل با 5 مولفه اصلی و 16معیار و 92 شاخص بدست آمد. پس از تدوین مدل فوق، بر اساس شاخهصای این مدل سوالات پرسشنامه تدوین و روایی آن با بهره گیری از اساتید علوم اجتماعی و کارشناسان مورد تایید قرار گرفت و پایایی آن با روش آلفای کرونباخ سنجیده شد (ابتدا این پرسشنامه در یک پایلوت 50 نفری در یکی از محلات شهر تکمیل و جمع آوری شد). جهت سنجش علمی این نظریه،جامعه آماری پژوهش، بافت های شهری را در بر می گیرد که که در این تحقیق بافتهای شهری کرمان بر اساس دوره های تاریخی شکل گیری تقسیم می شوند (شکل 3)، در ادامه در هر یک از این دسته بندیهای بافتها، یک محله بر اساس شناخت محقق انتخاب و پرسشنامه ها در آن توزیع شده اند. تعداد کل جامعه آماری بر اساس فرمول کوکران و جمعیت شهر کرمان 384 نفر حاصل شد که این تعداد در 5 محله مورد مطالعه به صورت تصادفی در میان ساکنان محله توزیع و پاسخها جمع آوری شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
در این پژوهش ارزیابی کیفیت بافت های شهری کرمان مورد نظر می باشد، لذا بر اساس مطالعه طرحهای فرادست شهر کرمان در خصوص روند توسعه تاریخی شهر، مطالعه میدانی محقق و مصاحبه با افراد سالمند و آگاه از توسعه شهر و بررسی عوامل موثر متفاوت در شکل گیری این بافت ها، در ادامه تحقیق بافت های شهری کرمان 4 نوع بافت قدیمی (تاریخی ، نیمه قدیمی، جدید و بافت روستایی الحاقی به شهر) تقسیم بندی شده اند که بافت جدید شهر توسعه ها را در دو بازه زمانی در خود دارد. همان گونه که اشاره شد شکل گیری کالبدی ـ فیزیکی این بافت ها متاثر از عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دوره های مختلف زمانی می باشد؛ در شکل 4 تقسیم بندی زمانی این بافتها به تفکیک ارائه می گردد.
بر این اساس پس از دسته بندی بافتهای شهری کرمان، محدوده مطالعاتی شامل پنج محله در داخل چهار دسته بافت شهری فوق الذکر انتخاب شده است(شکل 5). در انتخاب این محله ها نیز سعی براین بوده است که با توجه به شناخت از شهر، محلاتی انتخاب شوند که واجد ومعرف ویژگی ها و خصائص اصلی بافت های مختلف شهر می باشند. به طور جداگانه در خصوص انتخاب هر یک از این 5 محدوده می توان چنین گفت که با توجه به شناخت و اشراف کامل محقق به شهر کرمان، بافت قدیمی _تاریخی و نیمه قدیمی منتخب، بافتی است که به شبکه معابر اصلی محدود شده است و در عین حال بیشترین هماهنگی را با مرز محله بندی قدیم و دوره رشد و توسعه خود داشته است. 2 محدوده منتخب در بافت جدید نیز شامل محدوده هایی است که در طرحهای توسعه شهر کرمان در دوره های متفاوت زمانی، طرح و نقشه اجرایی داشته اند و هر یک بر اساس همین طرحها شکل گرفته اند (محدوده خیابان فیروزه یا کوی ابوسعیدی بر اساس واگذاریهای بنیاد مسکن و ارتش و همچنین طرح محدوده الغدیر بر اساس واگذاریهای اداره مسکن و شهرسازی وقت).
در زمینه بافت الحاقی روستایی نیز از میان 2 بافت روستایی شهر، با برداشت و شناخت محقق بافت انتخابی (سرآسیاب) به دلیل قرار گیری در حاشیه شهر و فاصله با مراکز شهری برخلاف لکه دیگر بافت الحاقی روستایی به شهر (محمد آباد) که در دل شهر جای دارد، ویژگیها وخصائص بافت روستایی خود را بیشتر حفظ کرده است. پس از این انتخاب آگاهانه محدوده های مورد مطالعه از میان بافتهای مختلف شهری کرمان، برای سنجش کیفیت سکونت در این محلات پرسشنامه ای که در بخش قبل بر اساس جمع بندی مبانی نظری تحقیق وبر پایه مدل تحلیل کیفیت سکونت تدوین شد، به طور تصادفی- طبقه ای در میان ساکنین بافت توزیع و پر شد. تعداد جامعه آماری بر اساس فرمول کوکران 384 حاصل شد که به طور متوسط در هر محله 75 تا 79 پرسشنامه تکمیل شد.
در اینجا توضیح این نکته ضروری است که در مدل مفهومی کیفیت سکونت که در این رساله تدوین شده ، مولفه کالبدی (عملکردی) با معیارهای ضوابط و مقررات ساخت وساز و خدمات محله ای مورد سنجش قرار گرفت. در این راستا برای سنجش این مولفه علاوه بر جمع آوری نظر شهروندان ساکن این بافتها ،محقق نیز براساس مطالعات میدانی و یادداشت برداری فضایی و اطلاعات تخصصی شهرسازی به شاخصهای این معیارها در هر محله امتیاز داده که در نهایت در سنجش آزمون فرضیات با روش میانگین همسان شده مورد تحلیل قرار گرفت.
آزمون فرضیه اول تحقیق در گونه های متفاوت بافت شهری کرمان
برای سنجش تاثیر رعایت ضوابط ومقررات ساخت وساز بر کیفیت سکونت در بافتهای شهری از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده و نتایج تحقیق نشان از اثبات فرضیه در تمام نمونه های 5 گانه بافت شهری کرمان دارد(جدول 4). بر اساس مقدار p معنا داری می توان نتیجه گرفت که در محلات الغدیر، سرآسیاب و سلمان فارسی(شیخیها) نتایج ارزیابی نشان از رضایت بیشتر شهروندان از رعایت ضوابط ساخت و ساز موثر بر کیفیت سکونت در مقایسه با دو محله دیگر دارد.
جدول 4. بررسی تاثیر رعایت ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی بر کیفیت سکونت در بافتهای شهری کرمان
کیفیت سکونت | ||||||
محله | (R) ضريب همبستگی | (P) معنی داری | تعداد | R2 (ضریب تعیین) | وجود رابطه | نوع رابطه |
ته باغ لـله (چهار راه کاظمی) | 319/0 | 005/0 | 75 | 101/0 | دارد | مستقیم |
کوی ابوسعیدی (فیروزه) | 31/0 | 006/0 | 78 | 096/0 | دارد | مستقیم |
الغدیر | 857/0 | 001/0 | 75 | 734/0 | دارد | مستقیم |
سرآسیاب | 699/0 | 001/0 | 77 | 488/0 | دارد | مستقیم |
سلمان فارسی (شیخیها) | 597/0 | 001/0 | 79 | 356/0 | دارد | مستقیم |
آزمون فرضیه دوم تحقیق در گونه های متفاوت بافت شهری کرمان
نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون نشان از وجود رابطه مستقیم بین وجود خدمات محله ای و کیفیت سکونت در تمامی بافتهای مورد مطالعه شهر کرمان دارد، چرا که P ( معنا داری ) کمتر از 05/0 حاصل شده و بر اساس آمار در خصوص وجود خدمات محله ای، رضایت شهروندان در محلات کوی ابوسعیدی (فیروزه)، الغدیر و سرآسیاب بیش از 2 محله دیگر بوده است( جدول 5).
جدول 5: بررسی میزان تاثیر وجودخدمات محله ای بر کیفیت سکونت
کیفیت سکونت | ||||||
محله | ضريب همبستگی(R) | معنی داری(P) | تعداد | R2 (ضریب تعیین) | وجود رابطه | نوع رابطه |
ته باغ لـله (چهار راه کاظمی) | 053/0 | 649/0 | 75 | 002/0 | دارد | مستقیم |
کوی ابوسعیدی (فیروزه) | 373/0 | 001/0 | 78 | 139/0 | دارد | مستقیم |
الغدیر | 68/0 | 001/0 | 75 | 462/0 | دارد | مستقیم |
سرآسیاب | 602/0 | 001/0 | 77 | 364/0 | دارد | مستقیم |
سلمان فارسی (شیخیها) | 266/0 | 018/0 | 79 | 07/0 | دارد | مستقیم |
آزمون فرضیه سوم تحقیق در گونه های متفاوت بافت شهری کرمان
برای سنجش این فرضیه از تحلیل واریانس رگرسیون چند متغیره استفاده شده و نتایج حاصل به دلیل مقدار معنا داری p که برابر با 001/0 و در واقع کمتر از 05/0 است، نشان از وجود رابطه بین همگنی اجتماعی، فرهنگی و درآمدی بر کیفیت سکونت در دو محدوده مورد مطالعه در الغدیر و سرآسیاب دارد، اما نتایج وجود این رابطه را در سایر بافتهای مورد مطالعه نشان نمی دهد. چرا که P (معنا داری ) بیش از 05/0 بدست آمده است و همچنین بر اساس ضرایب رگرسیون حاصل می توان چنین مطرح نمود که در این دو محله (سرآسیاب و الغدیر) از طریق همگنی اقتصادی نمی توان به تنهایی کیفیت سکونت را بررسی کرد، اما تاثیر همگنی اجتماعی و همگنی فرهنگی هر کدام به تنهایی بر پیش بینی کیفیت سکونت تاثیر گذارند (جدول 6) .
جدول 6. بررسی میزان تاثیر همگنی اجتماعی، فرهنگی و درآمدی بر کیفیت سکونت
محله | منبع تغييرات | مجموع مربعات | درجه آزادي | ميانگين مربعات | R (ضریب همبستگی) | R2 (ضریب تعیین ) | مقدارF درجه آزادی | p (مقدار معناداری) | رابطه |
کاظمی (باغ لـله)
| رگرسيون | 45/13 | 3 | 48/4 | 2/0 | 04/0 | 983/0 | 406/0 | - |
باقی مانده | 09/324 | 71 | 56/4 | ||||||
جمع | 55/337 | 74 | - | ||||||
فیروزه (کوی شهید ابوسعیدی) | رگرسيون | 707/28 | 3 | 56/9 | 283/0 | 08/0 | 141/2 | 102/0 |
|
باقی مانده | 76/330 | 74 | 47/4 | ||||||
جمع | 47/359 | 77 | - | ||||||
الغدیر
| رگرسيون | 24/13 | 3 | 41/4 | 46/0 | 212/0 | 367/6 | 001/0 | رابطه معنا دار وجود دارد |
باقی مانده | 24/49 | 71 | 69/0 | ||||||
جمع | 49/62 | 74 | - | ||||||
سرآسیاب | رگرسيون | 39/6 | 3 | 13/2 | 446/0 | 199/0 | 037/6 | 001/0 | رابطه معنا دار وجود دارد |
باقی مانده | 79/25 | 73 | 35/0 | ||||||
جمع | 19/32 | 76 | - | ||||||
سلمان فارسی (شیخیها) | رگرسيون | 47/6 | 3 | 15/2 | 229/0 | 052/0 | 381/1 | 255/0 | - |
باقی مانده | 27/117 | 75 | 56/1 | ||||||
جمع | 75/123 | 78 | - |
آزمون فرضیه چهارم تحقیق در گونه های متفاوت بافت شهری کرمان
میزان کیفیت سکونت در بافتهای مختلف شهری کرمان
تحليل داده ها نشان می دهد که ضریب همبستگي آزمون پیرسون بين دو متغير معیارهای ذهنی و روانی و کیفیت سکونت در محله های کاظمی، فیروزه، الغدیر، سرآسیاب و سلمان فارسی به ترتیب برابر 404/0، 31/0، 803/0، 662/0 و 38/0 با مقدار(معنی داری) 001/0، 006/0، 001/0، 001/0 و 001/0 کوچکتر ازسطح معنی داری 05/0 هستند، لذا در اين سطح فرض
یعنی عدم وجود رابطه رد می شود و در نتيجه بین معیارهای ذهنی و روانی و کیفیت سکونت در محله های شهر کرمان رابطه معنی داری وجود دارد ( جدول 7). در ضمن مثبت بودن ضریب همبستگی نشان از رابطه مستقیم بين این دو متغیر است. یعنی هرچقدر معیارهای ذهنی و روانی در محیط شهری بیشتر باشد، کیفیت سکونت در محله های شهر کرمان هم بالاتر می رود.
جدول7. بررسی وجود رابطه بین وجود معیارهای ذهنی ـ روانی و کیفیت سکونت در محله های شهر کرمان
متغیر
| کیفیت سکونت | ||||||
محله | ضريب همبستگی | معنی داری | تعداد | R2 | وجود رابطه | نوع رابطه | |
ذهنی و روانی | کاظمی | 404/0 | 001/0 | 75 | 16/0 | دارد | مستقیم |
فیروزه | 31/0 | 006/0 | 78 | 09/0 | دارد | مستقیم | |
الغدیر | 803/0 | 001/0 | 75 | 64/0 | دارد | مستقیم | |
سرآسیاب | 662/0 | 001/0 | 77 | 43/0 | دارد | مستقیم | |
سلمان فارسی | 38/0 | 001/0 | 79 | 14/0 | دارد | مستقیم | |
مقايسه ميانگين کیفیت سکونت در بافت های مختلف شهرکرمان، بر اساس محاسبات از طريق آزمون تحلیل واریانس یک طرفه به دست آمده و چون مقدار P (معني داري) برابر 001/0 و کوچکتر از سطح معني داري 01/0= α است؛ لذا در اين سطح فرض صفر رد مي شود (جدول 8). در نتيجه مي توان گفت ميانگين کیفیت سکونت در بافت های مختلف شهرکرمان، یکسان نیست و تفاوت معنی داری بین آنها مشاهده شده است.
جدول 8. آزمون تحلیل واریانس یک طرفه براي مقايسه کیفیت سکونت در محله های مختلف شهرکرمان
معنی داری (p) | نسبت F | MS | Df درجه آزادی | SS | منبع تغييرات |
001/0 |
67/13 | 27/8 | 7 | 08/33 | بين گروهي |
605/0 | 379 | 33/229 | درون گروهي | ||
- | 383 | 41/262 | کل |
مقایسه نتایج آزمون توکی در مقایسه بین بافتهای مختلف شهری حکایت از آن دارد که محله الغدیر واقع در توسعه های جدید شهری بیشترین کیفیت سکونت را و محله ته باغ لـله واقع در بافت قدیم کمترین کیفیت سکونت را به خود اختصاص داده اند (جدول 9).
همچنین نتایج حاصل از تحلیل، بیان گر این مساله است که تفاوت معنا داری نیز بین کیفیت سکونت در محله الغدیر که بالاترین کیفیت را دارا بوده با سایر محلات وجود دارد و همچنین محله ته باغ لـله با پایین ترین سطح کیفیت نیز، تفاوت معنا داری با سایر محلات دارد.
جدول 9. آماره هاي آزمون، توکی براي بررسی تفاوت کیفیت سکونت در محله های مختلف شهرکرمان
| گروههای مورد مقایسه | تفاوت میانگینها | معني داري (p) |
کاظمی | فیروزه | 096/0 | 444/0 |
الغدیر | 28/0- | 028/0 | |
سرآسیاب | 598/0 | 001/0 | |
سلمان فارسی | 304/0 | 016/0 | |
فیروزه | الغدیر | 376/0- | 003/0 |
سرآسیاب | 501/0 | 001/0 | |
سلمان فارسی | 208/0 | 095/0 | |
الغدیر | سرآسیاب | 878/0 | 001/0 |
سلمان فارسی | 584/0 | 001/0 | |
سرآسیاب | سلمان فارسی | 293/0- | 019/0 |
نتیجه گیری
با مقایسه وضعیت سنجش فرضیات تحقیق در بافتهای مختلف شهری کرمان، محله الغدیر بالاترین کیفیت سکونت را دارد که بنا به شرایط دوره ساخت، دسترسی به خدمات، شبکه معابر و گروههای همگن اجتماعی، فرهنگی و درآمدی در بلوکهای خاص، قابل انتظار می باشد. رتبه دوم را محله سرآسیاب واقع در بافت روستایی الحاقی به شهر به خود اختصاص داد که بنا به حلقه اجتماعی بسته خود و دسترسی به خدمات اولیه محلی از نظر ساکنان وضعیت مناسبی را ارائه داده است. رتبه سوم به محله شیخیها(سلمان فارسی) اختصاص یافته که علیرغم شرایط اجتماعی، فرهنگی محیطی مطلوب محله، عدم دسترسی به خدمات محله ای در شمار نواقص اصلی محله می باشد. محله کوی ابوسعیدی (فیروزه) بنابر شرایط ذهنی ساکنان خود و انتظارات این گروه اجتماعی، فرهنگی و درآمدی از محیط، شرایط مطلوبی را کسب کرده است، قرار گیری این محله در حاشیه واحدهای تجاری و خدمات عمده شهری و شلوغی و ازدحام ناشی از این واحدها در معابر محل نیز در پایین آمدن امتیاز این محله تاثیر بسزایی داشته است. پایین ترین رتبه کیفیت سکونت را محله ته باغ لـله واقع در بافت قدیم شهری به خود اختصاص داده که از دلائل آن می توان به ناکارآمدی عناصر خدمات محله ای، کیفیت و ضوابط ساخت، از دحام و شلوغی به دلیل قرار گیری در مرکز شهر و عدم حصول شهروندان به آرامش و آسایش اشاره کرد ( جدول 10).
جدول 10. بررسی کیفیت سکونت در بافتهای مختلف شهری کرمان
رتبه بندی محلات واقع در بافتهای مختلف شهری | فرضیات تحقیق | ||||
رتبه 5 | رتبه 4 | رتبه 3 | رتبه 2 | رتبه 1 | |
کوی ابوسعیدی | 4راه کاظمی (ته باغ لـله) | سلمان فارسی | سرآسیاب | الغدیر | فرضیه اول:رعایت ضوابط ساخت و ساز بر کیفیت سکونت |
چهار راه کاظمی (ته باغ لـله) | سلمان فارسی | کوی ابوسعیدی | سرآسیاب | الغدیر | فرضیه دوم : تاثیر وجود خدمات محله ای بر کیفیت سکونت |
چهار راه کاظمی (ته باغ لـله) | سلمان فارسی | کوی ابوسعیدی | سرآسیاب | الغدیر | فرضیه سوم : تاثیر همگنی اجتماعی، فرهنگی و درآمدی بر کیفیت سکونت |
کوی ابوسعیدی | سلمان فارسی | چهار راه کاظمی(ته باغ لـله) | سرآسیاب | الغدیر | فرضیه چهارم : تاثیر نیازهای روانی-ذهنی بر کیفیت سکونت |
می توان چنین نتیجه گرفت که در بافتهای شهر کرمان هم سطح بودن طبقاتی به دلیل تاثیری که بر میزان آرامش و آسایش ذهنی شهروندان می گذارد در کنار تاثیری که بر میزان افزایش تعاملات اجتماعی می گذارد، به ارتقاء کیفی محیطهای مسکونی می انجامد، از سوی دیگر دسترسی به خدمات محله ای نیز به دلیل افزایش آرامش و آسایش شهروندان در بعد عینی، باعث ارتقاء کیفیت محیط سکونت می شود؛ اما این خدمات تاثیری بر افزایش تعاملات اجتماعی مانند مراکز محلات قدیم ندارد. لذا می توان پیشنهاد داد که با ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در مراکز خدماتی و امکان ارتقاء تعاملات اجتماعی، به افزایش کیفیت سکونت در محلات شهری کرمان کمک نمود. همچنین توجه به بوجود آوردن محلات همگن از نظر طبقات اجتماعی- فرهنگی باعث افزایش امنیت روح و روان و کاهش استرسهای روانی شهروندان و ارتقاء کیفیت سکونت و زندگی آنان می شود که در راستای افزایش این همگنی، امکان افزایش تعاملات اجتماعی و تبادلات فرهنگی راهکار موثری قلمداد می شود و این وقایع در فضاهای جمعی مراکز خدمات محله ای در محلات جدید و قدیم شهر کرمان امکان وقوع می یابد. در زمینه تاثیر ضوابط ساخت و ساز نیز علاوه بر افزایش رضایت شهروندان، زیبایی محیط نیز مورد توجه قرار می گیرد که از بعد روانی – ذهنی نیز بر ارتقاء کیفیت سکونت تاثیر گذار است. و در واقع عدم رعایت ضوابط ساخت و ساز در سالهای اخیر در شهر کرمان به ویژه در بافتهای قدیم و میانه شهر و ناهمگونی ساخت و سازهای جدید با بافت زمینه ای این محدوده ها و همچنین کیفیت پایین ساخت و ساز باعث امتیاز پایین محلات فوق در این بخش شده است.
پی نوشت ها:
1. آر.ام . بی، 1966برگرفته ازet al. 2003. land scape and urban planning 65,5-18) R.M.B(Van Kamp
2.پورتوس، 1971برگرفته از ) Porteous,J.D,1971,(design with people:The quality of urban environment and behavior-No3
3. Baleno
فهرست مراجع
1. آشی هارا ، یوشی نوبا.(1391). زیبا شناسی منظر شهر . (فرح حبیب، مترجم). تهران: جاوید. (نشر اثر اصلی 1998)
2. مهندسین مشاور شارستان. (1387). طرح جامع شهر کرمان. اداره کل مسکن و شهرسازی استان کرمان .
3. بودن ، ریمون . (1387) . مطالعاتی در آثار جامعه شناسان کلاسیک .( پرهام باقر، مترجم). تهران: مرکز.(نشر اثر اصلی1998)
4. پاکزاد ، جهانشاه . (1386) . راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران . تهران : شهیدی .
5. پرتویی،پروین.چاپ اول (1387).پدیدار شناسی مکان. تهران: فرهنگستان هنر.
6. تانکیس،فرن.چاپ دوم (1390).فضا ،شهر و نظریه ی اجتماعی. (حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی، مترجمان). تهران: تهران . (نشر اثر اصلی1968)
7. چپ من، دیوید. چاپ دوم(1386). آفرینش محلات و مکان ها در محیط انسان ساخت. (شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان مترجمان). تهران: تهران . (نشر اثر اصلی1996)
8. رفیعیان،مجتبی؛ عسگری زاده، زهرا؛ فرزاد، مهناز. (1392).مطلوبیت سنجی محیط های شهری نگرشی تحلیلی در سنجش کیفیت محیط شهری رویکردها،شاخص ها،روش ها. تهران: شهر .
9. رفیعیان،مجتبی؛ و مولودی، جمشید. (1390).رویکردها و روش های سنجش کیفیت محیط مسکونی شهری. تهران:آذرخش .
10. شورای عالی معماری و شهرسازی ایران. (1378). مجموعه قوانین مقررات معماری و شهرسازی،تهران. انتشارات دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری
11. شولتز،کریستین نوربرگ. (1381).مفهوم سکونت.( امیر یاراحمدی، مترجم). تهران: آگه.(نشر اثر اصلی1984)
12. عزیزی ، محمد مهدی؛ و آراسته ، مجتبی . (1391). تحلیلی بر رضایتمندی سکونتی در شهر یزد ، نامه معماری و شهرسازی، 8، 130- 111.
13. عزیزی، محمد مهدی. (1385). محله مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک، هنرهای زیبا، 27، 35- 46.
14. فکوهی،ناصر. (1389).انسان شناسی شهری.تهران : نی.
15. گیدنز، آنتونی. (1387). جامعه شناسی. (منوچهر صبوری، مترجم). چاپ بیست و سوم. تهران: نی .(نشر اثر اصلی1989)
16. لینچ،کوین.(1374). سیمای شهر. (منوچهرمزینی، مترجم). تهران: تهران. (نشر اثر اصلی1960)
17. مدنی پور، علی. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. (فرشاد نوریان، مترجم). چاپ سوم زمستان. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
18. معینی،مهدیه؛ و اسلامی،سید غلامرضا. (1391).رویکردی تحلیلی به کیفیت محیط مسکونی معاصر. هویت شهر، 6، 47-58.
19. -اورنگ، ملاحت.(1386). سنجش کیفیت محیط در بازسازی های پس از سانحه، مطالعه ی موردی: فضاهای عمومی شهر بم. پایان نامه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
20. ممتاز، فریده. چاپ چهارم (1387). جامعه شناسی شهر.تهران: انتشار.
21. مهدوی، افسون. (1393). ارزیابی کیفیت سکونت در بافتهای شهری نمونه موردی: کرمان رساله دکترای، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، تهران
22. نقی زاده ، محمد. چاپ اول (1387). شهرومعماری اسلامی. اصفهان: مانی.
23. Gavrilidis, A. A., Ciocănea, C. M., Niţă, M. R., Onosea, D. A., & Năstase, I. I. (2016). Urban landscape quality index–planning tool for evaluating urban landscapes and improving the quality of life. Procedia Environmental Sciences, 32, 155-167.
24. Amerigo , M . (2002) . A psychological approach to the study of residential satisfaction. In Aragones.Hand book of residential environments, London, Bergin & Garvey ,81-99.
25. Malva, L, F., Valerio R.M.,Verso,L., & Astolfi,A., (2015). Livingscape: a multi-sensory approach to improve the quality of urban spaces. Energy procedia, 78, 37-42.
26. Francescato,G.(2002). satisfaction and behavior in Aragones, Hand book of Residential environments , London, Bergin &Garvey,15-30.
27. Jiboye,A.D. (2012) . Post-occupancy evaluation of residential satisfaction in Lagos, Nigeria: Feedback for residential improvement.Frontirs of Architectural research,1,236-243
28. Chen.L., Zhang.W., Yang.Y., & Yu. J. (2013). Disparities in residential environment and atisfaction among urban residents in Dalian, china. Habitat International,40,100-108
29. Lovejoy , K.,Handy , s., & Mokhtarian , p. (2010), Neighbourhood satisfaction in suburban versus traditional environmental: An evaluation of contributing characteristics in eight California neighbourhoods. Landscape and Urban Planning, 97, 37-48
30. Manley,D ., & Van ham, M . (2012). Neighbourhood effects , housing tenure and individual employment outcomes. Neighbourhood. effects research :new perspectives ,147-173
31. Eziy, I. O., & Aduwo, B. E. (2013) . Assessment of residential satisfaction in public housing in ogun State, Nigeria. Habitat international,40,163-175
32. Yuliastutia, N., & Saraswati, N. (2014). Environmental Quality in Urban Settlement: The Role of Local Community Association in East Semarang Sub-District.Procedia Social and Behavioral Sciences,135,31-35
Comparative study of residential quality in different urban fabrics (Case study: Kerman)
Afsoon Mahdavi, Ph.D candidate, science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Mohammad Naghizadeh1, Associate professor, department of art and architecture, science and research branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Abstract:
Residential areas are important factors in improving the quality of urban life, and since "home" is considered as a place for living and serenity, from the early days of human civilization, a variety of designs, plans and ideas were provided to improve the quality of houses and people are always seeking ways to add comfort and welfare to their lives. Quality can be expressed by defining the manner of phenomenon in different subjects, and the manner of phenomena is determined by the human perception, which is built based on the understanding of each phenomenon. Based on the status of human perception and definition on each phenomenon, this study focuses on developing a conceptual model by considering a variety of factors influencing the quality of life in urban contexts.
Whether for investment or just providing houses for people with low income, the growth of real estate market and increasing rate of housing construction, without any regard to the standards of the desirable quality for these living spaces, form undesirable and in harmonious urban fabrics and neighborhoods that has made the image of cities unseemly; in addition, these houses can’t provide the desirable comfort for residents and citizens. Paying no attention to these issues and their continuous existence in housing construction, has resulted in the loss of real sense for living in cities and gave inconspicuous meaning to the role of residential fabrics in improving mental health and good human relations. Therefore, studying the quality of housing in order to develop strategies for improving the quality of urban housing is critical for the improvement of human housing and living conditions.
A brief body of literature, mostly in countries like Netherlands, America, and England, and some in Iran, has focused on housing quality; their methods, evaluations techniques, characteristics and standards have been examined in this research. Compared to previous studies, this study tried to develop a combined model of all effective components on the quality of housing in different dimensions such as social, cultural, economic, psychological-mental, and physical.
The aim of this qualitative study is to find practical ways to improve the quality of residential environments, and the used method in this study is analytical. For this research, a questionnaire with 98 questions was developed; the validity of this questionnaire was approved by social scientists and city experts and the reliability was approved by using Cronbach’s alpha method. This questionnaire was randomly distributed among 384 individuals (who were chosen by using Cochran Formula), and obtained results from these questionnaires were analyzed by means of Pearson correlation test and linear regression model.
At the end, by comparing the residential situation in different urban fabrics of Kerman, turned out that Al-Ghadeer neighborhood which is located in the city's new development site, has the most quality, and the lowest rank of quality of living belongs to Tah-Bagh Laleh neighborhood, which is located in the old city texture, and totally the quality of residential areas in urban fabrics in Kerman result was good.
Key words: quality of envivonment, district, residense, ,Building code , hemogenious
[1] * Corresponding Author’s Email: dr_mnaghizadeh@yahoo.com
