Subject Areas : فقه و تاریخ تمدّن

محمد حیاتی ¹ , قنبرعلی رودگر ²

1 - گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران.
2 - گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

Received: 2019-09-01 Accepted : 2020-02-09 Published : 2021-03-21

Keywords:

Full-Text:



 

تجارت طبرستان از اسپهبدیه(466-606 هـ)تا برآمدن صفویان

 

چکیده

طبرستان (کمابیش منطبق با استان مازندران کنونی) به سبب بهره مندی از اقلیمی مناسب کشاورزی و وجود جنگلهای انبوه و معادن غنی و نیز داشتن مرزهای طولانی با دریای خزر، که هم از خشکی هم از دریا به ولایات دیگر سرزمینهای اسلامی و نیز نواحی بیرون از دارالاسلام راه داشته، به لحاظ بررسی تاریخ اقتصادی و بازرگانی درخور توجه بسیاراست. تجارت طبرستان علاوه بر این مختصات طبیعی و اقلیمی، متأثرازاوضاع سیاسی و شیوه های حکمرانی سلسله های حکومتگر محلی و مرکزی و نیز قدرتهای رقیب مجاور که هر کدامشان درمقاطعی براین ناحیه یا بخشهایی از آن سلطه داشته اند، بوده است. استقلال نسبی سیاسی و اقتصادی اغلب حاکمان محلی که بر طبرستان حکم می راندند و برای حفظ موقعیت سیاسی، نظامی و اقتصادی خود از شرایط ویژه اقلیمی طبرستان، بهره می گرفتند. کالاهای طبرستان از هند تا مکه از شمال دریای¬خزر تا عراق خریداران خاص داشت. سؤال اصلی این پژوهش آن است که ازدوره اسپهبدیه تا برآمدن صفویان(905هـ) وضع تجارت این منطقه چگونه بوده و سیاستهای حکومتگران چه تأثیراتی برحیات تجاری طبرستان داشته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کهن و تحقیقات جدید به بررسی وضع تجارت طبرستان پرداخته و کوشیده تا پاسخی ولو ناقص که ناشی ازمحدودیت و سکوت منابع است برای این پرسش ارائه کند؛ ازمجموع مطالعات چنین برمی آید که شرایط ویژه اقلیمی طبرستان، موجب شکوفایی و بالندگی اقتصاد و بالمآل تجارت این ناحیه شده است. هم چنین این منطقه به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی و قرارگرفتن بر سر راههای تجاری شمال-جنوب و نزدیکی به جاده ابریشم، مرکز صادرات و واردات کالاهای مختلف بوده است. برخی از حکومتهای محلی مانند اسپهبدیه نقش فراوانی در رونق فعالیت های تجاری داشته اند؛ گرچه در عین حال به سبب دست اندازی حکومت هایی مانند، غزنویان، خوارزمشاهیان، تیموریان به ویژه مغولان آسیب هایی متحمل شده است و صدماتی بر پیکره اقتصادی و سیاسی آن فرودآمد.

کلیدواژه­ها: تاریخ طبرستان،تاریخ اقتصادی طبرستان،دریای خزر،تجارت طبرستان.

 

مقدمه

طبرستان واقع درساحل جنوبی دریای خزر ازغرب به گیلان و دیلمستان و از شرق به گرگان(گلستان کنونی) محدود بوده است. رشته کوه‌ البرز طبرستان را به دو قسمت جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم کرده‌ و از همین روی این ایالت از بخش داخلی ایران جدا شده‌است. طبرستان متشکل از جلگه‌ها، علفزارها، سواحل شنی تا جنگل­ها و کوهستان‌های ناهمواروهمیشه پوشیده از برف است. به سبب همین وضع جغرافیایی و طبيعى، طبرستان در بسیاری از زمانها کانون رویارویی نیروهای خارجی و قوای محلی بوده است. ازشهرهای مهم در دوره مورد پژوهش می­توان به ساری، آمل، رویان، لاریجان اشاره کرد(ابن اسفندیار،1366: 108).

تجارت طبرستان در فاصله اسپهبدیه تا برآمدن صفویان متاثرازاوضاع سیاسی و نیز شرایط اقلیمی و طبیعی طبرستان به ویژه آب فراوان و خاک حاصلخیزآن و مرزها و راههای دریایی و زمینی و مزیتهای نسبی آنجا بوده است. این که حکمرانان مختلف در دوره­های تاریخی چه سیاست­هایی را برای توسعه تجاری و اقتصادی در پیش گرفته و این سیاست­ها چه تاثیر داخلی و پیرامونی داشته بخشی ازمسائل این پژوهش است. تجارت در این دوره، برشبکه ای از راه­های زمینی و شهرهای بندری متکی بود. موقعیت جغرافیایی و نقش واسطه ای طبرستان میان تجارمناطق شمال و غرب دریای خزربا مناطق مرکزی و جنوبی ایران بوده و نزدیکی به جاده ابریشم به اهمیت تجاری طبرستان در دوره مذکور افزوده بوده است.

در این مقاله نگارندگان می­کوشد با تکیه بر منابع معتبرتاریخی و جغرافیایی جنبه­های گوناگون حیات اقتصادی و تجاری وعوامل رکود و رونق تجارت را دردوره مورد نظر، به ویژه با عنایت به شرایط سیاسی و نیز وضع طبیعی و اقلیمی آنجا ریشه­یابی کند و درواقع به بررسی ساختار تجاری طبرستان و تحولات ناشی از رشد تجاری آنجا در حدفاصل اسپهبدیه تا برآمدن صفویان بپردازد.

سلسله­های حکومتگر

در سده­های مورد بحث خاندان­های مختلفی در طبرستان حکومت می­کردند که معروفترین شان یکی شاخه دوم باوندیان به نام اسپهبدیه/ اصفهبدیه (حک. 466-606 هـ) بوده که مرکز حکومت آنها ساری بوده است. فرمانروایان این سلسله علاوه بر طبرستان گاه  گیلان و ری و قومس را زیر سلطه داشتند. آنها مدتی از طرف سلجوقیان و سپس از جانب خوارزمشاهیان در طبرستان حکم راندند.

یکی از فرمانروایان مشهور این سلسله شاه­غازی­رستم (حک. 536-558 هـ) بود که دوره باشکوه تجاری طبرستان را رقم زد(ابن اسفندیار،1366: 2/89). حکومت حدود سی­و­پنج ساله­ اسپهبد حسام­الدوله اردشیر­بن­حسن (حک. 567-602 هـ)نیز، مورد توجه مورخان بوده او توانست دوره­ای از­ آبادانی­ را در طبرستان ایجاد کند و با پادشاهان مناطق مختلف نیز ارتباط سیاسی برقرارکرده بود(ابن اسفندیار،1366:2/132). به­گفته ابن­اسفندیار نویسنده مهم­ترین تاریخ محلی این ناحیه، با نام تاریخ طبرستان در این دوره طبرستان «چون حرم مکه امن و چون کعبه­ خلایق بود»(همان:1/115). در ایام حج، عَلم او را مقابل علم خلیفه می­بردند و علم سایر سلاطین و ملوک به دنبال او(همان،2/154). ظهیرالدین فاریابی در قصاید خود او را ستوده­است:

     شاید که بعد خدمت سی سال در عراق نانم هنوزخسرو مازندران دهد(همان،1/121).

حکومت دیگر شاخه سوم باوندیه به نام  کینخواریه(حک. 635-750 هـ)، به پایتختی آمل بود. اولین فرمانروای آن ابوالملوک اردشیر دوم حسام­الدوله سوم و آخرینشان فخرالدوله­حسن بوده که به دست کیا­افراسیاب چلابی برافتاد( مشکور،1361:بیست وسه). این شاخه پس از هجوم مغولان، پایتخت را از ساری به آمل انتقال دادند(مرعشی،تاریخ طبرستان و رویان و مازندران:119،1361). تا هم از مغولان دورتر باشند و هم اردشیرمی­خواست به استنداران پادوسبانی رستمدار، که در غرب طبرستان بودند، نزدیک باشد.(همانجا؛ رمضانی،137:1393). البته حکام این شاخه اغلب دست­نشانده ایلخانان بودند و با­آنکه خود را شاه مازندران می­نامیدند قلمروشان از اسپهبدیه محدودتر بود(سجادی،مدخل آل باوند،595). از فرمانروایان مشهور این سلسله می­توان به اردشیردوم(حک.635-647 هـ)و یزدجرد­بن­شهریار(حک.675-698 هـ)اشاره­ کرد؛ در دوره فرمانروایی یزدجرد تمام مازندران زیر سلطه او بود و شهرآمل بسیار آباد شده­بود. او به «سیاست رعایا و تدبیر ملک و عدل و داد شهره بود»(مرعشی،40:1361).  طبرستان در زمان او دارای امنیت و رونق نسبی بود به طوری­که یک مأمور می­توانست پیاده در تمامی طبرستان مالیات را جمع کند(همان،119). در زمان نصیرالدوله­شهریار (حک.698-725 هـ) او ولایت کلارستاق (نزدیک تنکابن فعلی) را آباد کرد و شهر و بازار روزانه در آنجا بنیاد کرد(آملی،162:1393). 

در دوره کینخواریه، سال 743 هـ امیر مسعود سربداری به طبرستان لشکر کشید و توانست آمل را تسخیرکرد اما مدتی بعد در سال 745هـ رستمدار کشته شد(میرخواند،5/4511: 1380).آخرین امیر این خاندان، فخرالدوله­حسن (حک.734-750 هـ)بود که به دست کیاافراسیاب کشته­شد(مرعشی،تاریخ طبرستان و رویان و مازندران،120:1361). سپس حکومت برای مدت کوتاهی به کیا­افراسیاب چلابی/چلاوی رسید تا آنکه بزودی مرعشیان حکومت را از او گرفتند. در مجموع باوندیان با بیش از هفتصد سال حکومت در بخش­های مختلف طبرستان، سعی داشتند رضایت نسبی اهالی طبرستان را جلب کنند. به گفته ابن اسفندیار: "خراج های طبرستان{در زمان باوندیان} سهل و آسان بود و نه بر بررعایا نه بر معارف و ارباب خراج نبود"(ابن اسفندیار، 1366: 1/81).

یکی دیگر از سلسله­های حاکم بر طبرستان در دوره مورد نظر پادوسبانیان (حک. 45-1006 ه)بود گرچه بعضی از پژوهشگران مدت فرمانروایی این سلسله را از سال 45 تا 1006 هـ در منطقه رستمدار و رویان و نور و کجور (یعنی نواحی بین گیلان وآمل) می­دانند( مشکور، مقدمه کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران،بیست­و­چهار؛شایان،عباس،193:1364). ولی عده­ای معتقدند، خاندان پادوسبان پس از فتح طبرستان به دست مسلمانان برافتاد و در قرن چهارم کسانی دیگر به نام "استنداران" بررویان حکومت کردند و تابع حکام و فرمانروایان بزرگتر بوده­اند(مادلونگ،1378:،صص146-158) به­هررو حتی اگر طول مدت فرمانروایی آنها درست باشد از یک طرف دامنه نفوذ آنان خیلی محدود بوده و از سویی در بیشتر دوره­ها آنان فرمانروایان تحت سلطه حکومت­های دیگر بوده­اند تا حاکمان مستقل و مقتدر. بعضی از فرمانروایان این سلسله به آبادانی و پیشرفت توجه داشته­اند. به­گفته مرعشی در زمان نصیرالدوله شهریار (حک.717-725 هـ )، یکی از امیران پادوسبانی، "ولایت کلارستاق(نزدیک نوشهر کنونی) در هیچ وقتی چنان معمور نبود که در ایام دولت او بود"( مرعشی،تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ،37). در دوره تاج­الدوله زیار(حک.725-734 هـ)نیز آبادانی و پیشرفت منطقه رویان و رستمدار ادامه داشت. آملی سیاست و تدبیر ملک و درستی و راستی اورا ستود(آملی،166:1393). در زمان او در آمل بیش از هفتاد مدرسه وجود داشت(گیلانی،51:1353). در زمان جانشین او، جلال­الدوله اسکندر،(حک.734-761هـ)شهرکجور که به واسطه حمله مغولان خراب شده بود دوباره نوسازی شد(آملی،166). پادشاهان این سلسله در آغاز لقب اسپهبد، سپس عنوان استندار و بالاخره عنوان «ملک»داشتند( تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، بیست­و­پنج).

مرعشیان (حک. 760-1005ه) نیز سلسله دیگر حاکم بر طبرستان بوده­اند.سادات مرعشی، پیش از قرن هشتم هجری از مرعش(= شهری درمرز شام و بلاد روم،یاقوت، ،5/107. )،به نواحی مختلف ایران آمده­ بودند. یکی از نامدار­ترین آنان میرقوام­­ الدین معروف به میربزرگ بود که در نیمه دوم قرن هشتم در مازندران خروج کرد و با غلبه بر افراسیاب چلابی،که در آمل حکومت داشت(حافظ ابرو،1395: 1/313). به زودی در سرتاسر مازندران سلطه و فرمانروایی یافت و حکومت مرعشیان را در سال 760 هـ تاسیس کرد(میرخواند،5/4488،4489: 1380)؛ او و فرزندانش نزدیک به دو قرن در مازندران فرمانروایی کردند؛

بعد از میرقوام پسرش میرکمال­الدین (حک. 781-795هـ)به حکومت رسید که در زمان او تیمور گورکانی به مازندران حمله کرد و بعد از تصرف آمل به سال 794 هـ سادات را با کشتی به ماوراالنهر فرستاد( حافظ ابرو،2/748 ؛میرخواند،6/4784)، و سپس آمل و ساری را غارت کرد طوری­که به­گفته مرعشی «در تمامی ممالک مازندران خروس و ماکیانی نماند که بانگ کند»( مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 237)؛ و بدین ترتیب وقفه­ای در حکومت مرعشیان بوجود آمد، اما پس از مرگ تیمور، سادات با اجازه گرفتن از شاهرخ، پسر تیمور، به مازندران برگشتند و به عنوان امیران باجگزار تیموری حکومتشان را از سر گرفتند(همان،245). بعد از تیموریان، مرعشیان خراج به آق قویونلوها می­دادند؛ دراواخر حکومت مرعشیان، اختلاف­های داخلی بین سادات مرعشی، هم موجب ضعف و انحطاط آنها را فراهم کرد و هم باعث رنج و سختی برای مردم طبرستان شد(همان،320).در مجموع دوره حکومت مرعشیان به علت هجوم تیموریان، درگیری داخلی سادات مرعشی، عدم توجه کافی مرعشیان به اقدامات اقتصادی، دوره رونق و رشد اقتصاد و تجارت به حساب نمی­آید.

همزمان با سلسله­های محلی، حکومت­هایی خارج از طبرستان در همین دوران به طبرستان حمله آوردند.در دوره سلجوقیان با آنکه بیشتر طبرستان به صورت مستقل اداره می­شد(لمبتون،سیری در تاریخ ایران،53:1363). ولی آنها چندین بار به طبرستان یورش بردند و خرابی­های فراوان به­بار آوردند( ابن­اسفندیار،2/159،160). در زمان حکومت خوارزمشاهیان ابتدا اسپهبدان طبرستان خواستار همزیستی مسالمت­آمیز با آنان شدند و حتی با خوارزم­شاه از طریق وصلت مراتب خویشاوندی برقرارکردند تا دفع خطر کنند (بارتولد،61:1375). ولی سرانجام درسال 606 هـ سلطان محمد خوارزمشاه، طبرستان را به تصرف درآورد. طبرستان تا سال 617 هـ تحت حاکمیت خوارزمشاهیان بود(شایان،205:1364؛آشتیانی،10:1386) . با ورود مغولان اوضاع دگرگون شد. مغولان در تعقیب سلطان محمد خوارزم­ شاه،که ابتدا در قلعه ایلال مازندران متحصن شده ­بود(زیدری نسوی،58:1365؛ قاضی منهاح سراج،333:1391؛ جوینی،2/458: 1387)، خرابی­های فراوان درمازندران به بار آوردند(شبانکاره ای،241:1376؛ گیلانی،50: 1353). نابودی شهرها،کشتار و قتل ثمره این حملات بود(ابن الاثیر، 7/579. 1414ق). به­تعبیر مرعشی:«خرابی­های بسیارکردند و قتل به افراط نمودند»( مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 40، 118.). به­گزارش نویسنده تاریخنامه هرات، شاهزاده یسور مغولی در حدود سال 690 هـ به مازندران حمله­کرد و نزدیک به ده هزار تن از سادات و اشراف و بزرگان خاندان­های قدیم را اسیر کرد و «تمامت بوم و بر آن را بکندند و بسوختند... و چندان غنایمی دردست شاهزاده یسور افتاد که بر حصر و عدّ آن جز خداوند کسی را علم حاصل نیامدی( سیفی هروی، 94،149: 1381). یسور بیشتر بلاد و اماکن و مساکن مازندران را خراب کرد(همان،691). بدین ترتیب رشد تجاری طبرستان متوقف شد.گرچه بعد از تثبیت حکومت ایلخانان آنها سعی در آبادانی ایران و طبرستان داشته اند ولی رشد اقتصاد و تجارت تا دوره صفویان احیا نشد.

 

تجارت طبرستان

با توجه به استقلال نسبی طبرستان  از خلافت اسلامی و عدم توجه کافی منابع جغرافیایی و تاریخی به این ناحیه، وضع بازرگانی و تجارت این سرزمین به طور واضح روشن نیست. اما با وجود این می­توان از لابه لای متون تاریخی، جغرافیایی، ادبی و... از وضع تجارت این ایالت آگاهی­هایی بدست آورد.

   تجارت دارای شاخصه­ها و ویژگی­های متعددی بوده است که به آنها اشاره می­کنیم.

   الف. هم­پیوندی باشهرنشینی

 بین تجارت با شهر و شهرنشینی ارتباط تنگاتنگی هست. اساسا پیشرفت و انحطاط تمدن رابطه نزدیک با پیشرفت و زوال شهرنشینی دارد؛ می­توان گفت نخستین پیش­شرط برای بقای شهر، وجود و دوام بخش کشاورزی با مازاد محصول بوده است)میلز،1375:،5،6)

مهم­ترین عامل پیدایش و توسعه شهرها اقتصادی و یکی از مهمترین جنبه­های کالبدی شهرها بازار است(اکبری،1396: 13).در تشکیل بنیادهای شهری و اجتماعی ایران بعد از اسلام نقش عوامل چهارگانۀ: اصناف و بازار، مسجد جامع و طلاب علوم و فنون، محلات و دارالحکومه مهم بوده­است(پارسی،1393: 62).

درطبرستان شهرهای فراوانی با این شاخصه­ها وجود داشته است. در بخش جلگه­ای طبرستان، به سبب رونق اقتصادی شهرنشینی و بازرگانی توسعه بیشتری داشته و شهرها و روستاها به هم پیوسته بوده­اند؛ اما در نواحی کوهستانی به دلیل جغرافیایی اقتصاد آنجا رونق کمتری داشته و شهرهای کم­شمارتری در آنجا وجود داشته است.

  ابن­اسفندیاراز نزدیک به سی شهر درمناطق کوهستانی و جلگه­ای طبرستان نام برده که دارای مسجد جامع و بازار بوده­اند(ابن اسفندیار،1/74). بنابراین با توجه به تاکید مورخان و جغرافیانویسان بروجود شهرهای فراوان در طبرستان، می­توان چنین برداشت کرد که اقتصاد و تجارتی پویا دراین منطقه وجود داشته است.

عموم حاکمانی که در طبرستان به بنای شهرها همت می­گماشتند به ساخت بازار نیز، به عنوان هسته مرکزی اقتصادی و تجاری شهر، توجه ویژه نشان می­دادند؛ منابع تاریخی وجغرافیایی از حاکمان محلی و غیرمحلی طبرستان که به احداث شهر و بازارهمت گماشتند یاد کرده­اند؛ امیر محلی لارجان/ لاریجان به نام منوچهر مرزبان، در زمان اسپهبد شاه غازی رستم باوندی، قلعه کهرود(در لاریجان) را چنان آباد کرد که بازرگانانی از هند و روم و مصر و شام به آنجا می­آمدند و بازار فروش کالاهای طبری نیز درآنجا پررونق بود(ابن اسفندیار،2/99؛ برزگر،2/86) یکی از امیران باوندی، نصیرالدین شهریار (حک.717-725 هـ .)، در کلارستاق(نزدیک نوشهر کنونی) شهر و بازار بنیاد نهاد( آملی،162؛ مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 37). که بازرگانان و پیشه وران از هر سو بدانجا روان بوده­اند(آملی،162؛ برزگر،2/411 ). در سال 769 هـ، سیدکمال­الدین بن قوام الدین مرعشی شهر و بازار ساری را بازسازی کرد(مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 195 )؛ و برادرش سیدفخرالدین، از امیران محلی منطقه رویان در زمان حضورش در ولایت ناتل (نور امروزی)، قصر و حمام و مسجد و بازار ساخت و چنان رونقی به این منطقه داد که به­گفته مرعشی"رشک روضه برین گشت"( همان،211). اینها همه نشان وجود شهرهای فراوان و به­تبع رونق بازارها در طبرستان است.

نکته قابل ذکراینکه، رابطه­ای معنادار بین رشد و شکوفایی تجاری و اقتصادی شهرها با حضور دانشمندان، اطبا، منجمان و ثروتمندان در شهرها وجود دارد و اساسا یکی از شاخصه­های پیشرفت و رفاه اقتصادی و اجتماعی در دوره­های مختلف همین نکته بوده است. گفته­های مورخان و جغرافیانویسان درباره طبرستان مؤید همین نکته است؛ مثلا نویسنده معجم البلدان آمل را شهری وصف می­کند که در آن « علمای بسیار است به هر علمی»( یاقوت حموی،1/57: 1397ق). ابن­اسفندیار نام دهها تن از نام­آوران طبری از شهرهای مختلف طبرستان را که در زمینه­های گوناگون علمی، فرهنگی، اقتصادی و... طی قرون متمادی فعالیت داشته­اندآورده است(ابن اسفندیار،1/ 90 - 139 ).

ب.تاثیر سیاست­های امیران و حاکمان باوندی، شاخه اسپهبدیه (حک. 466-606 هـ.) بر رشد تجاری طبرستان

سه شاخه حکومت باوندی که یکی از طولانی­ترین فرمانروایی­ها در طبرستان بوده­اند، در دوره حکومت خود موجد تاثیرات اقتصادی و تجاری در طبرستان شدند؛ البته درباره نقش و تاثیرات  شاخه سوم (کینخواریه(حک.635-750 هـ..) اشارات اندکی در منابع آمده، ولی درباره سیاست­های بازرگانی دومین شاخه باوندی، یعنی اسپهبدیه، (حک. 466-606 هـ.) مطالب درخور توجهی در تاریخ طبرستان ابن­اسفندیارآمده که به آن اشاره می­کنیم.

یکی از برجسته­ترین امیران باوندی، شاه غازی رستم (حک. 536-558 هـ..) بوده که می­توان دوره­ او را عصر طلایی حکومت باوندیان نامید. او علاوه برطبرستان تا جاجرم و گرگان و بسطام را زیر فرمان داشت. وی برای آبادانی طبرستان فرمان داد سه سال مالیات از اهالی برداشته شود(ابن اسفندیار،2/83). و برای پیشبرد و ساماندهی اوضاع تجاری و بازرگانی در شهرهای مختلف، چون ری، بغداد، اصفهان، خوارزم، مکه و سیواس محلی را به امور بازرگانی اختصاص داد (به اصطلاح امروز اتاق بازرگانی) و نمایندگانی از جانب او در آن شهرها بوده­اند که هر یک صد تا دویست هزار دینار تنخواه در اختیار داشتند تا برای دولت او خرید و فروش کنند( ابن اسفندیار ،2/89). او هر اندازه گندم که به دست می­آورد نخست آذوقه سالانه مردم را تامین می­کرد و مازاد برآن را به دامغان و استرآباد صادر می­کرد؛ بدین منظور صدها استر و میرآخور داشت( همانجا؛ مهجوری،1381: 1/250). همچنین او بازرگانی خارجی با مناطق شمال دریای خزر را گسترش داد. به­گفته ابن­اسفندیار:« از اول عمارت، طبرستان تا به امروز هرگز چنان معمور نبود که به عهد او»( ابن اسفندیار،2/105). شاه غازی از پادشاهان تاثیرگذار در زمینه تجارت و بازرگانی طبرستان بوده است.

مظفری دوره شاه غازی را این­گونه وصف کرده است:

    جنت عدن است گویی کشور مازندران             در حریم حرمت اصفهبد اصفهبدان(همان،2/84).

در همین دوره، دراواسط قرن ششم­هجری، منوچهر مرزبان، یکی از امیران محلی لارجان زیر نظر باوندیان، ولایت­لارجان، به ویژه قلعه کهرود را چنان آبادان کرده بود که بازرگانانی ازهند و مصر و شام به این منطقه می­آمدند(ابن اسفندیار،2/99)؛ همین تدابیر باعث رشد تجارت­ و بازرگانی شده بود. آبادانی زمان شاه غازی در دوره حسام الدوله اردشیربن حسن باوندی(حک.562-602 هـ.)، ادامه پیدا کرد. در زمان او به حرفه­ها، در مناطق مختلف طبرستان اشاره شده که می­توان آنرا بازار پیشه­وری یا پیشه­وران و از مقوله کسب و کارهایی غیر از کشاورزی و دامپروری و البته به بازرگانی و صنعت ارتباط داشت دانست( اسلامی، تاریخ مازندران،2/601). به گفته ابن اسفندیار هفت هزار مرد خاصه و خاصه در، برای دربار اسپهبد حسام الدوله باوندی کار می­کردند( ابن اسفندیار، 2/124). از این جمله می­شود فهمید که هفت هزار مرد اهل تخصص و فن در دربارش کار می­کردند( اسلامی، تاریخ مازندران،2/601). او بازارچه­هایی در سراسر طبرستان ایجاد کرد( برزگر،2/322). و به وضع بازرگانی توجه نشان داد؛ و با سران دولت­های مختلف از مصر و شام تا سلاطین خوارزمشاهی و... ارتباط سیاسی و تجاری برقرار کرد که به آبادانی و شکوفایی بازرگانی طبرستان انجامید(ابن اسفندیار،2/132 ). بخشش­های فراوان او به دانشمندان و بقاع متبرکه و...هم نشان دیگری از رونق عصر اوست. (ابن اسفندیار،1/119،120).

ج. راه­های تجاری

 راه­ها در توسعه روابط تجاری در طول تاریخ بسیار تاثیرگذار بوده است. درواقع حمل و نقل کالاها بدون راه­های مناسب و تامین امنیت آنها ناممکن است. در گذشته رشته­کوه­ها مانع طبیعی مهمی بر سر راه حمل و نقل بودند، در مقابل رودخانه­ها که گاه مانع طبیعی مسیر آمدوشد کاروانها بودند، معمولاً چون شاهراه­هایی کار تجارت و ارتباطات را تسریع می­کردند؛ چنانکه دشت­ها نیز کار حمل و نقل را آسان می­نمودند. همچنین دریاها نیز مسیرهای مناسبی برای توسعه بازرگانی بوده­اند( برگر، 126، 127)؛ عوامل مهمی که طبرستان از همه آنها عوامل برخوردار بوده­است.

1. راه­های زمینی

شمال ایران به­ویژه طبرستان به سبب شرایط اقلیمی متفاوت نسبت به سایر نقاط ایران و به علت داشتن جنگل­های انبوه،کوه­های صعب­العبور و باتلاق­های بسیار، راه­های زمینی سهل­الوصول کمتری داشته­ است و این ویژگی­های طبیعی در ایجاد شبکه راه­های ارتباطی منظم، به ویژه در ارتباط با بخش­های واقع در ماوراء جبال البرز، مانع ایجاد می­کرد، به طوری که در بسیاری از منابع متقدم به این موضوع اشاره شده ­است. بیهقی که خود در لشکرکشی سلطان مسعود به طبرستان حضورداشته­، یکی از دشواری­های این لشکرکشی را راه­های صعب­العبور طبرستان دانسته و نوشته­است:« این راه­ها که آمدیم و دیگر که رفتیم سخت تنگ بود چنانکه دو سه سوار بیش ممکن نشد که بدان راه برفتی. از چپ و راست همه بیشه بود همواره تا کوه... زمینش چنان بود که هر ستوری که بر وی برفتی فرو شدی تا گردن. حصانت آن زمین از این است»( بیهقی،1375 : 589، 590)؛ سه سده بعد چون تیمورگورکانی به جنگل­های انبوه طبرستان رسید و دریافت که عبور لشکر به شدت دشوار است، عده­ای را مأمور کرد تا درخت­های مسیر را قطع کنند( حافظ ابرو ، 2/746). البته این گزارش­ها بدین معنا نیست که راههای زمینی قابل استفاده در حمل و نقل و تجارت نبوده، بلکه مراد آن است که طبرستان در مقایسه با سرزمین­­های هموار مناطق دیگر راه­­های مناسب کمتری داشته است.

 با توجه به اهمیت راهها به عنوان تسهیل کننده روند تجارت و مشکلات ویژه طبرستان در این زمینه، بعضی از حاکمان به راه­های زمینی توجه داشتند. .یکی از اقدامات شاه­غازی رستم (حک:.536-558 هـ.) ساخت پل­های فراوانی از تمیشه در شرق طبرستان تا گیلان بود(ابن اسفندیار،2/104). البته توجه به ساخت و ساز راه­­ها و پل­ها فقط مخصوص حاکمان و امیران نبود. ابن­اسفندیار از شخصی به­ نام ابواسحق ابراهیم بن مرزبان یاد می­کند که از معاریف طبرستان بود و از اموال خود راه­ها و پل­هایی در طبرستان و رویان ساخت و سهل­بن­مرزبان نامی نیز راه­هایی را درلارجان نوسازی کرد و ایمن گردانید( همان،1/122.).

  راه­های زمینی طبرستان به دو دسته تقسیم می­شده: نخست راههایی که مناطق داخل طبرستان را به یکدیگر متصل می­کرد؛ دسته دوم راه­هایی که طبرستان را به سرزمین­های بیرون از آن پیوند می­داد.

1-1. راه­های داخلی

 در داخلِ طبرستان مهم­ترین راه­ها از شهر مرکزی آن، یعنی آمل آغاز می­شد که از یک سو به سمت غرب یعنی ناتل و چالوس و ازآنجا تا کوهستان دیلمان امتداد می­یافت. این راه تا چالوس از مناطق هموار عبور می­کرد و سپس از میان کوه گذشته و ازشهر­های کلار و کجور به سمت گیلان ادامه پیدا می­کرد.

 راه دیگر از آمل به طرف شرق می­رفت و از شهرهای مامطیر (بابل امروزی) و ساری گذشته، به تمیشه می­رسید. تقریبا تمام این راه از میان دشت­های هموار می­گذشت و به سبب وجود رودها و مسیل­های متعدد این مسیر پل­های بسیاری در نقاط مختلف میان راه تعبیه شده بود( پرگاری،1393: ،168، 169).

2-1. راه­های خارجی

دو راه طبرستان را به نقاط خارج از این منطقه مرتبط می­ساخت که یکی از آنها در امتداد راه آمل به تمیشه بود و سپس از آنجا به استرآباد و گرگان کشیده می­شد و ازآنجا دو شاخه می­شد: یک شاخه به سوی خراسان امتداد می­یافت و دیگری به سوی شمال به دهستان می­رفت. راه دیگری که طبرستان را به نقاط بیرون از آن متصل می­کرد، راه آمل به ری بود؛ این راه که از آمل به سمت جنوب کشیده می­شد، از میان دره هَراز و گردنه­های متعدد عبور می­کرد و سرانجام به ری منتهی می­شد( بیهقی، 606.).

راه زمینی دیگر طبرستان راهی ساحلی بود که از غربی­ترین نقطه آن ، یعنی از رامسر فعلی در مرز گیلان تا شرقی­ترین نقطه طبرستان یعنی گرگان، در بخش جلگه­ای و به موازات و نزدیک به ساحل دریای خزر امتداد داشته و در منابع بارها از آن سخن رفته است( ابن اسفندیار،2/144؛ مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 133).  

2. مسیرهای تجارت دریایی

 به­سبب باتلاقی شدن طبرستان در مواقع بارندگی و وجود جنگل­های انبوه و نیز رشته کوههای نواحی جنوبی،دریا مسیر مناسب­تری برای ارتباطات و تبادلات خارجی بود. از طرفی نزدیکی طبرستان به دریا باعث شد این منطقه از راه دریای خزر با مناطق پیرامون این دریا ارتباط داشته باشد. به­گفته مسعودی از بنادر طبرستان و گرگان کشتی­های تجاری به سمت باکو، که دارای نفت بود، می­رفتند( مسعودی، مروج ­الذهب،1/182). شهر آتل (=پایتخت دولت خزران) که در ساحل رود آتل( ولگا) قرار داشت نیز در تجارت دریایی نقش بسزایی داشته­است. شهر دربند(= باب الابواب)در ساحل غربی دریای خزر یکی از مسیر­های دریایی بین طبرستان با مناطق شمال غربی دریای خزر بود. بیتی ازخاقانی شروانی، بیانگر مسیر شروان و قفقاز به خراسان در آن روزگار است که از راه دریا به طبرستان می­رسیده و از گرگان می­گذشته است:

                سوی دریا روم و بر طبرستان گذرم کافتخار طبرستان به خراسان یابم         

            چون ز آمل رخ آمال به گرگان آرم یوسف دل نه به گرگان، به خراسان یابم( خاقانی297)

     بندر دهستان هم که یکی از شهرهای باستانی در مشرق دریای خزر بود.یکی از مقصدهای بازرگانان طبرستانی برای تجارت بود که به این بندر رفت و آمد داشتند.

نکته قابل توجه در ارتباط دریایی با مناطق اطراف اینکه، طبرستان، از دوره مغول تا صفویه، به خوارزم وصل می­شد؛ زیرا براساس اسناد تاریخی تا دوره­ صفویه آب آمودریا به دریای خزر می­ریخته(بارتولد،102). ولی بعدها رود مزبور به سوی دریاچه آرال تغییر مسیر داد(همان،100،102)؛ مثلا در ماجرای تبعید امیران مرعشی توسط تیمور گورکانی در سال 794 هـ ا ز طبرستان به خوارزم، حافظ ابرو که خود در لشکرکشی تیمور حضور داشته نوشته است سران مرعشی را با کشتی به خوارزم فرستادند( حافظ ابرو، 2/748). به­گفته مرعشی:«درفرضه­ها (بندر) کشتی­ها آماده کردند و سادات را در کشتی نشانده و به آغریجه(=مصب آمودریا، جایی که آب آمودریا به دریا خزر می­ریخت(بارتولد،117). بردند و سپس از آنجا به جیحون ماوراءالنهر بردند»( مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 236؛ عبدالرزاق سمرقندی، 1/655؛گیلانی، 55.). بارتولد ضمن اشاره به این سند و اسناد دیگرمعتقد است از دیدگاه تاریخی جای تردیدی نیست که آب آمودریا تا مدتها پس از عصر مغولان به دریای خزر می­ریخته است بنابراین می­توان گفت طبرستان از راه دریای خزر و جیحون/ آمودریا با خوارزم ارتباط داشته( بارتولد، 100، 102)؛ در این صورت، می­توان تصور نمود از این مسیر هم کالاهای تجاری و بازرگانی مبادله می­شده است.

بندر آبسکون (نزدیک گرگان)، مقصد دیگر تاجران بود؛ کشتی­ها از این بندر برای تجارت به سوی آمل می­آمدند(مسعودی، مروج الذهب، 1/182 ). مسعودی از سفر دریایی خود از سواحل گرگان تا طبرستان سخن گفته است(همان،1/123).

طبرستان علاوه بر ارتباط دریایی با نواحی شمال و شرق و غرب دریای خزر، از طریق دریا با گیلان نیز رفت و آمد داشتند.(ابن اسفندیار،1/237) از بنادر اهلم و فریدون­کنار طبرستان به بنادر هوسَم و کوتَم گیلان هم ارتباط دریایی وجود داشته. مرعشی یکی از اقدامات سیدرضا کیا (829 هـ )، از امیران سلسله کیای شرق گیلان، را ترمیم بندرهوسم (=رودسر) و آبادی این منطقه ذکر کرده، می­نویسد از بندرهای مازندران کشتی­بانان بسیار به آن جا آمده، کشتی­های بزرگ بنیادکرده و قایق­هایی متعدد در آب روان بوده­اند( مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، 99،142). در واقع بندر هوسم یکی از بنادر مهم ارتباطی بین گیلان و طبرستان بوده است( عظیمی، 205)، مستوفی از بندر کوتم در گیلان نیز نام می­برد که با بنادر گرگان و طبرستان و شروان ارتباط بازرگانی داشته است( مستوفی،203). از بندر فریدون­کنار در طبرستان به عنوان بندری فعال در قرن هشتم نام ­برده شده است(همان،388). می­توان گفت در دوره مورد پژوهش ارتباط دریایی و بازرگانی بین بنادر مهم گیلان مانند هوسم و کوتم به بنادر اهلم و فریدون­کنار طبرستان برقرار بوده است که احتمالا علاوه بر کالاهای تجاری برای جابجایی مسافر هم استفاده می­شد.

 علاوه بر ارتباط دریایی طبرستان با مناطق دیگر، در داخل طبرستان نیز از راه دریایی برای حمل و نقل مسافر و کالا استفاده می­شد و بیشتر شهرهای طبرستان بنادری داشته( مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، 281 ، 248، 236)؛ در منابع تاریخی بارها درباره سفر با کشتی بین شهرهای مختلف طبرستان سخن به میان آمده است(ابن اسفندیار، 2/144؛ مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 117 ). در حکایتی از سیاست­نامه به گشت و گذار درسواحل آمل سخن به میان آمده است( خواجه نظام الملک طوسی، 239).     

د. روابط تجاری خارجی طبرستان 

طبرستان به دلیل امکانات بالقوه و بالفعل کشاورزی و مازاد تولید از یک سوی، و بسیاری راههای ارتباطی در خشکی و دریا از سوی دیگر، ظرفیت لازم و کافی برای صدور تولیدات و محصولات را داشته است.

1-1. روابط تجاری طبرستان با سرزمین­های اسلامی

در اوایل دوره اسلامی که«طبرستان مملکتی منفرد بود و پادشاه یکی، و اهل طبرستان را به هیچ چیز که از دیگر ولایات آورند، حاجت­مندی نبود»( ابن اسفندیار،1/77،78)، ارتباط بازرگانی قابل ذکری بین طبرستان و سایر سرزمین­های اسلامی گزارش نشده است؛ اما به تدریج با حضور و نفوذ مسلمانان و اعراب در طبرستان و شناخت آنها از قابلیت­های طبرستان شاهد روابط تجاری گسترده­تر بین این مناطق هستیم به طوری­که طبرستان سرزمین مهم برای بازرگانان به شمارمی­آمد(طوسی، 246).

در عصرعباسیان از طبرستان سینی­های چوبی به بغداد صادر می­شد( جرجی زیدان، 5/977). در بازارهای اصفهان انواع صنایع و ابزارهای­های چوبی طبرستان به وفور یافت می­شده است( مافرخی ، 80). محصولات چوبی این سرزمین به ری هم ارسال می­شد که در آنجا کاسه­های چوبی می­ساختند( لسترنج، 401). درودگران اهل ری ساخته­های چوبی طبرستان را دوباره به مناطق دیگر صادر می­کردند(قزوینی،178). در کنار محصولات چوبی مقدار زیادی از فرآورده­های ابریشمین و جامه­های گوناگون پشمین باکیفیت و دستار­های مردانه ابریشمی و سرپوش­های نازک طبرستان که لطافت و زیبایی خاص داشته هر ساله به بیشتر مناطق جهان اسلام صادر می­شد. پارچه­های درشت بافت و طیلسان طبرستان به مکه صادر می­شد و آنجا فروش بالایی داشت(مقدسی، 543؛ قزوینی،178). به­جز کالاهای چوبی و انواع منسوجات، از طلای طبرستان هم جواهرات گران­بهایی می­ساختند که به عراق صادر می­شده است( ابن­حوقل ،123).

 بازرگانان عراقی، شامی و خراسانی ساکن در طبرستان کالاهای تجاری و بازرگانی این منطقه را به سرزمین­های خود می­بردند(ابن اسفندیار،1/80. ). چنانکه اشاره شد در عصر شاه غازی رستم باوندی که طبرستان شاهد شکوفایی تجارت بود. او شبکه­ای گسترده­ای از روابط در ایران و دیگر مناطق جهان اسلام ایجاد کرده و در شهرهای بزرگ وکیلانی(نمایندگانی) جهت بازرگانی داشت( همان ،2/89).

ارتباطات بازرگانی طبرستان با نواحی دیگر در اواسط قرن ششم نیز ادامه داشت به عنوان نمونه، همان طوری­که پیش­تر اشاره شد، منوچهر مرزبان چنان منطقه کهرود (در لاریجان امروز)را آبادان کرده بود که از مصر و شام تاجران جهت تجارت به آنجا می­­آمدند و بازرگانی گسترده­ای شکل گرفته بود( ابن اسفندیار،2/99). این روند گسترش ارتباط تجاری و بازرگانی با سایر مناطق اسلامی تا اواخر حکومت باوندیان ادامه داشت؛ به طوری­که در زمان پادشاهی حسام­الدوله اردشیربن­حسن(د. 602 هـ.)، کمی قبل از حملات ویرانگر مغولان، او با حکومت های مختلف ارتباط تجاری داشت؛ ارتباط دوستانه صلاح­الدین یوسف، پادشاه مصر و شام، با اردشیر در روابط بازرگانی بین آن دو هم موثر بود(همان، 2/130). سفیرانی از شروان، دربند و تفلیس تا مغرب و عمان برای ارتباط سیاسی و بازرگانی به دربارش می­آمدند( همان2/132)؛ افزون بر این، ارتباط سیاسی و بازرگانی اسپهبد با طغان­شاه در شرق خراسان نیز گرم و صمیمانه بود و اسپهبد برای او طرایف مازندرانی و اسبان تازی می­فرستاد( همان 2/64).

نکته قابل ذکر دیگر اینکه در قرون هفتم وهشتم خوارزم نیز یکی از مهم­ترین مراکز کاروانی و داد و ستد برای بازرگانان بوده است؛ زیرا قافله­ها مال­التجاره خود را از آسیای مرکزی و شرقی به این شهر می­آوردند و آنها را درآنجا به کاروانیان دیگر می­فروختند. این کاروانیان از خوارزم به عزم بلاد سواحل رود ولگا حرکت می­کردند و کالاهای آسیای مرکزی و چین و هند را به شهرهای بلغار(در جنوب غازان کنونی) و هشترخان یا به شبه جزیره کریمه آورده آنها را در آن نواحی با سکنه یا تجار ونیزی معامله می­کردند( اقبال آشتیانی، 1/568؛ باسورث، تاریخ غزنویان، 2/209) و این احتمال دور از ذهن نیست که بخشی از مسیر کاروانیان از کناره­های دریای خزر در حوزه طبرستان بوده باشد، طبرستان نیز منسوجات خود را از طریق دریای خزر به آسیای مرکزی می فرستاد( کندی، 19).

2-1. روابط تجاری با هند و چین

درباره اینکه آیا حاکمان محلی طبرستان و بازرگانان این سرزمین در دوره مورد پژوهش با هند و چین روابط تجاری داشته­ یا بازرگانان این مناطق به طبرستان می­آمدند، اظهار نظر قطعی نمی­توان کرد؛ چه در منابع فقط اشاراتی به این ارتباطات به چشم می­­خورد.

در یکی از حکایت­های اسرارالتوحید(قرن پنجم هجری) از دو برادری سخن گفته شده که از چین برای بازرگانی به طبرستان می­رفتند (محمد بن منور،1366: 186).ابن­اسفندیار نیز ضمن اشاره به روابط تجاری سرزمین­های دیگر با طبرستان از بازرگانان هندوستان یاد می­کند که از دیرباز به آمل می­آمدند و این ارتباط تا زمان حیات مؤلف(قرن هفتم)ادامه داشت( ابن اسفندیار، 1/80).

به­گفته ابن­اسفندیار یکی از امیران محلی لاریجان (منوچهر مرزبان) تاجرانی از هند و مصر به این منطقه آورده بود(ابن­اسفندیار، 2/99 ). به سبب نیاز صنعت ابریشم چین به پارچه­های ضخیم ابریشمی و با توجه به ترجیح ابریشم­بافان غیر­طبرستانی به نوع نخ ظریف و ریز بافت، پارچه­های ابریشمی ضخیم از طبرستان به چین ارسال می­شد(متز، 2/501) و ازآنجاکه چینیان از دیرباز دوستدار کالاهای پنبه­ای نیز بودند و چون ابریشم در چین فراوان ولی پنبه کمیاب بود آنها بیشتر پنبه مورد نیاز خود را از هند وارد می­کردند( آیرین فرانک، 276) و از طرفی، به سبب فراوانی پنبه در طبرستان، شاید بخشی از ارتباط بازرگانی طبرستان با چین در حوزه واردات پنبه از این ناحیه بوده و بازرگانان پارچه­های پشمی و کتانی و ابریشمی از طبرستان به این مناطق صادر می­کردند( همانجا).

در عصر مغول که ایران و چین هر دو زیر سلطه شاخه واحدی از دودمان مغولی قرارگرفته بودند می­توان تصورکرد بین ایران و چین روابطی نزدیک برقرار شده باشد( بارتولد، 91)، و چون مغولان به هر دو منطقه آمدو شد داشتند، به نظر می­رسد در این رفت و آمدها کالاهای تجاری نیز جابجا می­شده است؛ در زمان مغولان، پارچه­های ابریشمی اهمیت فوق­العاده داشته واساسا ابریشم در آن زمان از ثروت­های گرانبها بود. چنانکه قسمتی از مالیات جنسی طبرستان به ابریشم تادیه می­شد(آشتیانی،عباس اقبال، 1/599 ). به­گزارش سفرنامه نویس ونیزی، در قرون هشتم ونهم، بهترین پارچه­های ابریشمی در گیلان و طبرستان بافته می­شد( جوزافاباربارو، 100) و سپس بخشی از آن صادر می­شد؛ اما اینکه ارتباط بازرگانان طبرستان با چین و هند در دوره مغول پیشرفتی داشته یا نه، گزارشی در منابع به چشم نمی­خورد.

3-1. روابط تجاری طبرستان با سرزمین­های شمال، شرق وغرب دریای خزر

دریای خزر، واقع در شمال طبرستان، به­سبب قلت منابع دریایی و نداشتن جزایر آباد و قابل سکونت،در مقایسه با سایر دریاها،چندان مورد التفات نبود و به قول اصطخری:«از این دریا هیچ نخیزد مثل مروارید و مرجان و مانند آن و منفعتی ندارد»( اصطخری ،176)، اما به سبب جایگاه جغرافیای سیاسی، اقتصادی و راهبردی خود در طول تاریخ همواره از اهمیت برخوردار بوده است( کولایی، 16) و روابط تجاری در حوزه این دریا برقرار بوده است.

روابط تجاری طبرستان با روسها در منابع تاریخی و جغرافیایی پرنوسان ذکر شده که گاه مسالمت­آمیز و گاهی پرتنش وخصمانه بوده است. در مجموع، کرانه­های جنوبی دریای خزر برای روس­ها از لحاظ بازرگانی به عنوان کوتاه­ترین راه تا آسیای مرکزی، هندوستان و جز اینها اهمیت داشت(ملگونف، 69 ). روس­ها در سده­های اولیه اسلامی از طریق رودخانه دُن به سمت رود اتل(= ولگا) و از آنجا به کرانه­های دریای خزر و سپس گرگان می­آمدند.گاهی بارهای خود را از آنجا با شتر به بغداد حمل می­کردند( بارتولد،44).

 در منابع به غارتگری روس­ها در سواحل دریای خزر اشاره شده که به درگیری مردمان دیلم، گیل،گرگان و طبرستان با آنها انجامید( مسعودی، مروج الذهب،1/123؛ ابن اسفندیار،1/266). با وجود این درگیری­ها( کستلر، 6) در بیشتر دوره­ها، روابط روسها با نواحی جنوب ساحل خزر به صورت مسالمت­آمیز و آنها به قصد تجارت و بازرگانی به ایران می­آمدند. بازرگانان روسی از مسیر دریای خزر به ری می­آمدند و با خود شمشیر، کنیز و خز می­آوردند و علی­القاعده بایستی از مسیر طبرستان و گرگان به ری می­رسیدند(لومبارد، 53 )؛ چنانکه بیهقی از کشتی­های روسی که نزدیک بندر اهلم آمل دیده بود یاد کرده است(بیهقی، 601 ). بنابراین بندر اهلم آمل در ورود کالاهای تجاری حوزه رود ولگا نقش داشته است( باسورث، تاریخ غزنویان، 1/78).

نکته در خور توجه اینکه: خزران در شمال دریای خزر حلقه واسطه روس­ها با طبرستان به شمار می­رفته اند. روس­ها برای صادرات پوست خز و شمشیر به بلاد اسلامی به حاکمان خزر عوارض پرداخت می­کردند.بنابراین آنها برای تجارت با سواحل جنوبی دریای خزر، ناگزیر به ارتباط با منطقه خزر و حاکمان آنجا بوده­اند. از طرفی ارتباط تجاری طبرستان و سایر نواحی جنوبی دریای خزر و مناطق اسلامی با روس­ها نیز ناگزیر از طریق خزران بوده است؛ گفته می­شود بیشتر درآمد سرانه پادشاهان خزر از بازرگانی خارجی تامین می­شد( کستلر، 56). به قول آیرین فرانک، نه کشاورزی، نه منابع طبیعی دیگر، بلکه بازرگانی همیشه تکیه­گاه اصلی امپراتوری خزرها به شمار می­آمد( آیرین فرانک، 246). ازآنجای که ظاهرا ساکنان نواحی ساحلی شمال خزر در زمینه کشاورزی فعالیت چندانی نداشتند( مقدسی،520) علی­القاعده معیشت آنها مبتنی بر تجارت با کشورهای مسلمان و مناطق شمالی بود( بارتولد، جایگاه مناطق اطراف خزر در تاریخ جهان اسلام، 40؛ زرین­کوب، تاریخ مردم ایران، 2/513). حاکمان شهر اتل از ورود برده­ها عوارض دریافت می­کردند و سپس آنها را در مسیرهای منتهی به دربند و ارمنیه و طبرستان به ری و بغداد روانه می­کردند( لومبارد .223؛ باسورث، تاریخ غزنویان، 1/211.)؛ متقابلا از طرف طبرستان و گرگان نیز کالاهایی مانند جامه­های پوشیدنی به نواحی خزر صادر می­شد.

علاوه بر منطقه خزر، ارتباط تجاری بین طبرستان و شهر «دربند» (=باب الابواب)، واقع در ساحل غربی دریای خزر، نیز برقرار بود(طوسی،191؛ بارتولد،6 )، چنان­که یکی از دروازه­های دربند را باب طبرستان می­خواندند( طوسی،191) که این خود نشانی از حضور تاجران طبرستانی در این منطقه تواند بود. بنابراین دربند یکی از مسیرهای بازرگانان برای ورود به ایران بود(زرینی،53). به نوشته ابن اسفندیار شاه غازی رستم باوندی(حک. 536-558 هـ.)، چهارصد کشتی برای تجارت با مناطق شمالی دریای خزر مانند دربند و باکو اختصاص داده بود( ابن اسفندیار، 2/89).

مقصد دیگر بازرگانان طبرستان ناحیه بلغار، در شمال و شمال غربی دریای خزر، درکنار رود آتل بود که افرادی ترک تبار و نیمه­کوچ نشین درآن ساکن بودند. بیشتر ثروت مردم بلغار پوست خز بود، طلا و نقره درآنجا رواج نداشت و پوست در میان آنها به مثابه درهم بود و هر پوست معادل دو ونیم درهم به حساب می­آمد؛ بنابراین بازرگانان در قبال فروش محصولات خود به بلغارها از آنان کالاهایی چون پوست و برده دریافت می­کردند( احسانی،133). هر بازرگانی به سرزمین آنها وارد می­شدند ­بایستی برابر با یک دهم قیمت کالایشان عوارض می­پرداختند و کالاهای وارداتی از بلغار به طبرستان بیشتر در شهر آمل عرضه می­شد( ابن اسفندیار،1/80).

باکو(باکه­رود یا باکه) نیز مقصد بعدی بازرگانان طبرستان بوده است.این شهر بر ساحل مملکت شروان قرار داشت و به سبب معدن نفت سفید معروف بود، به­گفته مسعودی در همه جهان نفت سفید جز از اینجا نباشد.( مسعودی مروج الذهب، 1 / 182 ) و از باکو نفت به ناحیه دیلمان و احیانا طبرستان آورده می­شد و البته از شهرهای بندری طبرستان وگرگان مانند شهر اهلم و آبسکون نیز برای تجارت به باکو می­رفتند(همانجا)؛ ولی اینکه چه کالاهایی از طبرستان به باکو برده می­شد در منابع اشاره­ای نشده است.

 ارتباط بازرگانی بین طبرستان و ارمنستان نیز برقرار بود؛ درارمنستان از ابریشم­های طبرستان، بند شلوارهای معروف ارمنی می­بافتند و هر رشته به ده دینار به فروش می­رفت(متز، 2/501 ).

دهستان واقع در شرق دریای خزر مقصد دیگر بازرگانان طبرستان بود. این شهر بندری و باستانی در قرن چهارم زیر سلطه ترکان بود. در منابع به کالاهایی که بین طبرستان و دهستان رد و بدل می­شد اشاره­ای نشده است.

بازرگانان طبرستانی با بندر آبسکون نیز ارتباط تجاری داشته­اند( مسعودی، مروج الذهب، 1/182). این بندر همواره مورد توجه تاجران بوده است(که پیشتر در بخش بررسی راه­های دریایی طبرستان ازآن سخن گفته شده است).

به هر روی موقعیت خاص خزر و قفقاز (قرار گرفتن در بین دو دریای خزر و سیاه) از قدیم­الایام این منطقه را از لحاظ عبور مسیر تجاری دارای اهمیت ویژه کرده بود( اولئاریوس،2/95).

همچنین ظاهراً بین طبرستان و شهرهای ایتالیا مناسبات بازرگانی خاصه صدور ابریشم وجود داشته؛ به­گفته پطروشفسکی منابع ایتالیایی قرن ششم و هفتم هجری اسامی شهرهایی را که انواع ابریشم خامی که از ایران می­رسید و در شهرهای ایتالیا به عمل می­آمد را ضبط کرده­اند که از جمله به ابریشم گیلان و ابریشم آمل مازندران اشاره شده( پطروشفسکی، تاریخ ایران کمبریج،5/477،478)؛ این مطلب ناظر بر پرطرفدار بودن ابریشم طبرستان در ایتالیا است و نشان می­دهد که میزان صادرات ابریشم از شمال ایران و سرزمین­های مجاور آن به ایتالیا تا چه حد اهمیت داشته­است(.پطروشفسکی، کشاورزی و مناسبات ارضی درایران،1/282).

نکته دیگر این است که، سکه­هایی در سوئد، متعلق به طبرستان پیدا شده است که هم می­تواند نشان دهنده مناسبات تجاری و بازرگانی این مناطق با ایران و مناطق اطراف دریای خزر و هم اشاره به ضرب این سکه­ها در طبرستان داشته باشد(مانکجی اون والا، صص97 -102).

 

 

جمع بندی و نتیجه­گیری

در این مقاله تلاش شد اوضاع  تجاری طبرستان از سده­های پنجم هجری تا برآمدن صفویان مورد بررسی قرار گیرد.سیمای اقتصادی طبرستان سده­های پنجم تا دهم ،غالبا با رشد درآمد،گسترش تجارت، رونق کسب و کار، آمدو رفت تجار، بنادر فعال، خرید و فروش محصولات کشاورزی و صنعتی در بازارهای طبرستان همراه بوده­است.بدین سبب می­توان گفت سرزمین طبرستان از اوضاع اقتصادی و تجاری مناسبی در طول این سده­ها برخوردار بوده که ناشی از عواملی چند بوده است:

1. اقلیم مناسب این سرزمین از نظر آب و هوا، حاصلخیزی خاک، داشتن مراتع و جنگل؛

2. قرار گرفتن در موقعیت مناسب جغرافیایی (ازیک طرف ارتباط مناطق مرکزی و جنوبی ایران را با مناطق شمالی دریای خزر هموار می­کرد و از سویی در نزدیکی مسیر بین­المللی جاده ابریشم واقع بود)؛

3. داشتن محصولات ممتاز و استراتژیک نظیرابریشم، زعفران، پارچه­های قیمتی، فرآورده­های چوبی و..که مدتها طبرستان راکانون توجه دولت­ها و سرزمین­های دور و نزدیک قرار داد؛

4. توجه ویژه بعضی از دولت­های محلی مانند باوندیان اسپهبدیه به بازرگانی که باعث شکوفایی درونی اقتصاد طبرستان و بالمآل رونق خارجی آن شد؛

5. استقلال نسبی سیاسی و اقتصادی اغلب حاکمان محلی که بر طبرستان حکم می­راندند و برای حفظ موقعیت سیاسی، نظامی و اقتصادی خود از شرایط ویژه اقلیمی طبرستان بهره می­گرفتند.علاوه بر اینها درآمدهای سرشار حاصل از معادن غنی طلا و نقره و... را نیز می­توان بر فهرست منابع درآمدی طبرستان افزود. مازاد تولیدات طبرستان سبب رشد تبادلات بازرگانی بَرّی و بحری شد. کالاهای طبرستان از هند تا مکه از شمال دریای­خزر تا عراق خریداران خاص داشت.

به طور کلی می­توان گفت تجارت طبرستان دارای فراز و فرودهایی در دوره مورد پژوهش بود. در سده­های اولیه یا به علت بی­توجهی منابع یا عدم ارتباط طبرستان با جهان پیرامونی، اوضاع بازرگانی و تجارت خارجی طبرستان کم رونق بود ولی به تدریج به دلایل مختلف از جمله گسترش ارتباط با مناطق مختلف ، آشنایی اعراب مسلمان با قابلیت های اقتصادی و بازرگانی طبرستان، شکوفایی اقتصادی و رشد کلی تجارت در ایران در سده­های میانه که طبرستان هم به عنوان قسمتی از اراضی تابع حکومت مرکزی در مسیر جاده خراسان که بعد­ها جاده ابریشم خوانده شد- قرار داشت و سیاست ها و اصلاحات اقتصادی برخی از فرمانروایان طبرستان در قرون پنجم و ششم مانند شاه غازی رستم باوندی (حک:536-558 هـ .) سبب رونق اقتصادی و بازرگانی طبرستان، چه در بعد داخلی و چه در بعد خارجی شد که با حملات مغولان این رشد تا حدود زیادی متوقف و کم رونق شد و سپس اندکی بهبود یافت و در زمان تیموریان دوباره کم رونق شد ولی از دوره صفویه رونق دوباره به طبرستان بازگشت.

 

کتابشناسی

آشتیانی،عباس اقبال،(1386)، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، دوجلد، تهران، نامک.

آملی، مولانا اولیاءالله،(1393)، تاریخ رویان، پژوهش و راستینه گردانی افشین پرتو، تهران، میرماه.

آیرین، فرانک، دیوید براونستون،( 1387)،جاده ابریشم،ترجمه محسن ثلاثی، تهران، سروش.

ابن الاثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم الشیبانی،(1414ق)، الکامل فی التاریخ، تحقیق مکتب التراث، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

ابن­رسته، احمدبن­عمر،(1370)، الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره­چانلو، تهران، البرز.

ابن­اسفندیار، محمدبن­حسن،(1366)، تاریخ طبرستان، عباس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات پدیده خاور.

احسانی، محمد تقی،( 1382)،هشت هزار سال هنر فلز کاری در ایران، تهران، علمی و فرهنگی.

اسلامی، حسین،(1390) ، مازندران در تاریخ (2 جلدی)، ساری، شلفین.

اکبری، نعمت­الله،(1396)، اقتصاد شهری، تهران،سمت.

الهی، یوسف،(1390)،"مقاله روستا نشینی در قلمرو مرعشیان"، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی استان مازندران، به کوشش:سیدرحیم موسوی، ابوالفضل نیکوییان صرمی،بابلسر،دانشگاه مازندران.

اولئاریوس، آدام،(1369)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کرد بچه، تهران،کتاب برای همه.

بارتولد،(1375)، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ اسلام، ترجمه لیلا ربن شه، ویراستارعنایت الله رضا، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

باسورث، ادموندکلیفورد،(2535)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.

------------------،(1371)، سلسله­های اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدره­ای، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، تهران.

برزگر، اردشیر،(1380)، تاریخ تبرستان، تصحیح و پژوهش محمد شکری فومشی، تهران، رسانش.

بکران، محمد بن نجیب،(1382)، جهان نامه، به کوشش جواد صفی نژاد، تهران، موسسه فرهنگی اهل قلم.

بیهقی، ابوالفضل محمد ابن حسین بیهقی،(1375)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوس مشهد.

پارسی، حمیدرضا،(1393)، «پویش شهر، شهرگرایی و شهرنشینی در قرون سوم تا پنجم هجری در ایران»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 19، ش4.

پرگاری، صالح، اذرترکمنی و حسین زمانی،(1393)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره طاهریان، صفاریان و علویان، تهران، سمت.

پطروشفسکی، ایلیا، ترجمه کریم کشاورز،(1344)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، (قرنهای 13 و 14 میلادی)، دو جلد، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، تهران.

تاریخ ایران کمبریج، (1392)،جی. آ. بویل، جلد پنجم، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.

جرجی زیدان،(1373)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر.

جوینی، عطاملک بن محمد،(1387)، تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران، هرمس.

حافظ ابرو،(1395)، زبده التواریخ، مقدمه تصحیح و تعلیقات سید کمال حاج سید جوادی، تهران، اساطیر.

حدودالعالم من المشرق الی المغرب، (1362)،به­کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری.

خاقانی شروانی، افضل­الدین بدیل ابراهیم بن علی حقایقی،(1382)، دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار.

خلیفه، مجتبی، زمانه حسن نژاد،(1391)، تجارت در قلمرو باوندیان اسپهبدیه، مطالعات تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره چهاردهم، پاییز.

خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن طوسی،(1347) ،سیرالملوک (سیاست نامه)، به اهتمام هیو برت دارک، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

رضا، عنایت الله،(1387)، نام دریای شمال ایران، تهران، مرکزدائره المعارف بزرگ اسلامی.

رمضانی، علی، عنایتی، علی اکبر،(1393)، تاریخ مازندران از آغاز تا انقلاب اسلامی، ساری، شلفین.

رودگرکیا، ایرج،(1395)، تاریخ استندر( رویان و دیلم زمین)، تهران، پارپیردار.

زرین کوب، عبدالحسین،(1381)، تاریخ مردم ایران، دو جلد، تهران، امیرکبیر.

زیدری نسوی، شهاب الدین محمد خرندزی ، (1365)،سیرت جلال الدین مینکبرنی، به تصحیح و مقدمه و تعلیقات مجتبی مینوی، تهران، علمی و فرهنگی.

ستوده، منوچهر،(1374)، از آستارا تا استارباد( آثار و بناهای تاریخی مازندران غربی)، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

-----------،(1389)، البرزکوه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

سفرنامه­های­ ونیزیان در ایران، (شش سفرنامه)،(1381)، ترجمه منوچهر امیری، تهران، خوارزمی.

سمرقندی، کمال­الدین عبدالرزاق(1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلد اول.

سیفی هروی، سیف بن محمد،(1381)، پیراسته تاریخنامه هرات، به کوشش محمد آصف فکرت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

شایان، عباس، مازندران،(1364)، بی­جا، انتشارات علمی.

شبانکاره­ای، محمد بن علی بن محمد، (1376)،مجمع الانساب، به تصحیح میر هاشم محدث، تهران، امیرکبیر.

طوسی، محمد بن محمود بن احمد طوسی،(1382)، عجائب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران،علمی و فرهنگی.

عظیمی، ناصر،(1391)، نظریه­ی نظام آسیایی و یک مطالعه­ی موردی در ایران، تهران، ژرف.

قاضی منهاج سراج جوزجانی،(1391)، طبقات ناصری، کابل، بنیاد فرهنگی جهاندران غوری.

قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود،(1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه با اضافات از جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر.

کستلر،آرتور،(1361)، خزران، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، خوارزمی.

کولایی، الهه،مهناز گودرزی،(1392)، دریای خزر: چالش­ها و چشم اندازها، تهران، میزان.

گیلانی، ملاشیخعلی(1353)، تاریخ مازندران، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.

لسترنج، گی(1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی.

لمبتون،آن.ک.س،(1363) ، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر.

لومبارد، موریس(1390)، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه عبدالله ناصر طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام.

مادلونگ، ویلفرد،(1378)، بادوسپانیان، مجله اباختر دوم، بانظر سیروس مهدوی، ساری، انتشارات پژوهش­های فرهنگی.

ما­فروخی، فضل بن سعد،(1385)، محاسن اصفهان، با کوشش عباس اقبال آشتیانی، ترجمه حسین بن محمد آوری، اصفهان، سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری.

مانکجی اون والا، جمشید جی،(1387)، سکه­های طبرستانی و شماری سکه­های ساسانی شوش، ترجمه منوچهر پرشاد، اباختر، فصلنامه علمی، پژوهشی، سال چهارم، شماره سوم و چهارم، پیاپی 15 ف 16، بهار و تابستان 1385ش، نشر در بهار.

متز، آدام،(1364)، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر.

محمد بن منورمیهنی،(1366)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابن سعید، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات آگاه. 

مرعشی، میرظهیرالدین،(1361)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران، شرق.

-----------،(1395)، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح و تحشیه افشین پرتو، رشت، فرهنگ ایلیا.

مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکربن محمد بن نصر،(1336)، نزهة القلوب، به­کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، طهوری.

مسعود سعد سلمان،(1362)، دیوان مسعود سعد سلمان، مقدمه از ناصر هیری، تهران، گلشائی.

مسعودی، ابوالحسن علی بن­حسین،(1374)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی.

مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد،(1361)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، علی نقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران.

ملگونف، گریگوری،(1376)، کرانه­های جنوبی دریای خزر، ترجمه امیرهوشنگ امینی، تهران،کتاب­سرا.

مهجوری، اسماعیل،(1381)، تاریخ مازندران، جلد اول تهران، توس.

میرخواند، محمدبن خاوند شاه،(1380)، تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفاء، تصحیح و تحشیه جمشید کیان­فر، تهران، اساطیر.

میلز، ادوین، بروس هملیتون،(1375)، اقتصاد شهر، ترجمه عبدالله کوثری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.

هادی حسن،(1371)، سرگذشت کشتی رانی ایرانیان از دیرباز تا قرن شانزدهم میلادی، ترجمه امید اقتداری، تهران، به نشر.

یاقوت حموی، الشیخ الامام شهاب الدین ابی عبدالله الحموی الرومی البغدادی،(1397ق)، معجم البلدان،بیروت، دار صادر.

 

 

Abstract

Tabaristan (more or less consistent with the current province of Mazandaran) due to its abundant rainfall, suitable agricultural climate, tree planting, dense forests and rich mines as well as long borders with the Caspian Sea, which were connected both from land and the sea to other provinces of Islamic lands and areas outside Dar al-Islam, was the focus of attention both economically and commercially. In addition to these natural and climatic features, Tabaristan’s economy and trade were influenced by the political situation and the governing methods the local and central governing dynasties, as well as the adjacent rival powers, each of which dominated the region or part of it at a certain point. The main question of this study is that in the Islamic period, from the beginning to the rise of the Safavids, how the various Tabaristan governors had benefited from these economic and commercial merits, and what effects the policies of the governors had had on Tabaristan economy. This thesis is descriptive-analytic and has drawn on old sources and new research to examine Tabaristan’s economic and commercial situation in the Islamic period until the Safavid rise and tried to give a real picture of trading and economy of this region. To arrive at an even incomplete answer resulting from the limitations and silence of resources, there has been a discussion of geography and the political history of Tabaristan first, and then in two separate chapters in detail there has been a focus on its economy on which agriculture, crafts and industries were based. Overall, it is concluded that the specific climatic conditions of Tabaristan caused the flourishing of industries such as textile, carpet weaving, pottery, woodcutting and carpentry. Also, this region due to its specific geographical situations, which was located on the north-south trading routes close to the Silk Road was considered an Export-Import Center. Some local governments, such as Bavandians and Dabuyans, played a major role in the promotion of  trading and economic activities in Tabaristan and its goods had a lot of buyers both in and outside the area. All in all, throughout Local Government Periods, Tabaristan due to the climatic and natural benefits prospered both agriculturally and industrially, although at the same time because of the overthrow of governments such as the Safarids, the Ghaznavids, the Kharazmshahs, the Timurids, particularly The Mongols has suffered economically and politically.

Keywords: history of Tabaristan, economic history of Tabarestan, trading in the Caspian Sea, trade of Tabaristan.

 

 

 

30

 

---