Astōdān (Stone-Carving Ledges): Two New Pahlavi Stone Inscriptions in Naqsh-e Rostam Marvdasht Site Nrs1 and Nrs2

Subject Areas : Historical Archaeology

Abolhassan Atabaki ¹ , Najmeh Ebrahimi ²

1 - PhD candidate in History, Department of History and Archaeology, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran.
2 - MA in History, Department of History, Yazd University, Yazd, Iran.

Received: 2023-10-12 Accepted : 2023-12-20 Published : 2024-07-21

Keywords: Marvdasht, Sassanid, Naqsh-e Rostam, Astōdān, Pahlavi inscriptions,

Abstract :

According to archaeological evidence before Zoroastrian religious doctrines, ancient Iranians used to bury their dead in the soil. However, with the spreading of Zoroastrianism, burial methods were revolutionary changed in some areas of the Iranian plateau so that cremation and burying the dead was considered an unforgettable sin in the Minuy-e xrad and Vendidād. For this reason, to prevent contamination of sacred elements such as water, soil, and plants survivors of the Zoroastrian religion should keep the bodies of the dead (Nasu that was unclean and empty of the soul) away from these elements. On the other hand, according to Zoroastrian religious beliefs, since the world inside the soil was stagnant, dark, and silent world and the root of all these actions was demonic beliefs, Zoroastrians hardly tried to separate the soul of the dead from the body as soon as possible and lead him to high world and light. According to this, exposing the bodies on top of the mountains and in the tower of silence(ascending of the soul by the sun's rays), stripping the flesh off the bones by vultures and birds, and (cleaning the bones with sunshine) were a precursor to putting the cleaned bones of the dead in burial methods that ideally corresponded to Zoroastrianism's corporeal resurrection. One of the new methods was Astōdān which is often referred to niche spaces created in the rocks and next to some of them, Pahlavi inscriptions were inscribed. The purpose of the research, which is presented in a descriptive-analytical way, is to look at the structure of Stoudans and to introduce two newly found burial epitaphs, one in six lines and the other in five lines in the Pahlavi script. These inscriptions were written at the end of the Sassanid period on the rock wall of Naqsh-e Rostam for Zoroastrians.

References:

ابراهیمی، نجمه (1393). روش¬های تدفین در حوضه رود کُر از آغاز دوره تاریخی تا ورود اسلام. پایان¬نامه کارشناسی ارشد، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد (منتشر نشده).
ابودلف (1354). سفرنامه ابودلف در ایران. با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبایی. تهران: زاور
اتابکی، ابوالحسن، ابراهیمی، نجمه و عزیزی، اکبر (1394). مناسک و تدفین¬های دوره ساسانی به همراه معرفی چند کتیبه گور تازه کشف شده به خط پهلوی کتابی در مرودشت. به کوشش عزیزی خرقانی، حسین، خانی¬پور، مرتضی، ناصری، رضا. کتاب همایش بین‌الملی باستان¬شناسان جوان. تهران: بنیاد ایران¬شناسی.
اتابکی، ابوالحسن، ابراهیمی، نجمه (1400). شناسایی کهن¬ترین دخمه¬های خاموشی در فارس مرکزی به همراه یک کتیبه نویافته سنگ¬مزار پهلوی پیرامون نقش¬رجب. به اهتمام فرزین، سامان، ظهوریان، مریم. کتاب همایش ملی باستان¬شناسی ایران. بیرجند: دانشکاه بیرجند،204-185.
اسدی طوسی، علی¬بن احمد (1354). گرشاسپ¬نامه. باهتمام حبیب یغمایی. تهران: طهوری.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اکبرزاده، داریوش (1383). دخمه. مجله مطالعات ایرانی، 3 (5)،1-6.
بلعمی، ابوعلی¬محمد (1337). تاریخ بلعمی. به کوشش محمدجواد مشکور. تهران: خیام.
بهرامی، احسان (1369). فرهنگ واژه¬های اوستا. دفتر نخست. تهران: بلخ.
ترومپلمن، لئو (1373). آیین قبور و تدفین. ترجمه مولود شادکام. باستان‌شناسی و تاریخ، 8(1)، 29-37.
تاورنیه، ژان باتیست (1363). سفرنامه تاورنیه.ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی. تهران: سنایی.
تقضلی، احمد (1354). مینوی خرد. ترجمه احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
توفیقیان، حسین، باستانی، محرم (1395). پژوهشی در آیین تدفین¬های ساسانی در سواحل خلیج فارس. مطالعات باستان¬‌شناسی، 8 (2)، 34-17.
جکسن، ویلیام (1352). سفرنامه جکسن(ایران در گذشته و حال). ترجمه منوچهر امیری، فریدون بدره¬ای. تهران: خوارزمی.
رازی، مرتضی بن داعی (1364). تبصرة العوام فی معرفه مقالات الانام. به تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
رجبی، نوروز (1392). نویافته¬های باستان¬شناسی از اهواز: حصیرآباد و طرح چند پرسش. باستان¬پژوهی، 16(92)،82-88.
رودکی سمرقندی (1382). دیوان رودکی سمرقندی. مصحح نفیسی، سعید، براگینسکی، یوسف. تهران: نگاه.
روستایی، کوروش (1394). گونه¬شناسی محوطه¬های باستانی منطقه کوهرنگ بختیاری. پژوهش¬های باستان-شناسی،5(9)،46-27.
رهبر، مهدی (1389-1390). آتشکده بندیان درگز. پژوهش¬های باستانشناسی مدرس، 2و3(4و5) ،167-177.
زهبری، زهره، علی¬نژاد، فاطمه و علمداری، کوروش (1393). معرفی آثار صخره¬ای نویافته با کاربرد تدفینی از بویراحمد. جلوه هنر، 11، 64-53.
صد در نثر و صد در بندهش (1909م). به تصحیح ارواد بمانجی. ناصر وانجی دهبار. بمبئی: اوقاف پارسی.
طبری، محمدبن¬جریر (1375). تاریخ طبری. جلد2، ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
قریب، بدالزمان (1374). فرهنگ سغدی (سغدی، فارسی، انگلیسی). تهران: فرهنگان.
فردوسی(1375). شاهنامه. دفتر پنجم، به کوشش جلال خالقی¬مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: مزدا.
گیرشمن، رومن (1339). جزیره خارک. تهران: شرکت‌های عامل نفت.
مسعودی، علی¬بن محمد (1356). التنبیه¬و¬الاشراف. ترجمه¬ی ابوالقاسم پوینده. تهران: علمی و فرهنگی.
مکنزی، دیوید نیل (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.
موریه، جیمز (1385). سفرنامه. جلد اول، ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
میرفتاح، علی¬اصغر (1367). گورستان شغاب: عرضه داشت در هوای آزاد به شیوه استخوان¬دان. مجله اثر، 25، 61-41.
نصراله¬زاده، سیروس (1393).پهلویات کتیبه¬ای: کتیبه سنگ¬مزار حاجی¬آباد استخر و بازخوانی کتیبه تنگ جلو سمیرم. زبان¬شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی، 5(2)، 197-211.
نظام¬الملک طوسی، ابوعلی (1347). سیرالملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نظامی، الیاس¬بن یوسف (1316). شرفنامه. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
نیبور، کارستن (1390). سفرنامه نیبور.ترجمه پرویز رجبی. تهران: توکا.
واشقانی فراهانی، ابراهیم (1400). اسپانوَر/ اسبانبَر. دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، 29(91)، 306-285.
هوف، دیتریش (1380). قبور زرتشتی ـ ساسانی در فارس. ترجمه حسن اکبری، باستان پژوهی، 8، 52-50.
هینتس، والتر (1385). یافته¬های تازه از ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.
Bartholomae, C. (2004). Altiranisches Wörterbuch zusammen mit zum Altiranischen worterbuch. Tehran: Asatir.
Balcer, J. M. (1978). Excavations at Tal-i Malyan: Part 2, (Parthian and Sasanian Coins and Burials) 1976. Iran, 16, 86-92.
Basirov, O. (1955). The Evolution of the Zoroastrian Funerary Cult in Westen Iran. An Unpublished Thesis, Department of Art and Archaelogy School of Oriental and African Studies University of London.
Bivar, A. D. H. (1970). Appendix: The Sasanian Coin from Qūmis. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 2156-158.
Boucharlat, R. (1991). Pratiques funéraires à l’époque Sassanide dansle sud de l’Ira. In: Histoire et cultes de l’Asie centrale préislamique. P. Bernard and F. Grenet(eds.), Paris, 71-78.
Crone, P. (2012). The Nativist prophets of Early Islamic Iran. Cambridge University Perss.
Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. N. sims-Williams (eds.), Part 1, Brepols.
Edmonds, G. (1934). A tomb in Kurdistan. Iraq.
Farjamirad, M. (2015). Mortury Practice in Ancient the Achaemenid if the Sasanian period. BAR Internation, Series 2447.
Farjamirad, M. (2015a). Do Gur-e Dopa: The Sasanian Twin Pillar Ossuaries at Shoush Village. Kohgiloyeh va Boyer Ahmad (Iran). Iranica Antiqua, 50, 357-365.
Frye, R. N. (1970). Funerary inscriptions in Pahlavi from Fars. Lund Humphries.
Gignoux, P. (1972). Glossaire des inscriptions pehlevies et parthes. Corpus Inscr. Iran, London.
Ghirshman, R. (1971). Bîchàpour. Vol. I, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner.
Gropp. G. (1969). Die inchriften Von Eqlid. In W. Hinz, 241.
Gropp. G. (1969). Vier Ostodan- Inschriften bei Estachr. In: Altiranische Funde und Forschungen. W. Hinz (ed.), Berlin. 229-263.
Gropp, G. and Nadjmabadi, S. (1970). Bericht ūber eine Reise in Westund Sudiran. Archaeologische Mitteilungen Iran, 3, 173-230.
Henning, W. (1943). ¬La Ceramique en iran pendant la periode parthe.¬Iranica A;supplement 2.
¬Henning, W. (1957). In the introduction to The Inscription of Naqš-Rustam. Corpus Inscription, Pl3, VOL2.
Herzefeld, E. (1935). Archaeological History of Iran. London.
Kennet, D. (2007). The decline of eastern Arabia in the Sasanian Period. Arabian Archaeology and Epigraphy 18, 86–122.
Khosravi, Sh. Alibigi, S, & Rashno, A. (2018). The ossuary of the palang Gerd fire temple: New evidence of Zoroastrian funerary practices during Sasanid period. Sudia Iranica. 51-37.
Kleiss, W. (1978). Felsgräber südostlich Behbahan. Archaeologische Mitteilungen aus Iran 11: 87-89.
Modi, J. (1877). Anthropological papers I. Bombay.
Nyberg, H. S. (1960). The New Corpus Inscriptionum Iranicarum. BSOAS, 23,40-46.
Schmidet, E. (1953). Perespolis1, Chicago.
Shahbazi, A. S. (1973). The Irano Lycian Monuments.Tehran: Institute of Archaemenid research Publication.
Shahbazi, A. S. (1987). Astōdān. Encyclopedia Iranica. vol. II, fasc. 8, 851-853.
Stronach, D. (1966). The Kūh-i-Shahrak Fire Altar. Journal of Near Eastern Studies, 25(4), 217-227.
Tafazoli, A. (1994-5). Two Funerary Inscription in Cursive Pahlavi of Fars. Orientalia Suecana XLIII-XLIV. 177-182.
Von Gall, H. (1966). Zu den medischenfelsgrabeh in Nordwestiran und Iraq Kurdistan. AA.142-148.
von Gall, H. (1966). Zu den" medischen" Felsgräbern in Nordwestiran und Iraqi Kurdistan. Walter de Gruyter.

Full-Text:



20

 

  استودان (تاقچه­های سنگ­تراش): دو کتیبه نویافته پهلوی در محوطه نقش­­رستم مرودشت Nrs1  و Nrs2 

 

چکیده

شواهد باستان­شناسي نشان مي­دهد كه پيش از آموزه­هاي دین زرتشتي، ايرانيان كُهن رسم داشتند مُردگان خود را درون خاك دفن نمایند. اما با فراگيری آیين زرتشتی، شیوه­های تدفین در برخی نواحی فلات ایران دچار دگرگونی بنیادین گردید، به طوری که در وندیداد و مینوی­خرد، مُرده­سوزی و خاک­سپاری گناه نابخشودنی شمُرده شد و به همین دلیل، پیروان دین­بهی می­بایست برای نیآلودن عناصر مقدّس همچون آب،­ خاک و گیاه، کالبد درگذشتگان(نَسو که پلید و تهی از روان بود) را از این عناصر مقدس دور نمايند. از سوی دیگر به باور دیانت زرتشتی، چون دنیای درون خاک، دنیایی خاموش، تاریک و راکد بود و همه این افعال ریشه در باورهای اهریمنی داشت، بهدینان سعی وافر داشتند که هر چه سريعتر روان درگُذشته را از كالبد آن آزاد نمایند و به سوي عالم بالا و روشنایی رهنمون سازند. بر این اساس، گذاشتن اجساد در درون دخمه­های آفتاب(صعود گذروار روان بوسیله پرتوهای خورشید)، تهی­کردن استخوان از گوشت بوسیله پرندگان لاشه­خوار و مراسم خورشید­نِگرشن(پاک نمودن استخوان­ها بوسیله تابش خورشید)، پیش­
درآمدی برای گذاشتن استخوان­های پاک­شده مُردگان در شیوه­های تدفینی نوینی بود که با«معاد جسمانی»دیانت زرتشتی مطابقت ایده­آلی داشت. یکی از این شیوه­های نوین، «استودان» بود که اغلب به فضاهایی تاقچه­ای­شکل گفته می­شود که در دل صخره­ها ایجاد ­گردیده و در کنار برخی از آنها سنگ­نوشته­هایی به خط پهلوی به نگارش در آمده است. هدف پژوهش حاضر نیز که به شیوه توصیفی- تحلیلی ارائه گردیده، نگرشی بر ساختار استودان­ها و معرفی دو سنگ­نوشته نویافتهِ تدفینی، یکی در شش سطر و دیگری در پنج سطر به خط پهلوی کتابی­ست که در اواخر دوره ساسانی در دیواره صخره­های نقش­رستم برای استودانِ­های بهدینان زرتشتی به نگارش در آمده­اند.

واژگان کلیدی: مرودشت، نقش­رستم، استودان، ساسانیان، سنگ­نوشته پهلوی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

استودان چیست و کاربرد آن در ادبیات زبان­شناسی و باستان­شناسی به چه معنایست؟ آیا متون اوستایی و پهلوی به جای مانده در رابطه با تدفین، همخوانی نزدیکی با ساختارهای امروزی استودان از نگاه باستان­شناسی پیش­روی می­گذارد؟ با این نگرش، روش مورد مطالعه می­بایست هم از دیدگاه زبان­شناسی و هم از بُعد باستان­شناسی مورد بررسی قرار گیرد تا به کمک تلفیقی از داده­ها به پاسخ آشکارتری در زمینه پرسش­ها و اهداف پژوهش دست یافت. واژه استودان در اوستای­
نو«اوزدانَ» Uzdāna- (بهرامی،1369: 272)، Uždānǝm (وندیداد، فرگرد­ هفتم، بند50) و معادل پهلوی آن Uzdahist به معنای«ظرف استودان» یا«استخوان­دان» یاد شده است(Bartholomae,2004:413). در متون­ پهلوی Astōdān ترکیب یافته از دو واژه Ast- به معنای «استخوان­» و پسوندdān به معنای «ظرف »یا «مکانی که استخوان­های تهی­شده از گوشت»  (shahbazi,1987:114) و همچنین «استخوان متلاشی در آن» نهاده می­شود، قلمداد می­گردد (Modi,1877:ff7). هنینگ بر این باور است که این واژه در اصل از واژه اوستایی اَستومَندAtōmand به معنای«مادی» یا «زمینی» برگرفته شده است(Henning,1943:47). در متون سغدی واژه ǝskasē معادل واژه استودان و ریشه­شناسی آن به کار رفته است(قریب،1374 :61). در متن مانوی شاپورگان نیز واژه stwn̓ˈبه معنای استودان بازگو شده است(Durkin-Meisterernst,2004:56). با این وجود از دید زبان­شناسی تفاوت میان استودان و دیگر واژه­های تدفینی دوره ساسانی همچون«دخمک»¹، «اَشور»² و «اسپانور»³(واشقانی فراهانی،1400، 306-285) که هریک از این واژه­ها نیز با ریشه­شناسی متفاوت، معانی مختلفی را در بر می­گیرند، چندان مشخص نیست. تاکنون تنها در دو سنگ­نوشته تدفینی اواخر دوره ساسانی واژه استودان به کار گرفته شده است: یکی در کتیبه تدفینی میدانک کازرون(Tafazoli,1994-5:177-182) و دیگری در سنگ­نوشته­ای(شکل1) که ما در سال 1395خورشیدی پیرامون آثار نقش­رجب و در شمال کوهستان مِهر کشف نمودیم(اتابکی و ابراهیمی،1400: 186-204). با این حال رایج­ترین واژه­ی که برای سازه­های تدفین­ی همچو میل­
گورها، دخمک­ها، استودان­ها، گور­های حفره­سنگی و هاونی از سوی کاتبان در دوره ساسانی به نگارش درآمده، همان واژه«دخمک» است و واژه­های استودان، اسپانوَر و اَشور تنها در موارد و جغرافیای محدودی بکار گرفته شده است. این در حالی­ست که واژه­هایی همچون تنبریگ⁴، گور⁵ و گنبد⁶ نیز از سوی بهدینان زرتشتی در اوایل دوره اسلامی برای سازه­های تدفینی بکار گرفته شده است.

اما از دیدگاه باستان­شناسی، شیوه سنتی تدفین از نوعِ استودان، آشکارتر است. در دوره ساسانی به طور نسبی، استودان­ها به «فضاهایی منفرد تاقچه­ای یا هلالی­شکل» گفته می­شد که در دیواره عمودی صخره­ها و صخره­کنده­ها ایجاد گردیده­
اند(شکل2). شکل­گیری این نوع شیوه تدفین­ با فراگیری آموزه­های زرتشتی در فلات ایران و همگونی دین و دولت رواج یافت که از بُعد سیاسی با تشکیل حکومت فرترکه⁷ در پارس و خاندان آتروپات⁸ در آذربایجان به منصه ظهور رسید. این حکومت­ها که نخستین بارقه­های دیانت زرتشتی را در جغرافیای سیاسی فلات ایران رقم زدند به تقلید از آرامگاه­های شاهان بزرگ هخامنشی به رواجِ گوردخمه­ها و استودان­هایی سازگار با آموزه­های دین زرتشتی در دل کو­هستان­ و صخره­ها پرداختند. نمونه بارز این گوردخمه­ها در فارس گوردخمه«دائو دختر»، «گوردخمه فالونک»، «آرامگاه ناتمام چاشتخور»، «گوردخمه­های آخور­ رستم و تنگ زندان» و در مناطق غربی «گوردخمه­های منسوب به مادی و در اصل فراهخامنشی» همچو «گوردخمه سکاوند»، «قیزقاپان»، «کورخ­­کیچ« و «دکان داود» حائز اهمیت است(Von Gall,1966: 142-148). تطهیر عنصر مقدس خاک در مواجهه با نسو⁹ در دیانت زرتشتی باعث این نگرش گردید که پیکر درگذشتگان می­بایست تا حد امکان از این عنصر مقدس دور بماند. در «وندیداد» به این امر اشاره گردیده که هرکسی به تناسب و توانایی مالی­اش، مکان مناسبی را پس از مرگ برای استخوان­ها فراهم آورد که از ایجاد اَستودان با سنگ، ساروج و خاک و حتی رها­کردن پیکر مُرده زیر تابش ستارگان و ماه و خورشید، در خور ستایش است(وندیداد، فرگرد6، بند51). با این نگرش، گستره فراوانی از تدفین­های متداول با آیین زرتشتی از جمله استودان­ها که خود نمونه دگرگون وکوچک شده گوردخمه­ها بودند، برخی از نواحی جنوبی، بویژه در سرزمین پارس و نواحی غربی ایران فرا گرفت که به گمان این استودان­های منفرد، وابسته به روحانیان و یا اشراف­زادگانی بودند که از نظر توانایی مالی و اجتماعی در رده بالای به سر می­بُردند. هدف پژوهش حاضر نیز در راستای تأیید منابع ادبی با ساختارهای تدفینی دوره ساسانی و معرفی دو استودان تاقچه­ای­ در صخره­
های کوهستان نقش­رستم رقم خورده که دارای سنگ­نوشته­های نویافته­ای به خط پهلویِ کتابی مربوط به اواخر دوره ساسانی­ هستند. متن سنگ­نوشته­ها که یکی در شش سطر و دیگری در پنج سطر به شیوه خراشیدگی نگاشته شده، در برگیرنده ساخت استودان­ها(دخمک­)هایی هستندکه دو تَن از بهدینان زرتشتی برای روان خویش ساخته­اند.

 

پیشینه پژوهش

نوشته­های مولفان کلاسیک یونانی و رومی، متون اوستایی وندیداد و ادبیات پهلوی زرتشتی به همراه نوشته­های مورخان ایرانی و عرب در سده­های نخستین اسلامی از جمله منابع مهم در پژوهش سنت­های تدفین در دوره ساسانی به شمار می­روند. افزون بر این، سروده­های شاعران پارسی­گوی و سفرنامه سیاحان غربی که از دوره صفوی به شکل گسترده­ای وارد ایران شدند، کمک شایانی به شیوه­های تدفین در دوره تاریخی و اسلامی می­نماید. نخستین اشاره به واژه استودانstwdnh̓ در آغاز قرن چهارم­ق.م در یک کتیبه آرامی در سمت چپ آرامگاهی مربوط به یکی از ساتراپ­های هخامنشی بنام آرتیمه¹⁰ پسر ارزیپی¹¹ در شهر لیمورای¹² لیکیه قید شده که امروزه بنای«نکروپل لیمورا» خوانده می­شود: «آرتیمه پسر ارزیپی این استودان را ساخت.....». معادل یونانی واژه استودان که شصت سال بعد در سمت راست همین آرامگاه به نگارش در آمده واژه taphos است: «آرتیمس پسر آرزیفیوس از لیمورا و نیای آرتیمس از کوریدانا¹³ این استودان را برای خودش و جانشینش ساخت»(Shahbazi,1973:114-119). این واژه برای آرامگاه­های اشکانی در نسا و آربلا نیز بکار گرفته شده است(Basirov,1955:254). از دید«فرای»واژه استودان یک سده بعد از آرامگاه آرتیمس در یک سنگ­نوشته بیست­وپنج سطری به خط آرامی (Dnb) در بخش زیرین کتیبه ایلامی داریوش بزرگ در نقش­رستم نیز تکرار شده است(Shahbazi,1987:852). در متون پهلوی اشارات چندی به استودان­ و نحوه ساخت آنها شده است: در بند یازردهم«ماه­فروردین روز خرداد» اشاره به این گردیده که«جم استودان­ها کَند و به مردمُان فرمود کَندن....» (آسانا،1371: 141). در «صدربندهش» آمده که سه روز پس از مرگ برای روان مُرده به سبب ترس از دوزخ و گزند اهریمن باید برای او «ترس استودان» خوانده شود: «اندر دین پیداست که ترس استودان بمِی باید تا آن راون­ها که اهرمن گُجسته رنج و روان او خواهد نمودن، سروش یشته نباشد. ترس و بیم بدان روان رسد و چون سروش یشته باشد، هیچ ترسی نباشد» (صدر­
بندهش، فرگرد94، بند9). در نوشته­ها مورخان اسلامی اغلب واژه «ناووس»که از زبان سریانی وارد زبان عربی شده معادل استودان­ها بکار رفته است: طبری در تنازع میان پیروز با اخشنواز پادشاه هیاطله می­گوید که جثه فیروز با همه کسانی که در خندق افتاده بودند را در آوردند و در تابوت­ها[­متن عربی فوضعت فی النواویس]­ نهادند(طبری،1387: 67). حمزه اصفهانی در وصف شهر اردشیرخوره چنین عنوان می­کند که: «ایرانیان قبوری نداشتند و مُردگان خود را دخمه­ها و سنگ
­های کنده­کاری شده[الدهمات و النواویس] نهان می­ساختند(اصفهانی،1346: 44). بلعمی در ترجمه تاریخ طبری می­گوید پس از مرگ سیامک، کیومرث کالبد او را در استودانی در کوه بلخ نزدیک شهر مرو گذاشت(بلعمی1337: 17). بیرونی در آثارالباقیه و در پیدایش نوروز بزرگ اذعان می­کند: «جمشید به اشخاصی که حاضر بودن امر نمود و به آنان که غائب بودند، نوشت[که در این روز] ناووس­های کهن خراب کنند و ناووس­های تازه­ای بسازند و این کار در ایرانیان باقی ماند......» (بیرونی،1368: 330). ابودلف نیز هنگام سفر به شهر ری و ناحیه دماوند از قلعه طبرک و دخمه­ها یا تابوت­های سنگی یاد می­کند که بوسیله پیروان دین­بهی در آنجا برآورده شده است: «...در نزدیکی این شهر[ری]کوهی بنام طبرک واقع است. این کوه مُشرف بر شهر است و در آن ساختمان­های قدیم ایرانی و تابوت­های سنگی[نواویس]موجود است....» (ابودلف،1354 :78-73). ابودلف در باره تابوت­های سنگی شهر ارجان نیز همین واژه نواویس را بکار برده است. افزون بر این خواجه نظام­الملک طوسی در سده پنجم اسلامی چنین گزارش داده: «...در شهر ری به روزگار فخرالدوله که صاحب­ بن­عُباد وزیرش بود، گبری بود توانگر که او را بزرجومید گفتندی. بر کوه طبرک استودانی کرد از جهت خویش که امروزه برجای­ست و آنرا دیده سپهسالاران می­خواندند. بر بالای گنبد فخرالدوله نهاده است. بزرجومید فراوان رنج دید و زر هزینه کرد تا آن ستودان بدو پوشش بر سر آن کوه تمام کرد. محتسب ری، آن روز که آن ستودان تمام شد، به بهانه­ی بر آنجا شد و بانگ نمازی بلند بکرد. ستودان باطل شد و پس از آن دیده­سپهسالاران نام کردند» (نظام­الملک،1334 :187). البته در اینجا، اشاره به استودان از دید نظام­الملک معلوم نیست یک «دخمه عمومی» بوده یا یک استودان منفرد. اما چون می گوید «از جهت خویش» ممکن است استودانی در صخره بوده است. در تبصره­العوام، هم در متن فارسی و هم در ترجمه عربی آن(که بعدها به نگارش در آمده) به جای واژه ناووس از واژه دخمه استفاده شده است: «....[مجوس] مُرده را نشویند و در گور نکنند، بعضی جایها فراخ کرده باشند عظیم و آنرا دخمه خوانند، چون یکی بمیرد، ریسمانی بگیرند و مُرده را محکم در آن جامه که در آن مُرده باشد، بی­کفن او را به دخمه اندازند...» (رازی،1364: 21). منظور از نویسنده تبصره­العوام که خود در قرن هفتم می­زیسته، در اینجا همان دخمه­های عمومی یا دخمه­های آفتاب است که میان بهدینان زرتشتی در آن زمان رواج داشته است. اما اینکه گفته می­شود دخمه­های عمومی یا لشگری تنها در دوره اسلامی رایج گردید(هوف،1380: 50)، پایگاه علمی چندانی ندارد. زیرا ما در بررسی­های خود در حوالی شهر استخر و کوهستان نقش­رستم، گستره­ای از این دخمه­های عمومی، مربوط به دوره ساسانی را ذیل عنوان «کهن­ترین دخمه­های خاموشی در فارس مرکزی» مورد بررسی و مطالعه قرار دادیم(اتابکی و ابراهیمی،1400: 204-186). درکتاب مجمل­التواریخ­و­القصص نیز در باب نواویس ملوک عجم، بارها واژه «ناوس» و «استودان» برای شاهان ایران از کیومرث تا یزگرد سوم و همچنین برای خاندان رستم در سیستان بکار رفته است: «هوشنگ.... به سرزمین پارس بمُرد و آنجا ستودان ساختند»، «زاب به اصطخر بمُرد و ستودان به کوه­پایه ساختند» و «گرشاسپ را و نریمان را ستودان به سیستان ساختند» (مجمل­التواریخ والقصص،1318: 359). در سرایش­ها و چکامه­های شعر فارسی نیز شاعران پارسی­گویی، اشارات فراونی به واژه استودان نموده­اند که گزیده­ای را در اینجا آورده­ایم: رودکی سراینده نامدار عصر سامانی و پدر شعر فارسی در مورد استودان چنین گفته است:

  مُرده نشود زنده زنده به ستودان شد         آیین جهان چونین تا گردون گردان شد(نفیسی،1382: 551).

اسدی­طوسی عنوان می­کند که پس از درگذشت سیامک شاه، «ستودانی»از «حصار و بارو» برای وی ساختند که در پرسش گرشاسب از ملاح باعث شگفتی او می­شود(اسدی­طوسی،1354: 178). او همچنین در گرشاسپ­نامه به رسم گذاشتن استخوان در استودان[در داستان مرگ گرشاسب و رسیدن به قرطبه] چنین سخن رانده است:

به کوهی بر آمد همه سنگ و خار رهی دید بر تیغ کهسار سنگ  بدو در تنِ مرده­ای سهمناک (همان،312-311)

تنی چندش از ویژگان دستیار بر آن ره ستودانی از خاره سنگ شده  استخوانش  از    پی و  گوشت   پاک

فردوسی ­در شاهنامه همراهی اسکندر و بزرگان با تابوت«دارای­داریان» و نهادن او در استودان، را چنین بازگو نموده است:

چو تابوتش از جای برداشتند سکندر پیاده به پیش اندرون  چنین تا ستودان برفت (فردوسی،1375: 560)

همه دست بر دست بگذاشتند بزرگان همه دیدگان پُر ز خون همه   پوست   گفتی   بروبر   بکَفت

نظامی نیز در داستان«جهانگردی اسکندر با دعوی پیغمبری»،کاربرد استودان را چنین تشریح نموده است:

ستودانی از جزع تابنده دید ...................................................  نبشته بر او کای خداوند زور به آزرم کن سوی ما تاختن تنش را نمک­سود موران کنند بلی هر کسی از بهر ایوان خویش

کزو بوی کافور میدمید ........................................................... که رانی سوی ستودان ستور مکن قصد برقع برانداختن سرش خاک سم ستوران کنند ستونی کند بَر ستودان خویش

   (نظامی گنجوی، 1316: 183).

در میان سیاحان غربی، تاورنیه فرانسوی که در دوره صفوی بارها به ایران سفر نموده از جمله نخستین سیاحانی­ست که به استودان­های تاقچه­ای به هنگام مسافرت به سوی چهل­منار(تخت­جمشید)، اشاره نموده هر چند که او درباره کاربرد آنها دچار اشتباه فاحش شده است: «در فاصله میان دو قطعه کوه، عده زیادی طاقچه در سنگ کنده شده­ که تا امتداد جاده ادامه یافته و به ستون­ها نگاه می­کنند، گویا ایرانی­های قدیم، بت­های خود را در آن طاقچه­ها نصب می­کردند»(تاورنیه،1336: 654). نیبور دانمارکی نیز که به هنگام فرمانروایی کریم­خان زند از راه خلیج فارس وارد ایران شده، همین اشتباه تارونیه را درباره کاربرد استودان­ها، تکرار می­کند: «در نزدیکی اینجا[نقش­رستم]، در سر راه دهکده چول[شول]، دو بنای دیگر دیگر وجود دارد که در صخره ساخته شده­اند که قابل ذکر نیستند، شاید این بناها آرامگاه­های بزرگان اسلام باشند»(نیبور،1354: 143). سیاح و دیپلمات معروف دیگری که در اوایل دوره قاجار، بارها از آثار تخت­جمشید و نواحی اطراف آن دیدن نموده، موریه انگلیسی است. وی به هنگام گردش در اطراف نقش­رستم توصیف دقیقی از استودان­های تاقچه­ای نموده است: «جلوتر در فرورفتگی کوه بیست سوراخ یا پنجره همسان با اندازه­های گون­گون هست و بر فراز هر پنجره، کتیبه­ی است. خط­های اینجا به نظر ما با خط­هایی که در آثار گونه­گون دیدیم متفاوت است»(موریه،1385: 168). اما نخستین گزارش­های مستند نسبت به کاربرد استودان­ها، توسط باستان­شناسان پیشرو همچو هرتسفلد، واندنبرگ و اشتاین صورت گرفت که به هنگام بازدید از ابنیه­های دشت مرودشت با این آثار روبرو گردیدند(ترومپلمن،1373: 29). در این بین، سنگ­
نوشته­های«دره­بره­ای» در شمال­غربی آثار نقش­رستم، نخستین کتیبه­های تدفینی در رابطه با استودان­های تاقچه­ای کوهستان ­نقش­رستم بود که مورد شناسایی و خوانش قرار گرفت(Gropp and Nadjmabadi,1970:205). چندین سنگ­نوشته­های تدفینی و نویافته دیگر مربوط به استودان­های تاقچه­ای واقع در صخره­های فراز معادن هخامنشیِ نقش­رستم- حاجی­آباد از سوی نگارندگان برای نخستین بار مورد بررسی و مطاله قرار گرفت که مقاله آن در سال 1394خورشیدی در همایش باستان­شناسان جوان ارائه گردید(اتابکی و دیگران،1394). البته یک کتیبه تدفینی دیگر نیز بوسیله هرتسفلد در کوه گِردِلک­ نقش­رستم قالب­گیری شد که مربوط به دخمکی از اواخره دوره ساسانی است(نصراله­زاده،1393: 211-197). پژوهش حاضر نیز در برگیرنده شناسایی و معرفی دو سنگ­نوشته نویافتهِ تدفینی است که در شمال­شرقی صخره­های نقش­­­
رستم در اواخر دوره ساسانی به نگارش در آمده­اند.

روش تحقیق

در این پژوهش، از شیوه کتابخانه­ای و میدانی در گِردآوری داده­ها استفاده شده که کوشش گردیده با بهرمندی از مطالعات باستان­­شناسی و زبان­شناسی(فرهنگ واژه­های پهلوی) و مقایسه آن با اسناد نوشتاری دوره ساسانی(متون پهلوی) و همچنین بررسی­های مداوم میدانی(مشاهده عینی) به تشریح این دو سنگ­نوشته تدفینی نویافته و استودان­های مربوط به آنها در پیرامون کوهستان نقش­رستم پرداخته شود.

 

 شیوه­های تدفین

دگرگونی مناسک و شیوه­های تدفین با گسترش دین­زرتشتی در فلات ایران با رویه­های متفاوتی دنبال گردید که منابع باستان­شناسی گستره وسیعی از این دگرگونی­ها را امروزه در اختیار ما قرار می­دهد. شمار چشم­گیری از استودان­ها و دیگر ساختارهای تدفینی مربوط به دوره ساسانی در حوالی شهر استخر، تخت­جمشید(Herzefeld,1935:39) و نقش­
رستم(Gropp and­ Nadjmabadi,1970:205)  و در زادگاه شاهان«فرته­دار» و «ساسانی» ایجاد گردیده­اند که برخی از آنها دارای سنگ­نوشته­هایی مربوط به اواخر دوره ساسانی هستند. اما شواهد باستان­شناسی نشان می­دهد این روند تدفین در شرق ایران و نواحی دیگر همچو شبه جزیره عربستان(Kennet,2007:86-122)، بخشی از نواحی بین­النهرین و حتی در شوش(Boucharlat,1991:72)، تل مَلیان(Balcer,1978:86-92) و شهر قومس (Bivar,1970:157)به دلیل باورهای مذهبی گوناگون و اینکه کمتر زیر سیطره نفوذ فرهنگی دولت ساسانی و موبدان زرتشتی بوده، نه تنها عمومیت نیافته، بلکه تدفین­ها به روش معمولِ خاک­سپاری برقرار بوده است. در وندیداد در پاسخ اهورامزدا به زرتشت«درباره پاکی نخستین زمین» به سه نوع تدفین اشاره گردیده: نخست رها کردن پیکر مُردگان در برابر آفتاب و بروی زمین، دوم: شیوه خاک­سپای و در آخر جمع­آوری و نهادن استخوان­های درگذشتگان در «دخمه» که در اینجا منظور از دخمه، همان شیوه­های متنوع تدفین از جمله استودان است(وندیداد، فرگرد7، بند51-47). نتیجه­ای که از این بندهای وندیداد حاصل می­گردد، نشان می­دهد در ابتدا دیانت زرتشتی سخت­گیری چندانی برای دفن مُردگان در خاک اِعمال نمی­­­کرده است. با این حال ساخت «دخمه­های عمومی» یا «برج­های خاموشی»¹⁴ فقط در فارس مرکزی و پیرامون شهر استخر و بیشاپور رو به گسترش نهاد که استخوان­های پاک شده درگذشتگان را از این دخمه­ها به استودان­ها یا انواع تدفین­های مجاور انتقال می­دادند(اتابکی و ابراهیمی،1400: 204-186). چندین سده بعد با ناگزیری تدفین به امری آیینی در اواخر دوره ساسانی، بهدینان زرتشتتی بویژه در نواحی شرق ایران طبق آموزه­های دینی، جغرافیای پیرامون و همچنین دشواری ساختن دخمک و استودان­هایِ منفرد مجبورگردیدند به ساخت «دخمه­های عمومی» بپردازند که هم مراسم «خورشید نِگَرشن»¹⁵ و هم «تدفین» در یک مکان واحد صورت می­گرفت(جکسن،1387: 446). این روند که در دوره اسلامی با سخت­گیری مذهبی فِرق اسلامی نسبت به پیروان دین­بهی شدت یافت، هرچند در ماهیت ساختاری و سنتیِ تدفین تفاوت چندانی بوجود نیاورد، اما شیوه­های تدفین محدود گردید و از تنوع آن بسیار کاست، به طوری که دخمه­های عمومی و کته­ها(نساخانه­ها) در مناطق کویری و گورهای توده­سنگی(خرفت­خانه­ها) در نواحی کوهستانی جنوب­غربی به شکل فزایندی در جامعه زرتشتی رواج پیدا نمود. گذاشتن اجساد در دخمه­های عمومی یا برج­های خاموشی و مکان ویژه «بندار»¹⁶ یا «چاه استخوانِ» که در فضای باز صورت می­گرفت، باعث گردید مفسران زند و سیاحان غربی آنرا با «استودان»­های دوره ساسانی(که مکانی مجزا برای گذاشتن استخوان­های پاک­شده در درون صخره­ها پس از مراسم خورشیدنِگرشن بود)، یکی پندارند. همین یکی پنداری موجب تفسیرهای چندی از ریشه­شناسی واژه استودان به معنای «مخزن»، «اجاق»، «سازه«، «زیربنا«، «سه­پایه» و «انبار استخوان» از متون وندیداد گردید. در وندیداد به این نکته اشاره شده که «مزداپرستان باید استودانی بسازندکه آب باران نایستد، در جایی دور از گذار سگ و روباه و گرگ. آنان باید اگر بتوانند استودانی از سنگ و ساروج و خاک برپا کنند»(وندیداد، فرگرد6، بند51-50). تلفیقی از این بندهای وندیداد با «ساختارهایِ استودان­مانند» را در سه گروه می­توان به تصویر کشید: نخست استودان­هایی با ساختارهای تمام سنگی: همچون تاقچه­های­سنگی در اطراف شهر استخر، تخت­جمشید، نقش­رستم، ناحیه بیشاپور فارس(Girshman,1971,Taf5/2)، کوه­زنه مرودشت و سرمشهد کازرون(ترومپلمن،1373: 37-29). تاقچه­
های صخره­ای جزیره خارک(Farjamirad,2015:270)، تاقچه­های صخره­ای مناطق کوهرنگ بختیاری (روستایی،1394: 42-41)، استودان­های تاقچه­ای منطقه بویراحمد(زهبری و همکاران،1393: 56) و استودان­های تاقچه­ای دشت خوزستان(Kleiss,1978:89). دوم استودان­های از جنس گچ و ساروج: همانند محفظه­های گچی بندیان درگز(رهبر،1389: 168)، محفظه­های گچی پلنگ­گرد اسلام­آباد غرب(Khosravi et al.,2018:51-73) و نوع سوم استودان­هایی از جنس خاک به معنای انواع کوزه­های سفالی و قالب­های پُخته گِلی: کوزه­های سفالین مکشوفه در ترکستان در اواخر دوره ساسانی(گیرشمن،1372: 39)، استودان­های رایج از گِل­پُخته در نواحی سغد، خوارزم، مرو و خاش (Pugachenkova,1994: 227)، برخی از این کوزهای ­گِلین بر روی گورهای­هاونی و میل­های­سنگی(میل­
گورها) قرار می­گرفته­اند: همانندکوزه­های گلینِ فراز گورهای هاونی شرقِ تل­تخت پاسارگاد، نقش­رستم و گستره وسیعی از دشت مرودشت(ابراهیمی،1393: 34-32)، کوزه­های گِلین فراز استودان­های مجزا با پایه سنگی، مکشوفه از تاق­بستان و بیشاپور با تصاویر از ایزدان(گیرشمن،1372: 398-396)، خمره­های ­گِلی فراز میل­گور تنگ­کَرم فسا (Stronach,1966:224)، فراز تک ستون بالای نقش­رستم، فراز میل­گور تنگ جلو سمیرم و باغ بُدره مرودشت(واندنبرگ،1345: 46)، فراز میل­گورهای موسوم به «دو گور دوپا» در روستای شوش­سفلی در ناحیه باشت (Farjamirad,2015a:357) و همچنین فراز میل­گورهایی که نگارندگان پیرامون دریاچه سد درودزنِ مرودشت کشف نموده­اند(ابراهیمی،1393: 146). در همه این موارد، تنها استخوان­های مُردگان پس از انتقال از دخمه آفتاب به جایگاه تدفین صورت می­گرفته است. در این میان رایج­ترین اشاره به ساخت استودان در وندیداد، همان گروه نخست را در بر می­گیرد که همخوانی نزدیکی با ایجاد فضاهای تاقچه­مانند در دل صخره­ها کوهستانی دارد(Schmidet,1953:57). بررسی­های ما در دشت مرودشت نشان داد که در بخش زیرین این استودان­های تاقچه­ای که اغلب مربوط به اواخر دوره ساسانی هستند، شیارهای کوچکی برای خروج آب باران، مطابق با دستور وندیداد در نظر گرفته شده است. در یک مورد در پیرامون نقش­رجب نیزکه استودانی به شیوه دخمک یا حفره­ای کوچک ایجاد گردیده، این امر به خوبی رعایت شده، به طوری یک گودال ذخیره کوچک در کنار این سازه برای خروج آب باران، تعبیه شده است(اتابکی و ابراهیمی،1400: 201). بررسی­های ما همچنین پیرامون دشت مرودشت و ناحیه تنگ­خشک سیوند از چند«تابوت سنگی کوچک و مجزا» مربوط به اواخر دوره ساسانی پرده برداشت که به گمان همان استودان­هایی هستند که به تعبیری«ظرف استودان» یا «استخوان­دان» نامیده می­شوند(شکل3). این استودان­های سنگی مجزا، پیش­تر در ناحیه تاق­بستان و بیشاپور گزارش شده است(گیرشمن،1372: 398-396). اما امروزه استودان­ها اغلب به تاقچه­های سنگی گفته می­شود که در درون صخره­های کوهستانی ایجاد گردیده­اند و در نمای بیرونی دارای درب­سنگی بوده­اند. تورفتگی و شیارهایی که در بخش ورودی استودان­ها ایجاد شده­اند، گواهی بر این ادعاست(Edmonds,1934: 189). در این­باره بخت با ما یار بود که توانستیم تنها نمونه از این درب­های سنگی تراش­خورده را در کنار یکی از این «استودان­های تاقچه­ای» واقع در صخره­های فوقانیِ نقش­رستم کشف نماییم(شکل4) که این موضوع کمک شایانی جهت حل معما و چگونگی مسدود شدنِ نمای بیرونی استودان­های تاقچه­ای نمود.

شکل1: سنگ نوشته پهلوی پیرامون نقش­رجب در کوه مِهر که در سال1395خورشیدی از سوی نگارندگان کشف گردید و واژه استودان در آن قید شده- آرشیو نگارندگان

                          

شکل2: نمایی از دو استودان تاقچه­ای با نقش شراره­های  آتش بر فراز آن،دره شرقی تخت­جمشید- آرشیو نگارندگان.

 

  

شکل4: تکه­هایی از درب تراش­خورده استودانِ  تاقچه­ای–محل کشف:فراز صخره­های فوقانی نقش­رستم- آرشیو نگارندگان

شکل3: ظرف استودان یا استخوان­دان مجزا-ناحیه تنگ­خشک سیوندِ مرودشت- آرشیو نگارندگان

                                

 

                                         

 

سنگ­نوشته نویافته Nrs1  

امروزه انواع متفاوتی از شیوه­ تدفین­­های دوره ساسانی به کمک کتیبه­های تدفینی و نوشته دینی بر ما آشکار گردیده است(Frye,1972:152-156) . بررسی­ها و کاوش­های باستان­شناسی نیز نگرش ما را نسبت به شیوه­های تدفینی ساسانی بسیار دگرگون کرده است. شکل­گیری این نوع تدفین­ها در راستای آموزه­های مذهبی، جغرافیای محیط، قوانین حکومتی و توانایی مالی افراد بوجود آمده و بتدریج گستره­ا­ی از فرهنگ عمومی را در بر گرفته است. به باور ما گورهای حفره­سنگی همچون دختر گبر اقلید(هینتس،1385 :313)، شغاب بوشهر(میرفتاح،1367: 53-52)، تابوت­های­سنگی سیراف (Whitehous,1968:22)، گورستان حصیرآباد اهواز(رجبی،1392: 88-82)، تنگ­خشک­ سیوند(Gropp,1969:243)، گورهای حفره­سنگی سواحل خلیج فارس(توفیقیان و باستانی،1395: 23)، استودان­ها و دخمک­هایی باشکوه پیرامون شهر استخر(Gropp,1969:258) و همچنین میل­گورهایی که پیش­تر از آنها سخن به میان رفت، همگی به طور نسبی به رده­های بالای جامعه ساسانی تعلق داشته و گورهای خمره­ای، توده­سنگی(خرفت­خانه) و هاونی( جوقن­ای) که به شکل  فراوان در فلات ایران پراکنده­اند و ساخت آنها هزینه چندانی در بر نداشته، وابسته به مردم عادی و طبقات پایین جامعه بوده­اند. نه تنها گفته­های نظام­الملک درباره ستودان شهر ری(نظام­الملک،1334 :187)، بلکه سنگ­نوشته دختر گبر اقلید گواه این موضوع­ست که مبلغ 12000[درهم]مُزد برای ساخت یک گور حفره­سنگی­ هزینه شده است(Gropp,1969:241) که در زمان خود رقم بسیار بالایی را در بر می­گرفته است. بی­شک برآوردن یک استودان نیز هزینه هنگفتی را در بر داشته که تنها از سوی افراد ثروتمند و رده­های بالای جامعه، قابل تأمین بوده است. بررسی­های ما در دشت مرودشت نشان داد که آمار استودان­های ایجاد شده در دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی نسبت به گورهای هاونی و توده­
سنگی(وابسته به مردم عادی) سهم بسیار ناچیزی را در بر می­گیرد و همین امر بیان­گر اینست که افراد نادری به ساخت استودان و دیگر گورهای فاخر پرداخته­اند(ابراهیمی،1393: 36). اما همین سهم ناچیز از استودان­ها نیز بیشتر در محدوده شهر استخر و آثار نقش­رستم تمرکز یافته­اند که نشان از نوعی رفاه اجتماعی مردمان این شهر و دهستان­های اطراف آن بوده است(شکل5). افزون بر این، شهر استخر که یکی از مراکز علم و کتابت در دوره ساسانی و چندین سده بعد از اسلام به شمار می­رفته(مسعودی،1356: 106) دارای کاتبانی ماهر و زبردست بوده که امروزه سنگ­نوشته­های متعددی به خط پهلوی از ایشان در اختیار داریم. به زبان گویاتر شهر آیینی استخرکه زادگاه شاهنشاهی ساسانی به شمار می­رفته، محیط مناسبی برای ایجاد استودان­های تاقچه­ای و دیگر آرامگاه­های فاخر بوده است. نخستین استودان کتیبه­داری که به بررسی آن پرداختیم، استودان تاقچه­ای واقع در فاصله 205متری شمال­شرقی آرامگاه داریوش بزرگ است(شکل6). از چهار استودان تاقچه­ای که در این مکان حجاری شده­اند، دسترسی به این استودان بسیار دشوار می­نماید. این استودان با ابعاد45×45 و با عمق داخلی40سانتی­متر در ارتفاع شش متری از سطح زمین و در دل صخره واقع گردیده است. پیرامون این استودان به اندازه ده سانتی­متر پاک­تراشی شده که  در بخش فوقانی«نمای گنبدمانند»دارد(تصویر6). البته این نمای گنبدمانند در اغلب استودان­های دشت مرودشت با حرارت تمام رعایت شده که نشانی از تمثیل آسمان و همچنین عروج از دنیای زمینی به دنیای ازلیت و ابدیت است(چنانچه در ساخت گنبدهای اسلامی نیز تبدیل اشکال مربع به دایره دارای همین معنای عمیق بوده است). در بخش زیرین این استودان سنگ­نوشته­ای به خط پهلوی کتابی در فاصله 30/1متری از سطح زمین و به فرمان یکی از بهدینان زرتشتی در اواخر دوره ساسانی به نگارش در آمده است(شکل7). کاتبی که این کتیبه را در شش سطر به کتابت در آورده به دلیل ناهنجارهای صخره، یک فضای طبیعی هموار به ابعاد20×30 سانتی­متر را انتخاب نموده و سپس به نگارش حروف سنگ­نوشته پرداخته است. این سنگ­نوشته نویافته که ما آنرا سنگ­نوشته Nrs1 نامیده­ام از عمق چندانی برخوردار نیست و به نظر می­رسد با شی نوک­تیزی کوبیده شده، تا جایی که آثار آن هنوز مشهود است. حرف­نویسی، آوانویسی و ترجمه­ای که ما نخستین­بار از سنگ­نوشته Nrs1در دامنه صخره­های نقش­­رستم ارائه نمودیم طی جداول( 1تا 6) بدین شرح است:

 

جدول  1: سطر نخست سنگ­نوشته  Nrs1
	nkGjXYE		hy	خط پهلوی
	dhmk’		ZNH	حرف نویسی
	daxmag		ēn	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

جدول 2: سطر دوم سنگ­نوشته   Nrs1
	vBnJ		f­bnLp lG	خط پهلوی
	lwb’n		mlplhwbˈl	حرف نویسی
	ruwān		marfarnbaɤ	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

جدول 3: سطر سوم سنگ­نوشته   Nrs1
	Mspn		b	خط پهلوی
	NPŠE		Y	حرف نویسی
	xweš		ī	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

جدول 4: سطر چهارم سنگ­نوشته   Nrs1
	ntnk		AL	خط پهلوی
	krtˈ		L׳D	حرف نویسی
	kard		rāy	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

جدول 5: سطر پنجم سنگ­نوشته   Nrs1
GLajXp	nTfsjXn		NsPX	خط پهلوی
pˈhlwm	whštˈ		APš	حرف نویسی
pahlum	wahiš		u-š	آوانویسی

 

 

 

 

 

جدول 6: سطر ششم سنگ­نوشته   Nrs1
	ntAnnNaYU		LAb	خط پهلوی
	YHWWN’t		b’l	حرف نویسی
	bawād		bār	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

 

 

ترجمه:

1.این دخمک                                               

2.مر فرنبغ روان

3.خویش

4.برای ساخت

5.او را بهشت جاودان

6.بهر[ش] باد

«این دخمک[را] مرفرنبغ برای روان خویش ساخت.او را بهشت جاودان بهرش باد»

 سنگ­نوشته نویافته  Nrs2

دومین سنگ­نوشته­ای نویافته دیگر، وابسته به یک استودان تاقچه­ای در شمال­شرقی محوطه نقش­رستم و در فاصله1250 متری آرامگاه داریوش بزرگ واقع شده است. برای دسترسی به این سنگ­نوشته و استودان ابتدا باید از محل«نقش موسوم به ایلامی» که در دامنه صخره­های نقش­رستم- حاجی­آباد واقع شده، گذر نمود و پس از طی مسیری به سمت بالا و در شیب تند کوهستان به دامنه­ صخره­های نقش­رستم قدم گذاشت. در این مکان و در ارتفاع دو متری از صخره، استودان حجاری شده که نمای بیرون آن همانند یک تاقچه کوچک است. ابعاد این استودان60×55 سانتی­متر و عمق داخلی آن 35سانتی­متر می­باشد(شکل8). ناهمواری و چین­های متداوم صخره باعث گردیده که از پاک­تراشی پیرامون آن صرف­نظر کنند اما درون آن با ظرافت و به شیوه ماهرانه­ای بوسیله قلم­های سنگ­ترای حجاری شده است.اث ر شانه­های سنگ­تراشی به حدی تازه می­نماید که به نظر می­رسد حجاران همین دیروز به ساخت آن مبادرت ورزیده­اند. در سمت چپ این استودان، سنگ­نوشته­ای به خط پهلوی کتابی به شکل خوابیده در پنج سطر نگاشته شده که به دلیل ناهمواری و ضمختی صخره اثر چندانی از آن باقی نمانده است(شکل9). پیش از نگارش این سنگ­نوشته، کاتب سعی نموده که مکان دیگری را برای ایجاد کتیبه فراهم کند. به همین دلیل واژه­های hy nkGjXYE را ابتدا در فاصله دورتری از استودان به نگارش در آورده است(شکل10). اما به دلیل ناهمواری صخره از ادامه کار دست کشیده و به جای آن مبادرت به نگاشتن سنگ­نوشته جدیدی در کنار استودان مورد نظر نموده است. این سنگ­نوشته نویافته که ما آنرا Nrs2 نامیده­ایم بازه زمانی اواخر دوره ساسانی را در بر می­گیرد و به گمان بوسیله یک سنگ­لاشه یا شی­ نوک­تیزی به کتابت در آمده است. ناهمواری صخره، عمق سطحی کتیبه و تخریب گُل­سنگ­ها در گذر زمان از جمله عواملی هستند که آسیب شدیدی به سنگ­نوشته وارد نموده­اند تا جایی که حروف آن به سختی قابل تشخیص است. حرف­نویسی، آوانویسی و ترجمه سنگ­نوشته Nrs2که نخستین­بار از سوی ما مورد خوانش قرار گرفته، طی جداول(7 تا 11) بدین شرح است:

 

جدول 7: سطر نخست سنگ­نوشته  Nrs2
	nkGjXYE		hy	خط پهلوی
	dhmk’		ZNH	حرف نویسی
	daxmag		ēn	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

 

جدول 8: سطر دوم سنگ­نوشته   Nrs2
		nkyYU	NatRm	خط پهلوی
			mlt’ndynkˈ	حرف نویسی
			Mardāndīnag	آوانویسی

 

 

 

 

 

جدول 9: سطر سوم سنگ­نوشته   Nrs2
	tjXnbajEn		b	خط پهلوی
	Wyh-bwht		Y	حرف نویسی
	Vēh-buxt		ī	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

 

جدول 10: سطر چهارم سنگ­نوشته   Nrs2
			hnb	خط پهلوی
			BRH	حرف نویسی
			pus	آوانویسی

 

 

 

 

 

جدول 11: سطر پنجم سنگ­نوشته   Nrs2
	/////		Mspn	خط پهلوی
	///////		NPŠE	حرف نویسی
	///////		xweš	آوانویسی

 

 

 

 

 

 

 

ترجمه:

1.این دخمک

2.مردان دینک

3.وای بوخت

4.پسر

5.خویش...[ساخت]

ترجمه:«این دخمک را مردان دینگ پسر وای بوخت[برای]خویش[ساخت]»

نتیجه­گیری

مرگ در دیانت زرتشتی همواره با آداب و رسوم و شیوه­های تدفینی متفاوتی همراه بوده است. باور به پاکی و تقدس برخی ازعناصر از جمله خاک باعث گردید که تدفین­های خاکی همراه با کالبد مُردگان(که نسو بود و جایگاه اهریمنی داشت)دچار تحول اساسی گردند و تنها استخوان­های درگذشتگان به درون سنگ یا ساروج انتقال داده شوند. این نگرش با«معاد جسمانی»دیانت زرتشتی نیز در تضاد نبود، به همین دلیل با گسترش آیین زرتشتی از دوره فراهخامنشی به بعد انواع متفاوتی از شیوه­های تدفین در فلات ایران و بویژه در نواحی جنوبی و غربی شکل گرفت که امروزه از دید باستان­شناسی به استودان، دخمک، میل­گور، گور حفره­سنگی، گور هاونی و گور توده­سنگی شهرت یافته­اند. پیروان دین­بهی که از توانایی بالای مالی و موقعیت ممتاز اجتماعی برخوردار بودند به ساخت آرامگاه­های فاخر همچو استودان، دخمک، میل­
گور و گورهای حفره­سنگی پرداختند و افراد عادی نیز به گورهای هاونی و توده­سنگی قناعت نمودند. برخی از این گورهای فاخر دارای سنگ­نوشته­هایی به خط پهلوی کتابی هستند که اغلب در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی به نگارش در آمده­اند و حاوی ساخت دخمک یا استودان و دعایی برای روان درگذشته است. با توجه به کشفیات امروزی بیشتر این سنگ­نوشته­ها در درجه نخست در دشت مرودشت حوالی شهر استخر و نقش­رستم و سپس در ناحیه کازرون نگاشته شده­اند. شواهد باستان­شناسی نشان­می­دهد که پیروان دیگر ادیان، روش معمول خاک­سپاری مُردگان را دنبال می
­نمودند و سخت­گیری مذهبی در میان نبوده است.

شکل5: جایگاه سنگ­نوشته Nrs1 در سمت چپ تصویر و سنگ­نوشته Nrs2 در سمت راست دامنه شمال­شرقی صخره­های نقش­رستم- عکس از گوگل

 

شکل6: استودان وابسته به سنگ­نوشته Nrs1 در فاصله 205متری آرامگاه داریوش بزرگ- آرشیو نگارندگان

شکل7: سنگ­نوشته Nrs1 در فاصله 205متری از آرامگاه داریوش بزرگ- آرشیو نگارندگان

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        

شکل9: سنگ­نوشته Nrs2 در فاصله1250متری شمال­شرقی آرامگاه داریوش بزرگ که واژگان آن به سختی قابل تشخیص است- آرشیو نگارندگان

شکل8: استودان تاقچه­ای در فاصله1250متری شمال­شرقی آرامگاه داریوش بزرگ که جایگاه سنگ­نوشته Nrs2 با کادر قرمز رنگ در کنار آن مشخص شده است- آرشیو نگارندگان

 

 

 

 

 

شکل10: سنگ­نوشته ناتمام در کنار استودان تاقچه­ای در فاصله 1250متری آرامگاه داریوش بزرگ- آرشیو نگارندگان

 

 

 

منابع فارسی

ابراهیمی، نجمه(1393). روش­های تدفین در حوضه رود کُر از آغاز دوره تاریخی تا ورود اسلام. پایان­نامه کارشناسی ارشد، گروه تاریخ،دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد(منتشر نشده).

ابودلف(1354). سفرنامه ابودلف در ایران. با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبایی. تهران: زاور

اتابکی، ابوالحسن، ابراهیمی، نجمه و عزیزی، اکبر(1394). مناسک و تدفین­های دوره ساسانی به همراه معرفی چند کتیبه گور تازه کشف شده به خط پهلوی کتابی در مرودشت. به کوشش عزیزی خرقانی، حسین، خانی­پور، مرتضی، ناصری، رضا. کتاب همایش بین­الملی باستان­شناسان جوان. تهران: بنیاد ایران­شناسی.

اتابکی، ابوالحسن، ابراهیمی، نجمه(1400). شناسایی کهن­ترین دخمه­های خاموشی در فارس مرکزی به همراه یک کتیبه نویافته سنگ­مزار پهلوی پیرامون نقش­رجب. به اهتمام فرزین، سامان، ظهوریان، مریم. کتاب همایش ملی باستان­شناسی ایران. بیرجند: دانشکاه بیرجند،204-185.

اسدی طوسی، علی­بن احمد(1354). گرشاسپ­نامه. باهتمام حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

اصفهانی، حمزه بن حسن(1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اکبرزاده، داریوش(1383). دخمه. مجله مطالعات ایرانی، 3 (5)،1-6.

بلعمی، ابوعلی­محمد(1337). تاریخ بلعمی. به کوشش محمدجواد مشکور. تهران: خیام.

بهرامی، احسان(1369). فرهنگ واژه­های اوستا. دفتر نخست. تهران: بلخ.

ترومپلمن، لئو(1373). آیین قبور و تدفین. ترجمه مولود شادکام، مجله باستانشناسی و تاریخ، 8(1)، 29-37.

تاورنیه، ژان باتیست(1363). سفرنامه تاورنیه.ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی. تهران: سنایی.
تقضلی، احمد(1354). مینوی خرد. ترجمه احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

توفیقیان، حسین، باستانی،محرم(1395). پژوهشی در آیین تدفین­های ساسانی در سواحل خلیج فارس. مطالعات باستان­
شناسی، 8 (2)، 34-17.

جکسن، ویلیام(1352). سفرنامه جکسن(ایران در گذشته و حال). ترجمه منوچهر امیری، فریدون بدره­ای. تهران: خوارزمی.

رازی، مرتضی بن داعی(1364). تبصرة العوام فی معرفه مقالات الانام. به تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.

رجبی، نوروز(1392). نویافته­های باستان­شناسی از اهواز: حصیرآباد و طرح چند پرسش. باستان­پژوهی، 16(92)،82-88.

 رودکی سمرقندی(1382). دیوان رودکی سمرقندی. مصحح نفیسی، سعید، براگینسکی، یوسف. تهران: نگاه.

روستایی، کوروش(1394). گونه­شناسی محوطه­های باستانی منطقه کوهرنگ بختیاری. پژوهش­های باستان­شناسی،5(9)،46-27.

رهبر، مهدی(1389-1390). آتشکده بندیان درگز. پژوهش­های باستانشناسی مدرس، 2و3(4و5) ،167-177.

زهبری، زهره، علی­نژاد، فاطمه و علمداری، کوروش(1393). معرفی آثار صخره­ای نویافته با کاربرد تدفینی از بویراحمد. جلوه هنر، 11، 64-53.

صد در نثر و صد در بندهش(1909م). به تصحیح ارواد بمانجی. ناصر وانجی دهبار. بمبئی: اوقاف پارسی.

طبری، محمدبن­جریر(1375). تاریخ طبری. جلد2،  ترجمه ابوالقاسم پاینده تهران: اساطیر.

قریب، بدالزمان(1374).  فرهنگ سغدی(سغدی،فارسی،انگلیسی). تهران: فرهنگان. 

فردوسی(1375). شاهنامه. دفتر پنجم، به کوشش جلال خالقی­مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: مزدا.

گیرشمن، رومن(1339). جزیره خارک. تهران: شرکت­های عامل نفت.

مسعودی، علی­بن محمد (1356). التنبیه­و­الاشراف. ترجمه­ی ابوالقاسم پوینده. تهران: علمی و فرهنگی.

مکنزی، دیوید نیل(1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.

موریه، جیمز(1385). سفرنامه. جلد اول، ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.

میرفتاح، علی­اصغر(1367). گورستان شغاب: عرضه داشت در هوای آزاد به شیوه استخوان­دان. مجله اثر، 25، 61-41. 

نصراله­زاده، سیروس(1393).پهلویات کتیبه­ای: کتیبه سنگ­مزار حاجی­آباد استخر و بازخوانی کتیبه تنگ جلو سمیرم. زبان­
شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی، 5(2)، 197-211.

نظام­الملک طوسی، ابوعلی(1347). سیرالملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نظامی، الیاس­بن یوسف(1316). شرفنامه. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: ارمغان.

نیبور، کارستن(1390). سفرنامه نیبور.ترجمه پرویز رجبی. تهران: توکا.

واشقانی فراهانی، ابراهیم(1400). اسپانوَر/ اسبانبَر. دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، 29(91)، 306-285.

هوف، دیتریش(1380). قبور زرتشتی- ساسانی در فارس. ترجمه حسن اکبری، باستان پژوهی، 8، 52-50.

هینتس، والتر(1385). یافته­های تازه از ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.

 

منابع لاتین

 

Bartholomae, C. (2004). Altiranisches Wörterbuch zusammen mit zum Altiranischen
worterbuch. Tehran: Asatir.

Balcer, J. M. (1978). Excavations at Tal-i Malyan: Part 2, (Parthian and Sasanian Coins and Burials) 1976. Iran 16: 86-92.

Basirov, O. (1955). The Evolution of the Zoroastrian Funerary Cult in Westen Iran. An Unpublished Thesis, Department of Art and Archaelogy School of Oriental and African Studies University of London.
Bivar, A. D. H. (1970). Appendix: The Sasanian Coin from Qūmis. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 2156-158.
Boucharlat, R. (1991). Pratiques funéraires à l’époque Sassanide dansle sud de l’Ira. In: Histoire et cultes de l’Asie centrale préislamique.P. Bernard and F. Grenet(eds.), Paris:71-78.

Crone, P. (2012). The Nativist prophets of Early Islamic Iran. Cambridge University Perss.

Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. N. 
sims-Williams (eds.), Part 1, Brepols.

Edmonds, G. (1934). A tomb in Kurdistan. Iraq.

Farjamirad, M. (2015). Mortury Practice in Ancient the Achaemenid if the Sasanian period. BAR Internation, Series 2447.

Farjamirad, M. (2015a). Do Gur-e Dopa: The Sasanian Twin Pillar Ossuaries at Shoush Village. Kohgiloyeh va Boyer Ahmad(Iran). Iranica Antiqua 50: 357-365.

Frye, R. N. (1970). Funerary Inscriptions in Pahlavi from Fars. in M. Boyce and I Gershevitch, (eds.), W. B. Henning Memorial Volume, London, 152-56.

Gignoux, P. (1972). Glossaire des inscriptions pehlevies et parthes. Corpus Inscr. Iran, London.

Ghirshman, R. (1971). Bîchàpour. Vol. I, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner.

Gropp. G(1969). Die inchriften Von Eqlid. in W. Hinz, 241.

……….. (1969). Vier Ostodan- Inschriften bei Estachr. In: Altiranische Funde und Forschungen. W. Hinz (ed.), Berlin, 229-263.

Gropp, G. and Nadjmabadi, S. (1970). Bericht ūber eine Reise in Westund Sudiran. Archaeologische Mitteilungen Iran 3: 173-230.

     Henning, W. (1943). ­La Ceramique en iran pendant la periode parthe.­Iranica A;supplement 2.

­………….. (1957). In the introduction to The Inscription of Naqš-Rustam. corpus

Inscription, Pl3, VOL2.

Herzefeld, E. (1935). Archaeological History of Iran. London.
Kennet, D. (2007). The decline of eastern Arabia in the Sasanian Period. Arabian Archaeology and Epigraphy 18: 86–122.

Khosravi, Sh. Alibigi, S, and Rashno, A. (2018). The ossuary of the palang Gerd fire temple: New evidence of Zoroastrian funerary practices during Sasanid period. Sudia Iranica. 51-37.

Kleiss, W. (1978). Felsgräber südostlich Behbahan. Archaeologische Mitteilungen aus Iran 11: 87-89.

Modi, J. (1877). Anthropological papers I. Bombay.

Nyberg, H. S. (1960). The New Corpus Inscriptionum Iranicarum. BSOAS 23,40-46.

Schmidet, E. (1953). Perespolis1, Chicago.

Shahbazi, A. Sh. (1973). The Irano Lycian Monuments.Tehran: Institute of Archaemenid research Publication.

…….. …….... (1987). Astōdān. Encyclopedia Iranica. vol. II, fasc. 8, 851-853.

Stronach, D. (1966). The Kūh-i-Shahrak Fire Altar. Journal of Near Eastern Studies 25(4): 217-227.

Tafazoli, A. (1994-5). Two Funerary Inscription in Cursive Pahlavi of Fars. Orientalia Suecana XLIII-XLIV. 177-182.

 Von Gall, H. (1966). Zu den medischenfelsgrabeh in Nordwestiran und Iraq Kurdistan. AA.142-148

Whitehous, D. (1968). Excavation at Siraf. first inerim report, Iran.V.6:1-23.

 

Astōdān(Rock-Cut Niches): Two new- discovered Pahlavi inscriptions in Naqsh-e Rostam Marvdasht (Nrs1 and Nrs2)

Abstract

According to archaeological evidences before Zoroastrian religion doctrines,ancient Iranians used to bury their deads in the soil.but by spreading of Zoroastrianism,burial methods were revolutionary changed in some areas of the Iranian plateau so that cremation and buring the deads was consideredied an unforgettable sin in the Minuy-e xrad and Vendidād and for this reason,to prevent contamination of sacred elements such as water,soil and plants survivors of Zoroastrian religion should keep the bodies of the dead(Nasu that was unclean and empty of soul)away from this elements.on the other hand,according to Zoroastrian religion beliefs,Since the world inside the the soil was stagnant,dark and silent world and the root of all these actions was demonic beliefs,Zoroastrians hardly tried to separate the soul of the dead from the body as soon as possible and lead him to high world and light.According to this,exposing the bodies on top of the mountains and in tower of silence(ascending of soul by the sun's rays),stripping the flesh off the bones by vultures and birds and(cleaning the bones by sun shine) were a precursor to putting the cleaned bones of the dead in burial methods that ideally corresponded to Zoroastrianism's corporeal resurrection.one of the he new method was Astōdān which is often referred to niche spaces created in the rocks and next to some of them Pahlavi-written inscriptions were inscribed.the purpose of the present research that is presented in analytical-descriptive,is to A attitude towards Astōdāns and introduce two Pahlavi ketabi-written burial inscriptions,one in five-line and the other in six-line that were inscribed for Astōdān of two Zoroastrian in the late Sassanid period on the rock walls of Naqsh-e Rostam mountain.

Key words: Marvdasht, Naqsh-e Rostam, Astōdān, Sassanid, Pahlavi inscriptions

 

---

[1]  .Daxmag

[2]  .Ašwar

[3]  .Aspānūr

[4]  .Tnbryk

[5]  .Gōr

[6]  .Gumbad

[7]  .Frataraka

[8]  .Āturpātakā

[9]  . Nasu

[10]  . ̓rtym

[11]  . ̓ rzpy

[12]  . Limyra

[13]  .Corydana

[14]  . tower of silence

[15]  . Hvare Daresa-kar

[16]  .Bhandar