The role of Ahmad Ghavam in expanding US influence in Iran
Subject Areas : Journal of History (Tarikh)zahra amiri 1 , reza shabanisamghabadi 2 , mohamad kalhor 3
1 - PhD student , Department of History, Yadegare -Imam- Khomeini (RAh) shahre Rey Branch, Islamic Azad University, Tehran,Iran
2 - Professor of History Department, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
3 - Assistant Professor, Department of History, Yadegare -Imam- Khomeini (RAh) shahre Rey Branch, Islamic Azad University, Tehran,Iran
Keywords: Iran, America, Third Force, Ahmed Qawam, Arthur Millspo,
Abstract :
When Qawam came to power in June 1301 A.H., the policy of entering America as a third force was placed on the agenda of Qawam's government. The result of this policy was Arto Millespo's dominance over Iran's economy. With Reza Shah's accession to the throne, the policy of expanding American influence began to decline, and in December 1314 A.H., it led to the termination of political relations between Iran and the United States. Although the relations between the two countries were re-established in December 1318 AH, it did not lead to the expansion of American influence. The events caused by Shahrivar 1320 A.H. caused Qavam to appear again in the sphere of politics. Qavam took effective steps in the third (August 1321-1321 AH) and fourth (February 1324-1326 AH) administrations in expanding the political, military and economic influence of America as the third force. The present research, benefiting from the historical research method based on analysis, aims to deal with the role of Qawam governments in the expansion of American influence in Iran, during the years 1301 AH to 1326 AH. A policy that first raised America as the third force in Iran and made it the most influential country in Iran after the coup d'état on August 28, 1332 AH. The basic finding of the current research shows that after Shahrivar 1320 AH/1941 AD, with the aim of preventing the growth of communism, Qawam al-Sultaneh played a major role in the entry of America into the foreign policy scene
_||_
نقش احمد قوام در گسترش نفوذ آمریکا در ایران
چکیده
با به قدرت رسیدن قوام در خرداد 1301 ش سیاست ورود آمریکا به عنوان نیروی سوم در دستور کار دولت قوام قرار گرفت . ماحصل این سیاست چیرگی آرتو میلسپو براقتصاد ایران بود .با به سلطنت رسیدن رضا شاه سیاست گسترش نفوذ آمریکا روبه افول رفت ،کما این که در آذر 1314ش ،به قطع روابط سیاسی ایران وآمریکا منجر شد. اگر چه روابط میان دو کشور در دی 1318 ش ،مجددا برقرار شد ،اما به گسترش نفوذ آمریکا نیجامید .حوادث ناشی از شهریور 1320 ش ،سبب حضور مجدد قوام در سپهر سیاست شد .قوام در دولت های سوم (مرداد –دی 1321 ش ) وچهارم (بهمن 1324-دی 1326 ش) خود گام های موثری در گسترش نفوذ سیاسی نظامی و اقتصادی آمریکا به عنوان نیروی سوم برداشت .پژوهش حاضر با بهره مندی از روش تحقیق تاریخی مبتنی برتحلیل برآن است تا به انکشاف نقش گسترش نفوذ آمریکا در ایران طی دولت های احمد قوام در بازه زمانی 1301 ش تا 1326 ش،دست یابد. سیاستی که ابتدا آمریکا را به عنوان نیروی سوم در ایران مطرح کرد و پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش ،به پر نفوذ ترین کشور در ایران تبدیل کرد .
واژگان کلیدی :احمد قوام ،نفوذ آمریکا درایران ،نیروی سوم ،آرتور میلسپو
مقدمه
موقع ممتاز جغرافیایی واقتصادی ایران در چند سده گذشته از یک سو، وناتوانی دولت های ایرانی در رویارویی کار ساز با تهدید های بیرونی از سوی دیگر ،سبب شده است، که روابط خارجی ایران آکنده از تجربه توسل به نیروهای سومی باشد، که در نقش رهایی بخش ویاری رسان پدیدار شده اند. این قدرت ها گاه توانسته اند با نمایشی خیرخواهانه ،از فشار های استعماری برایران بکاهند . و از سر مصلحت جویی ،هزینه هایی نیز پرداخته اند ،ولی پس از چندی ،خود به گونه ای تاراج گر ایران و تهدید کننده منافع ایران شده اند .(موسوی نیا ،22 ) بریتانیا ،فرانسه ،آلمان وآمریکا از برجسته ترین نیروهای سوم در تاریخ روابط خارجی ایران بوده اند . این مقاله سعی دارد با روش تاریخی مبتنی بر توصیف وتحلیل رویدادها با رعایت سیر تاریخی در محدوده زمانی 1320-1324 از ورود نخستین آمریکایی ها به ایران و نقش قوام السلطنه در ورود آمریکایی ها به عنوان نیروی سوم در ایران برپایه اطلاعات گرد آوری شده از منابع وماخذ شامل کتابها ،مقالات ،مجلات ... که به بررسی نقش قوام السلطنه در ورود آمریکایی ها به ایران در زمان پهلوی دوم به عنوان یک مطالعه مورد بررسی قرار بدهد. . فرضیه هایی که می توان در نظر گرفت به این شرح است.
-نقش قوام السلطنه در ورود آمریکا به صحنه سیاست خارجی ایران پس از شهریور 1320 ه.ش 1941 م با هدف جلوگیری از رشد کمونیسم در کشور تهیه وبه اجرا گذاشته شد.
-آمریکا به عنوان نیروی سوم چه جایگاهی در سیاست خارجی ایران داشت ؟
-روابط ایران وآمریکا از چه زمانی شروع شد ؟
در خصوص اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق میتوان گفت درحوزه نقش نیروی سوم آثار متعددی شامل کتاب و مقاله به نگارش در آمده و در همه این آثار به نتایج وپیامدهای مثبت ومنفی نیروی سوم پرداخته شده است .شایان ذکر است موضوع مورد بحث در برخی از کتابها فقط به سیاست خارجی ایران به طور عام در دوران پهلوی پرداخته اند ، همانند تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی نوشته دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی وتاریخ روابط خارجی ایران ،تالیف دکترعلیرضا ازغندی بررسی شده است . حال پژوهش حاضر در نظر دارد، نقش قوام السلطنه را در چگونگی ورود آمریکا به عنوان نیروی سوم را مورد بررسی قرار دهد .
مبانی نظری
نیروی سوم وسیاست خارجی ایران در قرن 19
از اواخر قرن هیجدهم وسالهای آغازین قرن نوزدهم، همزمان با به قدرت رسیدن سلسله قاجار درایران ،تحولاتی در سطح جهان ومنطقه به وقوع پیوست که سبب ورود ایران به دایره سیاست بین المللی گردید .وقوع انقلاب صنعتی وشکل گیری مرحله جدیدی در تاریخ استعمار غرب ،معروف به موج دوم ،ظهور ناپلئون در فرانسه وتلاش این کشور برای ضربه زدن به بریتانیا در مستعمرات آن (طاهری ،1353،42)
از لحاظ منطقه ای نیز برقراری سلطه کامل کمپانی هند شرقی برهندوستان، وتبدیل جنوب ایران به منطقه حفاظتی همراه با رویکرد مجدد رهبران روسیه پس از وقفه ای طولانی به سیاست پیشروی به سمت جنوب وخلیج فارس ،از جمله تحولات جهانی ومنطقه ای بود، که به طور اجتناب ناپذیر سبب ورود ایران به دایره سیاست بین المللی گردید .(لنچافسکی 1372،57) پیامد این تحول رقابت دو قدرت روسیه وانگلستان در ایران در مدت زمانی بیش از یک قرن در چهارچوب تئوری متعادل مثبت بود .فرایندی که پیامد آن، تبدیل نمودن ایران به یک دولت حایل بود .اگر چه وضعیت اخیر ،پیامدهای منفی متعددی برای ایران داشت ،اما حداقل مانع از این گردید ،که این کشور به مستعمره کامل تبدیل گردد .(نیری ،مسعود نیا ،نورایی ،1386،4)
از سوی دیگر در گذرسده ها موقعیت ممتاز ایران ،همواره این کشور را درکانون توجه بین المللی به ویژه توجه قدرتهای بزرگ قرار داده است .کشیده شدن آتش دو جنگ جهانی به خاک ایران ،با وجود اعلام سیاست بی طرفی از سوی دولت ،نشانه ای از این واقعیت است .قدرتهای بزرگ در این سده ها همواره ایران را دستمایه پیشبرد سیاست ها و بهبود جایگاه بین المللی خود قرار داده و در این راه از قربانی کردن منافع ملی ایران پروا نکردند .دولت مردان ایران نیز هرگاه از رویارویی مستقیم با قدرت های بزرگ ناتوان بوده اند ،به جستجوی قدرتی تازه نفس ،خوش پیشه و نیکخواه در پهنه بین المللی پرداخته اند .تا با نزدیک شدن به آن وقرار دادنش در برابر نیروهای استعمار گر ،از تهدید ها وفشار ها بکاهد و استقلال سیاسی کشور را تضمین کنند .(موسوی ،19 )
این قدرت تازه نفس وخوش پیشینه ،با نقش توازون زا در برابر نیروهای استعمارگر ،نیروی سوم نام گرفته است .دولت مردان ایرانی از دوران صفوی تاکنون ،با رها آشکار وپنهان در روابط خارجی چشم امید به نیروی سوم دوخته اند .بریتانیا دردوران صفوی ،فرانسه وآلمان در دوران قاجار وآلمان وآمریکا در دوران پهلوی ،از برجسته ترین و اثر گذار ترین نیروهای سوم در پهنه روابط خارجی ایران بوده اند .(موسوی ،20)
تامل در کارنامه سیاست خارجی ایران در موضوع نیروی سوم بیانگر دو نکته است :.اول اینکه تعقیب کنندگان این سیاست بعد ها علاوه بر منظور سیاسی ،مقابله با پیامد های منفی رقابت روسیه وانگلستان ،در صد بهره گیری از کمک های مالی و انسانی دولتهای ثالث برای بهبود اوضاع اقتصادی وکار آمد نمودن نظام اداری ایران برآمدند .دیگر این که سیاستمداران ایرانی، معمولا دولتی را به عنوان قدرت ثالث انتخاب می کردند ،که اولا از نظر مسافت از ایران دور باشد وثانیا اهداف استعماری کمتری داشته یاحداقل کمتر عیان کرده باشد .دولت های فرانسه ،آلمان ،آمریکا از جمله دولت هایی بودند، که به عنوان نیروی سوم مورد توجه سیاستمداران ایرانی قرار گرفتند .(نیری ،مسعود نیا ،نورایی ،1386،4)
روابط ایران وامریکا
روابط ایران وایالات متحده آمریکا ،تاریخی سرشار از فراز ونشیب ،قرابت وغربت ونوساناتی که در یک سر آن می توان ماه عسل دوران پهلوی دوم ودر سر دیگر آن قطع رابطه دیپلماتیک پس از انقلاب اسلامی را مشاهده کرد .
اما دراین میان مقاطع دیگری نیز قابل تفکیک است .دورانی که دو طرف این رابطه به ارزیابی اهداف وتوان وظرفیت های یگدیگر می پردازند .در چنین شرایطی ،ایرانیها (هم دولت وهم افکار عمومی )معمولا با تکیه برراهبرد (نیروی سوم )آمریکا را به منزله تکیه گاه وسوپاپ اطمینانی در برابرفشار قدرتهای شناخته شده آن روزگار می دیدند .همزمانی این نگرش با اتخاذ سیاست انزوا گرایانه ایالات متحده در سالهای میانی قرن نوزدهم واوایل قرن بیستم ،نوعی ماهیت اخلاقی به این رابطه می بخشد .( خوش نیت ،1394 ،6)
آغاز رابطه ایران وآمریکا
نخستین برخورد جدی آمریکائیان با جامعه ایران که خصلتی غیر دولتی ومذهبی داشت ،به اعزام هیات های تبشیری در اواسط قرن نوزدهم باز می گردد .این هیئت ها با جلب حمایت "محمد شاه قاجار "توانستند امتیاز تبلیغات مذهبی ونیز تاسیس مدرسه ای در ارومیه واعزام مبلغین به شهرهایی همچون تبریز ،همدان ،کرمانشاه و.....برای نشر علوم وتربیت جوانان مسیحی ومسلمان را کسب کنند . اوایل قرن نوزدهم میلادی که با ورود میسیونرهای مذهبی آمریکا به ایران مقارن بود (1208 ش1829 م)را می توان سر آغاز روابط ایران وآمریکا دانست .اگر چه حضور هیات های مسیحی در ایران با اهداف خاصی توام بود اما نمی توان ورود آنها به ایران را در راستای سیاست رسمی دولت آمریکا قلمداد کرد .(خدری زاده1385،12)
عمده فعالیت این هیئت های آمریکایی علاوه بر مسائل آموزشی، شامل امور پزشکی وتاسیس چاپخانه بود . با توجه به ضعف دولت درارائه خدمات عمومی ،این گونه اقدامات عام المنفعه برای مردم جذابیت داشت و باعث شد، تا آمریکاییها از شهرت نسبی درمیان ایرانیان برخوردار شوند .(خوش نیت ،1394)
نخستین قراردادسیاسی تجاری میان ایران وآمریکا در سال 1267 ق از طریق نمایندگان دوطرف در قسطنطنیه امضاءشد، و27 سال بعد ،در سال 1300 ق /1883 م بنجامین به عنوان نخستین فرستاده دولت آمریکا عازم ایران گردید .مرحله دوم تلاش ایرانیان برای نزدیکی به آمریکائیها ،به سالهای بعد از مشروطیت وبه حیات مجلس دوم برمی گردد.با پایان استبداد صغیر وتشگیل مجلس دوم برخی از سیاستمداران به منظور ساماندهی وکار آمد نمودن ساختار اداری ومالی ایران در صدد استخدام کارشناس از کشور بی طرف بر آمدند .این تصمیم به استخدام مورگان شوستر آمریکایی وهمراهان او منجبر گردید .(نیری ،مسعود نیا ،نورایی 1386،5) شوستر به عنوان خرانه دار مشغول به کار شد وسر انجام بعد از هشت ماه فعالیت به دنبال التیماتوم دولت روسیه مجبور به خروج از ایران شد .مرحله سوم تلاش ایرانیان برای نزدیکی به آمریکا به سالهای بعد از جنگ جهانی اول باز می گردد .در این هنگام برخی عوامل نظیر، خاطره مثبت ایرانیان از شوستر ،حمایت آمریکا از حضور هیات ایرانی در کنفرانس صلح ورسای ،مخالفت آمریکا با قرارداد 1919 ودیدگاه مثبت ویلسون ،ریس جمهور وقت آمریکا ،در چهارده ماده پیشنهادی خود به کنفرانس صلح ورسای مبنی برحق ملتها در تعیین سرنوشت خود ،از عمده ترین عوامل مشوق سیاستمداران ایرانی برای نزدیکی به آمریکا بود .هدف دولتمردان ایرانی در این مقطع نیز همانند دوره های قبل ،استفاده حضوری آمریکا در صحنه سیاسی ایران برای مقابله با رقابتهای روسیه وانگلستان وبهره گیری از کمک های انسانی واقتصادی آمریکا برای بازسازی واصلاح ساختار اقتصادی واداری ایران بود .(نیری ،مسعود نیا نورایی 1386،6) راهکار مناسب از نگاه سیاست مداران هواخواه حضور آمریکا درایران ،استخدام مستشاران آمریکایی واعطای امتیاز نفت به کمپانیهای آمریکا واعطای امتیاز نفت شمال در سال 1300 ش /1920 م به کمپانیهانی استاندار اویل نیوجرسی وسپس به کمپانی سینکلر درسال 1301ش /1923 م به هنگام نخست وزیری قوام السلطنه در سالهای بعد کودتا منتهی گردید (علم ،1371،48) اما این بار نیز تلاشهای ایران به دلیل کار شکینی های دولت بریتانیا ورویکرد مجدد آمریکا به سیاست انزوا راه به جایی نبرد .(ذوقی ،1370،76)بهترین گواه در خصوص کارشکنی دولت بریتانیا در مقابل تلاش کمپانیها ی نفتی آمریکا برای حضور در ایران به این هنگام ،واقعه سقاخانه شیخ هادی وماجرای قتل رابرت ایمبری نایب کنسول سفارت آمریکا در تهران است .(فرخ 187.....) شاید همین دوعامل اخیر سبب گردیده باشد تا در دوره رضا شاه نیز کمپانیهای آمریکا از پیشنهاد ایران برای سرمایه گذاری در حوزه نفت مناطق شرقی وشمال شرقی ایران استقبال نکنند .(همان ،125-...)
ایران وآمریکا در سال 1320
تا سال( 1320ش-1941 م)مقامات عالی رتبه دستگاه حکومتی ایالات متحده، به علل مختلف به ویژه تحت تاثیر اعمال سیاست"مونروئه "تمایل چندانی به حضور در ایران ابراز نمی کردند .تلاشهای محدود در زمینه گرفتن امتیازات استخراج نفت ایران نیز هربار با ناکامی روبرو شد. اما از اواسط سال 1320ش نه تنها به چنین دلایلی، بلکه همچنین به دلیل ارزیابی جدید ازوضعیت مالی وموقعیت استراتژیک ایران ،دولت آمریکا نسبت به ایران حساسیت بیشتری نشان داد.آمریکائیها عملا پی به این موضوع برده بودند، که چنانچه ایران به عنوان یکی از کشورهای خط مقدم به دست کمونیست ها بیفتد ،تمامی منابع اقتصادی وسیاسی غرب درمنطقه درمعرض خطر وتهدید شوروی قرار خواهد گرفت .(ازغندی ،1390،115)
واقعیت امر این است که برقراری اولین تماس های بین آمریکا وایران را صرفا نمی توان ناشی از تمایل آمریکا ویا تنها به دلایل شرایط اضطراری پدید آمده از جنگ جهانی دانست .بلکه از سوی ایران نیز ،برگسترش روابط ایالات متحده تمایل شدیدی ابراز شده بود ودقیقا به علت این علاقه است ،که برخی از پژوهشگران تاریخ سیاسی ایران، جهت گیری سیاست خارجی ایران در سالهای جنگ را "سیاست خارجی قدرت سوم "تلقی می کنند (ازغندی 1390،116 )
تلگراف رضا شاه به روزولت در 3 شهریور 1320 ش (25 اوت 1941 م)عملا اولین تماس سیاسی بین دوکشور در روز اشغال نظامی ایران است .رضا شاه در این تلگراف از فرانگلین روز ولت رئیس جمهور آمریکا که درآن زمان وارد جنگ نشده بود می خواهد به این قضیه که برای ایران پیش آمده ویک کشور بی طرف وصلح جو را که هیچ منظوری جز حفظ آسایش واصلاح امور داخلی خود ندارد دچار مصائب جنگ می سازد ،متوجه نماید و با اقدامات موثر نوع دوستانه خود در رفع این تجاوزات مساعی
لازم مبذول دارد.(عظیمی ،1372،81)
در12 اردیبهشت 1321 ش /1941 م روزولت اعلام می دارد، که دفاع از ایران مساله ای حیاتی برای امنیت امریکا به شمار می رود، و از این رو حاضر است، به ایران کمک کند .(ازغندی 1392،116)در آذر 1321 ش دسامبر 1942 م بین دولت آمریکا وایران توافقی به عمل آمد که در نتیجه آن و در چهارچوب "قانون وام واجاره "دولت آمریکا 5/41 میلیون دلار برای تهیه گندم واسلحه ومهمات به صورت بلاعوض در اختیار ایران قرارداد .در هر صورت این تماس ها که متاثر از استراتژی جدید دولت ایران بود ،زمینه را در آغاز جنگ جهانی دوم برای توسعه روابط با آمریکا فراهم آورد (ازغندی 1386،116)
اشغال نظامی ایران از سوی نیروهای بیگانه صرف نظر از اینکه برروابط خارجی ایران تاثیرمی گذارد وزمینه را برای ورود ایالات متحده آمریکا به صحنه سیاسی ،نظامی واقتصادی فراهم کرد .براوضاع اقتصادی ومالی جامعه نیز آثاری منفی برجای می نهاد وموجب کمبود ارزاق عمومی ،افزایش سریع قیمت ها ،تورم ،بیکاری شد .وضع بد اقتصادی مخصوصاکمبود نان ،خوار بار وگسترش بیماریهای چون تیفوس به حدی بود، که دولت از عهده انجام اقدامات مقتضی جهت سرو سامان دادن به این وضع بر نمی آمد .عدم آمادگی کشورهای اشغالگر شوروی وانگلستان به پرداخت هزینه های حمل ونقل سربازان ،جدا از صدمات وخساراتی که آنان در طول جنگ از لحاظ مالی به ایران وارد کردند ومخصوصا با عنایت به بحران غذایی به وجود آمده در سال 1321ش 1941 م دولت ایران ناچار شد، از ایالات متحده آمریکا برای ایجاد نظم در اوضاع نابسامان وآشفته اقتصادی ومالی ایران در خواست کمک کند (ازغندی 1386،123،139) طبیعی است تقاضای ایران ازآمریکا ییها مورد توجه آنها قرار گرفت .ازاین رو از دکتر آرتو میلسپو که در دوران نخست وزیری واوایل سلطنت رضا شاه رئیس کل مالیه ایران بود ،درخواست شد بار دیگر برای سرپرستی امور اداری واقتصادی به ایران برود ،هیات مستشاری مالی آمریکایی به سرپرستی وی در نوع خود سومین هیات آمریکا در قرن بیستم بود که برای سازماندهی امور مالی به تقاضای دولت به ایران آمد. اولین هیات در سال 1291 ش به سرپرستی مورگان شوستر در ایران مشغول به کار شد .دومین هیات به ریاست آرتور میلسپو (1306-1301-27-1922)در سروسامان دادن به اوضاع اقتصادی نابسامان ایران اقدامات جدی انجام داد.سیاست استخدام مستشاران مالی آمریکایی مهمترین عنصر سیاست خارجی ایران را در طول جنگ تشکیل می دهد. (ازغندی ص،1386،123)
احمد قوام( قوام السلطنه )
احمد قوام ملقب به قوام السلطنه (1252-1334خورشیدی ) بی گمان یکی از سیاستمداران برتر دوران پهلوی است .
میرزا احمد قوام ملقب به دبیر حضور ،وزیر حضور ،قوام السلطنه وجناب اشرف، فرزند میرزا ابراهیم معتمد السلطنه آشتیانی بود، که در حدود سال 1252 ه.ق در تهران متولد شد .در ایام جوانی به علت برخورداری از حسن خط مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت ودر زمره پیش خدمتهای مخصوص وی در آمد وملقب به دبیر حضور شد .هنگامی که امین الدوله مشغول به کار گردید ،مظفرالدین شاه لقب وزیرحضوری به وی اعطا نمود .در اوایل مشروطیت، ملقب به قوام السلطنه گردید .رشدسیاسی چشمگیرقوام السلطنه پس از مشروطیت آغاز شد .یعنی وی قبله سیاسی خود را از دربار به مشروطه تغییر داد .فرمان مشروطیت به خط وانشای اوست .(افشاری ،1383،286)
احمد شاه تصمیم به نخست وزیری قوام گرفت .کابینه اول قوام السلطنه ،به مدت هشت ماه دوام آورد ،اما بدلیل کار شکنی انگلیسی ها وشوروی از یک سو وتند روی های رضاخان سردار سپه وعدم همکاری احمد شاه از سوی دیگر ،مجبور به استعفاءشد .(بهنود ،357،31)
دوره دوم نخست وزیری قوام ،پس از استعفای مشیرالدوله از نخست وزیری بود احمد شاه ،قوام رادوباره به سمت نخست وزیر منصوب کرده
رضاخان سردار سپه در کابینه اوهمچنان "وزیر جنگ "بود. قوام در سال 1302 ش به اتهام این که برای گشتن سردار سپه توطئه کرده است، به دستور سردار سپه بازداشت شد . وپس از گذراندن مدت کوتاهی در زندان ،اجازه یافت به اروپا برود .قوام بدین گونه از صحنه سیاست ایران بیرون رفت .قوام ،قبل از پادشاهی رضا شاه از هواداران سرشناس اصل نیروی سوم در سیاست خارجی ایران بود .او توانست پای آمریکا وشرکت های آمریکایی را به صحنه سیاسی واقتصادی ایران بکشاند .بنابراین آمریکا و سفارت خانه اش در تهران به قوام خوش بین بودند .(رحمانیان 1391،367)
دوره سوم نخست وزیری قوام ،یک سال پس از آغاز حکومت محمد رضا. ودر مرداد 1321 ش آغاز شد در این دوره هم قوام کوشید، در برابر فشار های روسیه وانگلیس به آمریکا پناه ببرد وشماری از مستشاران آمریکایی از جمله دکتر میلسپو را دوباره برای اصلاح امور مالی ایران به خدمت گرفت .(امین ،1398،99)
دوره چهارم نخست وزیری قوام ،درسال 1324 ش پس از ابراهیم حکیمی در اوج نا آرمیهای سیاسی در کشور وپس از تشکیل جمهوری های دست نشانده آذربایجان ومهاباد بود وبا نقش آفرینی در رهایی آذربایجان ،نام خود را درتاریخ ایران جاویدان کرد .
قوام وآمریکا
زمانی که قوام السلطنه درسال 1321 ش ،برکرسی نخست وزیری ایران نشست ،همکاری ونزدیکی با آمریکا را یکی از اصول اساسی سیاست خارجی خود قرار داد .نخستین بار سرریدر بولارد وزیر مختار انگلستان در ایران به دولت وقت کشور ،پیشنهاد استخدام مستشاران خارجی را داده بود ولی این قوام السلطنه بود ،که شخصا شم سیاسی قوی خود را به کار گرفته واز استخدام مستشاران آمریکایی در ایران حمایت کرده بود .دولت وکشور آمریکا از نظر زمامداران وسیاستمداران ایرانی همان نیروی سومی بود، که می توانست مقابل انگلستان وشوروی ایران را حمایت کند . (خلیلی ،1385،111) آنان چنین می پنداشتند که آمریکا از نظر جغرافیایی بسیار دور از ایران است و به طور طبیعی نمی تواند مطامع ارضی در ایران داشته باشد .مهم تراز همه ،این که به نظر می رسد برخی از دولت مردان وقت ایران درصدد بودند که با درخواست مستشاراز آمریکا ،از منافع برنامه "وام واجاره "آمریکا ئیان نیز به نحوی دولت ایران را برخوردار کنند .افزون برآن که آمریکائیان تا آن زمان چهره خوبی را از خود به جهانیان نشان داده بود ،که از پیشینه های استعمار گران وسلطه جویان تهی به حساب می آمد.(خلیلی ،1385،111)
قوام در سیاست خارجی ،به اصل موازنه منفی اعتقاد داشت. و در همین زمینه برای کاهش نفوذ شوروی ها وانگلیسی ها مایل به وارد کردن مستشاران آمریکایی بود احمد قوام در میان رجال ایرانی تنها کسی بود که سیاست گشودن پای قدرت سوم را در ایران از طریق ماموران آمریکایی تعقیب کرد .(احیایی ،1382،40)
وی در همین زمینه لایحه ای تهیه وتقدیم مجلس شورای ملی کرد که نتیجه آن استخدام مستشاران مالی آمریکا به سرپرستی دکتر میلسپو با عنوان رئیس کل مالیه ایران به مدت 5 سال بود .پیشگیری قانون واگذاری نفت شمال به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی ،از دیگر اقدامات قوام بود .(بهنود 1357،46)
دولت قوام می خواست ،پای دیگر کمپانی های آمریکایی را وارد این ماجرا کند ،به همین سبب در نخستین روزهای زمامداری خود ضمن ارسال تلگراف رمزی به حسین علاءنماینده ایران در واشنگتن ،از او خواست تا مذاکراتی با کمپانی های نفتی آمریکایی آغاز کند ،ولی علاءتوفیق چندانی در این زمینه بدست نیاورد (بهنود ،1357،46)
در آن هنگام آمریکایی ها به علت مخالفت با قرار داد وثوق الدوله وحمایت از ایران در کنفرانس صلح ورسای محبوبیت زیادی در ایران کسب کرده بودند .قوام مذاکرات محرمانه ای با نمایندگان شرکت نفت آمریکایی استاندار اویل ،در مورد اعطای امتیاز نفت پنچ ایالات شمالی ایران آغاز کرد .این مذاکرات در 20نوامبر1921 م منتهی به امضاءقراردادی شد ،که به موجب آن امتیاز استخراج وبهره برداری از نفت شمال ایران ،به مدت پنجاه سال به شرکت آمریکایی واگذار شد .(مهدوی ،1381،375)
هم اینکه خبر تصویب قرارداد نفت منتشر شد ،مورد اعتراض شوروی وانگلیس قرار گرفت .در 18 ژوئیه 1924 م (27تیر 1303 ه.ش)در خیابان شیخ هادی ،رابرت ایمبری ،کنسول یاری سفارت آمریکا در تهران ،به تحریک عمال انگلیس به قتل رسید .دولت آمریکا شدیدا نسبت به حادثه اعتراض کرد وبلاخره نمایندگان شرکت نفت سینکر به بهانه اینکه تامین جانی ندارند ،ایران را ترک نمودند وموضوع نفت شمال منتفی گردید .(مهدوی 1381،377)
در طی جنگ جهانی دوم ، آمریکا جهت کمک به متفقین به ایران وارد شد .اولین خروج آمریکا از انزوای سیاسی در سال 1941 م درایران پدیدار شد .علت این بود که دراوائل جنگ جهانی دوم ،سیاست آن کشور برمبنای تقویت آمریکا در مقابله با پیشامد ها وحمایت از انگلیس در مواقع بحرانی، قرار گرفت و اتخاذ این سیاست نیز مرهون ،قانون "وام واجاره "بود .آمریکا این قانون را فقط به این جهت وضع کرد ،که اعتقاد داشت کمک به دشمنان دول محور برای دفاع از خودشان ،نوعی دفاع از ایالات متحده محسوب می شود . .(ذوقی 1368،167) در 1942 م سرانجام ایران وآمریکا به توافق رسیدند،که در چارچوب قانون وام واجاره ،آمریکا تا پایان جنگ مبلغی به ارزش 5/41 میلیون دلار گندم اسلحه ومهمات در اختیار دولت ایران قرار دهد .(سنجر ،1368،54 )پس ازانتشار اعلامیه رسمی دولت آمریکا ،دولت ایران نیز از ایالات متحده خواستار اعزام مستشاران نظامی ،برای تشکیلات ژاندارمری وارتش شد .وزیر مختار ایران در واشنگتن ،به وزارت امور خارجه آمریکا اطلاع داد ،که دولت ایران مایل است مستشاران نظامی آمریکا را برای وزارت جنگ استخدام کند .وزارت امور خارجه آمریکا ،خواسته دولت ایران را صمیمانه بررسی کرد وآن را فرصتی برای برقراری روابط نزدیک با ایران تشخیص داد.(ذوقی 1368،167)
وضع نابسامان اقتصادی ایران ،همراه عدم آمادگی کشور های اشغالگر شوروی وانگلستان ،برای پرداخت هزینه های حمل ونقل سربازان خود وخساراتی که درنتیجه جنگ و اشغال ایران وارد کرده بودند ،ونیز قحطی وبحران غذایی درایران موجب شد، تا دولت از آمریکا برای ایجاد نظم در اوضاع نابسامان اقتصادی ومالی خویش در خواست کمک کند .ازاین رو از دکتر میلسپو ،خواسته شد تا بار دیگر سرپرستی امور اداری واقتصادی را برعهده بگیرند .(برهانی 1394،17)
مهم ترین تحول در روابط ایران وآمریکا ،همزمان با ورود میلسپو واعضای هیات او ،اعزام هیاتهای مستشاری آمریکا در قالب کارشناسان نظامی ومالی به ایران بود .هیات مستشاران نظامی به ریاست گریلی که بعدا جای خود را به ژنرال والترریدلی داد، مامور بازسازی ارتش گردید . سرهنگ نورمن شوارتسکف نیزدر راس هیاتی مسئول بازسازی ژاندارمری گردید ، که پس از وقایع شهریور 1320 ه.ش شیرازه آن از هم گسیخته شده بود .(مهدوی ،1370،89)
در این زمان قراردادنظامی، میان ایران وآمریکا به امضاءرسید، که براساس آن ،اعضای هیئت نظامی آمریکا در استخدام دولت ایران شناخته می شدند .هدف و وظیفه آنان کمک ومشاورت به دولت ایران برای بازسازی ژاندارمری ایران بود .قرارداد مشابهی هم برای هیات نظامی آمریکا ،به منظور بازسازی ارتش ایران در 11 آبان 1322 ه.ش نوامبر 1943 م به امضاء دو دولت رسید. شریدان نیز همراه هیئت های اعزامی به عنوان مستشار خواربار وارد ایران شد . (برهانی1394،18)
آخرین اقدام برجسته قوام پیش از سقوط کابینه ،کوشش برای جلب نظر آمریکا در پیوستن به قراردادی میان ایران ومتفقین بود .در دی 1321 ه.ش 1943 م هنگامی که "دریفوس "این درخواست نخست وزیر را با دولت متبوع خود درمیان گذاشت ،سرنوشت جنگ آشکار شده بود .امضای چنین قراردادی که آمریکا نیز سهمی انگار ناپذیر در آن داشت ،پیمان ایران با فاتحان جنگ را معنا می داد .قوام با این اقدام می خواست از آمریکا به عنوان وزنه ای در برابرشوروی وانگلیس استفاده کند وبا استخدام مستشاران مالی ونظامی آن کشور سیاستی را که موازنه مثبت نام گرفته بود ومشارکتش را در نشست های بین المللی پس از پایان جنگ جهانی دوم امکان پذیر سازد .اقدامی که بی گمان تحولی مهم ومثبت در موقعیت بین المللی کشور به شمار می آمد .ابتکار قوام برای عضویت در سازمان ملل ومتصل ساختن ایران به سیاست جهانی ،پشتوانه چنین تضمینی بود ،تضمینی که مانع خدشه دار شدن تمامیت ارضی وبه خطر انداختن حاکمیت ایران محسوب می شد .(شوکت 1385،191)
استخدام میلسپو ماموریت اول
پس از جنگ جهانی اول ،لزوم سامان دهی اوضاع اقتصادی کشور ،استفاده از متخصصان خارجی را ضروری ساخت .ده سال پس اخراج شوستر ،تلاش های دیگری برای استخدام مستشاران آمریکایی در ایران آغاز شد .دولت قوام السلطنه (احمد قوام )نخستین دولتی بود که قصد جلب آمریکائیان را داشت وتا حدودی موفق به گشودن پای آنها در ایران گردید .(بهنود 1377،36)
در پی اجرای سیاست مذکور ،لایحه استخدام مستشاران مالیه آمریکا از جانب قوام السلطنه به مجلس شورای ملی تقدیم شد، ودکتر آرتو میلسپو درسمت رئیس کل مالیه ایران به مدت پنج سال برای اداره امور مالی کشور به استخدام دولت در آمد .(احیایی ،1382،40) میلسپو توانست اختیارات وسیعی را کسب نماید .کلیه ی در آمدها وهزینه های دولتی زیر نظرمستقیم او قرار گرفت .(م .س .ایوانف ،1356،59) وی درنخستین سالهای فعالیت خود ،بسیاری از آمریکائیان را به شغل های حساس مملکتی منصوب کرد .اما علی رغم برخورداری از اختیارات وامکانات نتوانست برای اقتصاد بیمار گونه ایران چاره ای بیندیشد .(م ،میراحمدی ،82)
سومین سال استخدام میلسپو در ایران مقارن با سقوط قاجاریه وظهور سلطنت پهلوی به زمامداری رضا شاه بود .(عاقلی ،ص1376،198) ماموریت اودر حکومت جدید نیز ادامه یافت، که با خاتمه ی مدت مقرر ،قرارداد او در سال 1306 ش تمدید نگردید .بی میلی رضا شاه اعتراض شوروی وانگلیس به حضور مستشاران آمریکایی در ایران وعدم توانایی وی در رفع نابسامانی های اقتصادی را می توان از عمده ترین دلایل تمدید نشدن قرار داد. میلسپو در این دوره دانست (همبلی ،1372،53)
اعزام مجدد میلسپو (ماموریت دوم )
میلسپو ماموریت دوم خود را ،در فاصله سالهای 1323-1321 در بحبوحه ی جنگ جهانی دوم به هنگام سلطنت پهلوی دوم انجام داد .پی گیری سیاست احمد قوام در گسترش روابط با آمریکا وبروز مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ اعم از فقر ،قحطی ،کمبود آذوقه وگرانی در مملکت دولت وی را برآن داشت که مستشارانی را از آمریکا استخدام کند .(احیایی ،1382،42)
در خلال جنگ جهانی دوم ،اشغال خاک ایران به وسیله ی قوای شوروی وانگلیس در شهریور 1320 ش ،برکناری رضا شاه را به دنبال داشت .پس از آن در سال 1321 ش آمریکایی ها به منظور پشتیبانی تدارکاتی در رساندن اسلحه وآذوقه به شوروی ،در ایران مستقر شدند .این دوره که مقارن با آغاز سلطنت محمد رضا پهلوی است ،باید زمینه ساز نفوذ گسترده وکنترل حیات اقتصادی ،نظامی ،سیاسی وفرهنگی ایران از جانب آمریکا در دهه های آینده دانست، که باورود میلسپو در مقام "ریاست کل دارایی "به منظور سامان دهی اوضاع اقتصادی ایران آغاز گردید .(هوشنگ مهدوی 1370،57)
میلسپو وگروه مستشاران آمریکایی، این بار هماهنگ با متفقین علیه ملت کار می کردند. و ایران را که درراس فهرست کمک گیرندگان جهان سوم از آمریکا قرار داشت ،از برنامه کمک ها حذف کردند، که حاصل آن گرانی سرسام آور اقلام بود .در این مدت تمام توجه مستشاران به جبهه های جنگ وتصمیمات سران متفقین بود .(بهنود ،1375،23.) اما باید تاکید کرد، که اوضاع اجتماعی ایران، در ماموریت دوم میلسپو ،با دوره نخست ماموریت وی تفاوت آشکاری داشت .پایان دیکتاتوری رضا شاه وشگل گیری فضای بازسیاسی در کشور ،حق اعتراض را علیه طرح ها و برنامه های دولت به گروه هایی از جامعه اعطا کرد.ناسیونالیست ها که از قدرت ومداخله ی میلسپو در امور داخلی کشورشان ناراضی بودند و بازاریان و زمین داران که انجام اصلاحات وتحمیل مالیات بردر آمد ثروت آنها را تهدید می کرد .(ج بیل ،1371،44)
مطبوعات نیز مقالاتی را در مخالفت با میلسپو به چاپ رساندند.سرانجام با اوج گیری اعتراضات بویژه در مجلس ومطبوعات اختیارات میلسپو به وسیله مجلس شورای ملی لغو گردید و او پیش از خاتمه ی قرار داد مجبور به استعفا شد و درسال 1323 ه.ش ایران را ترک کرد .(ازغندی ،1376،125)
نقش آمریکا در بحران آذربایجان
با آغاز دوران جنگ سرد وشگل گرفتن ساختار دوقطبی نظام بین الملل ،دو ابرقدرت اتحاد جماهیر شوروی وآمریکا ،در رویارویی ایدئولوژیک باهم قرار گرفتند. ترومن رئیس جمهور آمریکا ،در آموزه خود ،جلوگیری از گسترش کمونیسم چه به گونه مستقیم وچه به صورت غیر مستقیم را مطرح کرد .کمک به بهره برداری مناسب تر از مواد خام کشورهای جهان سومی که آماج تهدید کمونیسم بودند ،از راهبردهای اصلی در آموزه ترومن بود .براین پایه ایران مورد پشتیبانی سیاسی ،اقتصادی ومعنوی آمریکا قرار گرفت، که نخستین نمود آن، اولتیماتوم ترومن به اتحاد جماهیر شوروی برای فراخوانی نیروهایش در آذربایجان بود (موسوی نیا، 31 )
سید جعفر جواد زاده که بعد ها به سید جعفر پیشه وری شهرت یافت، از پیشگامان حزب کمونیست ایران بود . (فدایی علوی 1325،1،4) اودر باکو حزب عدالت را تاسیس کرد ودر نهضت جنگل وزیر کشور بود .در دوره رضا شاه در حدود یک دهه در زندان بود وبا اشغال ایران از زندان آزادشد .(مقصودی 1380،75،78 )
پیشه وری در انتخابات مجلس چهاردهم مجلس از حوزه تبریز با حمایت شوروی ها به مجلس راه یافت ،اما اعتبار نامه وی تصویب نشد .(سفری ،103-107-1371)از طرف دیگررهبران شوروی پس از این که راه های دپیلماتیک آنها برای نفوذ در ایران با شکست روبرو شد ،با افزایش کمک های اقتصادی به احزاب وگروه های وابسته به خود در ایران ،حمایت های نظامی در مناطق تحت اشغال فعالیت های فرهنگی وتبلیغات رسمی بسترهای تشکیل حکومت های خود مختار ،آذربایجان وکردستان را فراهم آوردند. (کاتم ،1379،23)
در آن زمان مخالفت محافظه کاران با اعتبارنامه سید جعفر پیشه وری ،نماینده اول تبریز باعث شد ،تازمینه برای آغاز اعتراضات نسبت به برخی از سیاست های دولت مرکزی فراهم گردد.(امین ،1386،63)
اعلام موجودیت فرقه دموکرات ،براساس اصل هایی از قانون اساسی ودر چارچوب استقلال وتمامیت ارضی کشور تنظیم شده بود .این فرقه اهداف خود را مبارزه با استبداد وارتجاع برای اعاده انجمن های ایالتی وولایتی وگرفتن اختیارات داخلی ،فرهنگی وآزادی مردم آذربایجان بیان کرد. (جامی 1361،294)
در این زمان مجلس دوره چهاردهم شورای ملی برای برون رفت از شرایط بحرانی کشور ،در 6بهمن 1324 ش به شخص احمد قوام السلطنه مبتکر نیروی سوم آمریکا ،برای نخست وزیری ابراز تمایل کرد .(نعمتی ،379،1391،)
در آن دوران ،چالش عمده دولت ایران امتناع روس ها از تخلیه نیروهای خود از خاک ایران وحمایت شوروی از جمهوری خودمختار آذربایجان وکردستان بود .(کی استوان ،1327،63)
روی کار آمدن قوام السلطنه، سیاستمدار قدیمی وکهنه کار در اسفند 1324 ش واقدامات همه جانبه وزیرکانه وی ،معادلات موجود در صحنه سیاسی واجتماعی ایران را نهایتا به ضرر فرقه دموکرات کردستان وآذربایجان رقم زد .(سلطان لو ،1386،94)
قوام با تجربه وهوشمندی سیاسی که داشت، برای حفظ تعادل از اشخاص متمایل به شوروی در کابینه خود استفاده کرد.دولت برای حل مساله آذربایجان خواستار مذاکره مستقیم با شوروی شد واستالین رسما از قوام برای مذاکره به مسکو دعوت کرد .(بهنود 1366،258-260)قوام معتقد بود، به دلیل موقعیت ژئو راهبردی وژئو انرژی بار دیگر رقابت کشورهای قدرتمند برای سلطه بر کشور زنده شده است .وی می دانست که تفاوت آشکار بین دیپلماسی کشور های قدرتمند به چشم نمی خورد .در این زمان انگلیسی ها با اقدامات دیپلماتیک ونفوذ در مراکز حساس و اشخاص متنفذ از موقعیتی برتر نسبت به شوروی برخوردارند وشوروی ها که از طریق راه های دیپلماتیک نمی توانستند در ساختار قدرت ایران نفوذ کند ،باحمایت آشکار از احزاب وگروه های وابسته به خود ،آشوب ،خرابکاری وایجاد بحران اهداف سیاسی خود را درایران پیش می برند .(هوشنگ مهدوی ،1375،44)
قوام شناخت کافی از اهداف شوروی ها درایران داشت ،وپایه واساس راهبرد خود را برای حفظ تمامیت ارضی کشور ،بردرگیر ساختن آمریکائیان در امور ایران استوار کرد.شواهد ومدارک منتشره تاکنون بیانگر آن است که، انتخاب قوام به نخست وزیری، نشانه ای از کاهش نفوذ انگلیس وافزایش قدرت نیروهای طرفدار آمریکاست. قوام با درک شرایط جهانی ومعادلات بین المللی ومنطقه ای ،اصول سیاست خارجه خود را برموازنه مودت واحترام متقابل به سه کشور ،شوروی ،آمریکا وانگلیس قرار داد. اومعتقد بود باید از راه های دیپلماسی نظر دولتمردان شوروی را جلب کرد .او با درک این واقعیت که دولتش برای حل بحران آذربایجان وکردستان فاقد هر گونه ابزار قدرتمند نظامی ،اقتصادی وسیاسی است ،باتمرکز براصول دیپلماتیک تلاش کرد،تا استقلال وتمامیت ارضی کشور را با درگیر کردن آمریکا ئیان حفظ کند .(نعمتی 1391،381)
قوام پس از سرو سامان دادن به امور داخلی در 29 بهمن 1324 ش در راس یک هیئت یازده نفری برای مذاکره درباره خروج نیروهای نظامی شوروی وبحران آذربایجان عازم مسکو شد .(سفری 1371،168،170)
در این سفر استالین به قوام به مسئله نفت شمال ودرخواست شوروی برای اخذ امتیاز آن اشاره کرد .(رحمانیان1391،392)
قوام در مدت اقامت خود در شوروی ،دوبار با جورج کنان ،کاردار سفارت آمریکا وطراح راهبرد سد نفوذ ،در مسکو دیدار کرد و او را از روند مذاکرات خود با رهبران شوروی آگاه کرد وانها دیدگاه های خود را به قوام اطلاع دادند .پس از آن برنز ،وزیر خارجه آمریکا برای اینکه رهبران شوروی را تحت فشار قرار دهد در 15 اسفند 1324 ش 6 مارس 1946 م یاداشتی اعتراض آمیز را درباره عدم خروج نیروهای نظامی شوروی در موعد مقرر، تسلیم آن کشور کرد وخواستار خروج فوری وبدون قید وشرط نیروهای نظامی شوروی از شمال ایران شد .وی یاداشت دوم را در 19 اسفند 1324 ش 9 مارس 1946 م به دولت شوروی تسلیم کرد ،وپس از آن دولت آمریکا یکی از رزمناوهای جنگی خود را عازم سواحل ترکیه کرد . (نعمتی 1391،382) از جمله ابزارهایی که آمریکا سعی کرد تا از آن برای تحت فشار قرار دادن شوروی در این برهه خاص استفاده نماید، سازمان ملل وبخصوص شورای امنیت بود (وحیدی راد ،1398،117،) سرانجام قوام با حمایت آمریکایی ها برای تحت فشار قرار دادن شوروی ها در مورد عدم تخلیه به موقع خاک ایران به سازمان ملل شکایت کرد (نعمتی 1391،382)
در دوره دوم ،گفت وگوها قوام با مولوتف انجام شد .او برای گفتکو درباره مسئله نفت اعلام آمادگی کرد .اما اشاره کرد که هر گونه انعقاد قرارداد ،منوط به تصویب آن در مجلس است .واین که عمر مجلس چهاردهم به پایان رسیده است ،برمنافات ادامه اشغال آذربایجان تا برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم تا کید کرد .گفت وگو های مسکو با قوام نا فرجام ماند وقوام در 29 اسفند به تهران بازگشت . دو روز بعد مجلس چهاردهم پایان یافت. (شوکت ،1385،195،) در آخرین روز از سال 1324 ش سادچیکف سفیر جدید شوروی در ایران به تهران آمد و بلافاصله مذاکراتش را با نخست وزیر شروع کرد .در 15 فروردین 1325 ش موافقت نامه قوام –سادچیکف شامل 3 ماده به امضاءطرفین رسید .-قسمت هایی از ارتش سرخ ظرف یک ماه نیم تمام خاک ایران را ترک کند .- قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران وشوروی برای تصویب به مجلس پانزدهم پیشنهاد خواهد شد .-مسئله آذربایجان یک امر داخلی است .(جامی ،1392،45)
.اما در آخرین روزهای اسفند ،در آستانه گفت وگو های قوام سادچیکف، قوام به حسین علا ءنماینده ایران در سازمان ملل ،دستور داد تا شکایت ایران از شوروی را در سازمان ملل طرح کند .در طرح شکایت دوم ایران برخلاف شکایت نخست ،آمریکا وانگلیس پشتیبان ایران بودند .(رحمانیان ،1391،392،)
به هرحال براثر تلاش های قوام السلطنه از داخل واحتمالا اولتیماتوم هری ترومن رئیس جمهورآمریکا به استالین رهبر شوروی، مبنی برتعیین حداکثر مهلت ممکن برای خروج شوروی از ایران ومقابله مستقیم ارتش آمریکا با شوروی در صورت عدم تخلیه ،ایران از قوای شوروی تخلیه شد، واین امر موفقیتی جدی وبین المللی برای ایران وشخص اول قوام بود .(تفرشی ،1372،134)
برای پاسخ به این سوال که آمریکا از چه ابزارها وتاکتیک هایی برای بیرون راندن شوروی از ایران بهره برد، اسناد آمریکا نشان می دهد ،که تلفیقی از ابزارهای بین المللی بخصوص شورای امنیت درکنار ابزارهای داخلی ایران، ازجمله دربار موجب شد، تا آمریکا بدون اینکه خود را مجبور به درگیری نظامی کند ،شوروی را ازایران دور کند .چرا که خود آمریکایی ها نیز احتمال ورود مستقیم نظامی درایران را رد کرده واین توان یا اراده را نمی دیدند. لذا عمدتا با کاربست ابزارهای دیپلماتیک تلاش کردند، تا رقیب ایدولوژیک خود را از ایران که می توانست به عنوان پایگاهی برای حمله به دیگر منافع غرب عمل کند دور نماید (وحیدی راد ،1398،142) پس از خروج نیروهای نظامی اتحاد شوروی در فروردین 1325 ش 1946 م از ایران وخاتمه یافتن بحران آذربایجان وکردستان دولت مردان آمریکایی همکاری با ایران را موکول به انجام نهادهای مشارکت قانونی و برقراری دموکراسی در ایران کردند .با وجود این از همین زمان سیل سلاح ومستشاران نظامی به ایران روانه شد ،کمک های اقتصادی ومالی در اختیار ایران قرار گرفت وبا گسترش روابط دیپلماسی وایجاد نهادهاوسازمان های دولتی –آمریکایی در ایران نفوذ آمریکایی هادر ایران رو به دامنه گسترده تری یافت .(ازغندی ،1386،177)
نتیجه گیری
پس از کودتای 1299ه ق /1921 م ایران برای پی گیری سیاست بهره گیری از نیروی سوم به منظور حفظ توازون مناسبات دیپلماتیک خود ،بار دیگر متوجه آمریکا شد .این سیاست ازسوی رجالی پی گرفته شد ،که تصمیم داشتند از این طریق نفوذ سنتی روسیه وانگلستان را درایران کاهش دهند .پس از مشروطه عده ای از رجال ایران معتقد بودند، تنها از طریق اتحاد با یک مقتدر خارجی دیگر، ایران می تواند در مقابل تجاوزات هر دو همسایه شمالی وجنوبی بایستند .با این فکر برخی از ایرانیان تلاش کردند، که حمایت آلمان را جلب نموده وبا حمایت این دولت خود را از چنگ روس وانگلیس نجات دهند .ولی بعد از جنگ جهانی دوم که آمریکا به عنوان دولت پیروز وقدرتمندشناخته شده بود .قوام السلطنه فکر می کرد بهر تقدیر که شده باید سیاست آمریکا را متوجه ایران نمود وآمریکائیها را به هر نحو شده در ایران ذینفع نمود واز نفوذ وقدرت آنها برای تعدیل فشار دو طرف استفاده کند .
از طرفی تاسال 1320 ش به رغم تمایل رضا شاه به روابط نزدیک با آمریکا ،آن کشور توجه چندانی به ایران نشان نمی داد، اما در اوایل دهه 1320 ش واشینگتن در پی ورود به جنگ جهانی دوم ،به ارزیابی مجدد موقعیت جهانی خود پرداخت وبه اهمیت اقتصادی واستراتژیک ایران پی برد .تعدادی از نظریه پردازان سیاسی آمریکا دریافتند که اگر ایران به عنوان یک کشور خط مقدم به دامان کمونیسم بیفتد ،تمام منافع سیاسی واقتصادی غرب در منطقه در برابر اتحاد شوروی آسیب پذیر خواهد شد.پس از اشغال ایران، موضوع واگذاری امتیاز نفت به کمپانی های آمریکایی دوباره مطرح شد ،که یکی از مهم ترین دلایل آن، بازگشت سیاستمداران طرفدار نیروی سوم، به ویژه قوام السلطنه به صحنه سیاسی ایران وهمچنین وضعیت اقتصادی کشور بود .تفاهم دو رقیب سنتی درایران واشغال این کشور سبب شد،تا بسیاری از نخبگان ایران از جمله قوام، به این نتیجه برسند ،که نزدیکی شوروی وانگلیس فرصت استفاده از رقابت موجود میان دو قدرت از راه نزدیکی به یکی ،علیه دیگری را از بین برده است ،وتنها راه مقابله با پیامد های ناشی از همکاری دورقیب در ایران ،درگیرساختن آمریکا در امور ایران از راه واگذاری امتیاز نفت به کمپانی های نفتی آمریکاست .
منابع و مراجع
کتابها
احیایی ،زینب ،تهران ،مرکزاسنادانقلاب اسلامی 1382
ازغندی ،علیرضا ،روابط خارجی ایران ،تهران ،نشر قومس ،1376
افشاری،پرویز ،نخست وزیران سلسله قاجاریه ،تهران ،مرکز اسناد وخدمات پژوهشی ،1383
بهنود ،مسعود ،دولت های ایران از سید ضیا تا بختیار ،،تهران ،انتشارات جاویدان 1357
ج ،بیل ،عقاب وشیر ،روابط بد فرجام ایران وآمریکا ،ترجمه برلیان جهانشاهی ،تهران ،نشر فاخته ،1371 ج اول
جامی ،گذشته چراغ راه آینده ،به کوشش فرید مرادی ،تهران ،انتشارات نگاه ،1392
ذوقی ،ایرج ،ایران وقدرت های بزرگ در جنگ جهانی دوم ،تهران ،پاژنگ ،1368
رحمانیان ،داریوش ،ایران بین دو کودتا ،تاریخ تحولات سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی وفرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد ،تهران ،سمت ،1391
سفری ،محمد علی قلم وسیاست از استعفای رضا شاه تا سقوط مصدق ،انتشارات نامک ،تهران 1371
سنجری ،ایرج ،نفوذ آمریکا در ایران ،تهران ،مولف ،1368 ،
شوکت ،حمید ،در تیررس حوادث ،تهران ،اختران ،1385
صوفی ،علیرضا ،نقش سیاست موازنه ونیروی سوم در تاریخ ایران (عصرقاجاریه ورضا شاه ) ،تهران انتشارات پیام نور 1389
عاقلی ،باقر،قوام السلطنه در دوران قاجاریه تا پهلوی ،تهران ،انتشارات جاویدان ،1376
عظیمی فر ،فخرالدین ،بحران دموکراسی درایران ،ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی وبیژن نوذری تهران ،البرز ، ، ،1357
فدایی ،علوی پیشه وری کیست نتیجه واقعه آذربایجان چیست ،شگست احزاب سیاسی ،تهران انتشارات کتابخانه وچاپخانه اقبال 1325
کاتم ،ریجارد ناتالیا یگوروا ودیوید رابرت سون ،نفت ،جنگ سرد وبحران آذربایجان ،ترجمه کاوه بیات ،تهران انتشارات نشر نی 1379
کی استوان ،حسین ،سیاست موازنه منفی تهران ،تابان ،1327 ،ج 2
لنجافسکی ،ژرژ،سی سال رقابت غرب وشوروی درایران ،ترجمه حورا یاوری ،تهران ،ابن سینا ،1352
مهدوی هوشنگ ،روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی تهران ،امیر کبیر ،1381
م ،س ،ایوانف ،تاریخ نوین ایران ،ترجمه هوشنگ تیزابی وحسین قائم پناه ،تهران انتشارات اسلوج ،1356
همبلی ،گاوین ،سلسله پهلوی ونیروهای مذهبی درایران به روایت کمبریج ،ترجمه عباس مخبر ،تهران ،طرح نو ،1371
مقاله
امین ،سید حسین ،احمد قوام سیاستمدار برتر ،نشریه اطلاعات سیاسی ،فروردین واردیبهشت 1386 شماره 8-7
اوژن اوین (سفیر وقت فرانسه درایران )ایران امروز ،1907-1906 ترجمه علی اصغر سعیدی ،تهران ،زوار ،1362 ص129
امینی -علی اکبر ،رجب ایزدی ،نرجس خاتون براهویی ،امیر محمد حاجی یوسفی ،اسماعیل حسن زاده ،حسین دهشیار ،علی اصغر زرگر ،صادق زیبا کلام ،عباس سلطان لو ،عباس علوی ،محمد رحیم عیوضی ،علی کریمی مله ،محسن مدیر شانه چی ،علی مرشدی زاد،علیرضا ملایی توانی ،بابک نادر پور ،انتشارات روزنه ،1368
برهانی ،مرجان ،روابط ایران وآمریکا 1320-24 برپایه اسناد ،فصلنامه تاریخ روابط خارجی س 16 ،ش 63 ،تابستان 1392
تفرشی ،مجید ،سقوط قوام السلطنه ،نشریه گفتگو ،دی 1372 شماره 2 ص134-167
خوش نیت، مهدی ، نیروی سوم در آئینه دکترین مونروئه ، ،موسسه مطالعات تاریخ معاصر
خوش نیت ،مهدی ،آمریکا ناجی ،آمریکای امپریالیست ،پایگاه تحلیلی برهان ،1394
دل بستن به نیروی سوم ،راهبردی بی سرانجام در روابط خارجی ایران ،سیاسی اقتصادی شماره 249-250
خدری زاده ،،علی اکبر ،نیروی سوم اتازونی روابط ایران وامریکا از دوره ناصری تا انقراض قاجار ،نشریه زمانه ،سال پنچم ،اردیبهشت 1385،شماره 44
خلیلی ،محسن ،نگاهی انتقادی به ایران شناسی ،آرتو میلسپو ،فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا ،سال شانزدهم شماره، 60،پاییز 1385 ص111
وحیدی راد ،میکائیل ،تاکتیک های آمریکا در قبال مسئله نفت وبحران آذربایجان ،فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام ،سال دهم ،شماره 20 پاییز 98
نعمتی ،نورالدین ،راهبرد ایالات متحده آمریکا وسیاست خارجی دولت ایران (1320-1326) ،فصلنامه سیاست ،مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی ،دوره 42 شماره 1 بهار ،1391 ،ص371-379
