Historical monuments of Kashan during the Safavid period from the point of view of tourists

Subject Areas : Journal of History (Tarikh)

rahmatollah zargary ¹ , keivan loloee ² , asghar mahmodabadi ³

1 - Phd student , history department , Mahallat Branch, Islamic Azad Univbersity , Mahallat,iran
2 - Assitant profesor, , history department , Mahallat Branch, Islamic Azad Univbersity , Mahallat,iran
3 - Isfahan University History Department

Received: 2022-10-16 Accepted : 2022-10-30 Published : 2024-01-28

Keywords: Mosques, Tourists, Keywords: Safavid, Bagh Fin,

Abstract :

Kashan is one of the cities of Isfahan province and after Isfahan city, it is the largest city in this province. Kashan city also has many historical and cultural monuments due to its old age. Kashan, which is seven thousand years old, is the birthplace of one of the oldest human civilizations called Silk. The people of this civilization were the first to settle together. Kashan was introduced as a communication and commercial city because it is located in the center of Iran, and in all periods of history, this city has seen many ups and downs. But the turning point for this city can be called the Safavid period. During this period, Kashan was considered the residence of the Safavid kings, and because this city was located on the way to the capital of Iran, Isfahan, many tourists visited this city.Keywords: Safavid, tourists, mosques, Bagh FinKeywords: Safavid, tourists, mosques, Bagh FinKeywords: Safavid, tourists, mosques, Bagh Fin

Full-Text:



 

 

 

 

عنوان مقاله

بناهای تاریخی کاشان در عهد صفویه

از دیدگاه سیاحان

 

چکیده

کاشان یکی از شهرهای استان اصفهان است و پس از شهر اصفهان جایگاه بزرگترین شهرستان این استان را به خود اختصاص داده است. همچنین شهر کاشان به دلیل قدمت زیادی که دارد، بناهای تاریخی و فرهنگی زیادی در آن یافت می‏شود. کاشان با قدمت هفت هزار سال، محل تولد یکی از قدیمی‏ترین تمدن‏های بشری به نام سیلک است. مردمان این تمدن اولین کسانی بودند که یکجا نشین شدند. کاشان به دلیل اینکه در مرکز ایران قراردارد به عنوان شهر ارتباطی و تجاری معرفی شد و در همه‏ی ادوار تاریخ، این شهر پستی‏ها و بلندی‏‏های زیادی را دیده است. امّا نقطه‏ی عطف برای این شهر را می‏توان دوره‏ی صفویه نامید. در این دوره کاشان مرکز اقامت پادشاهان صفویه محسوب می‏شد و به دلیل اینکه این شهر در مسیر پایتخت ایران یعنی اصفهان واقع شده بود سیاحان زیادی از این شهر دیدن کردند.

در این مقاله سوال اصلی پژوهشی به این قرار می باشد که آنچه در پیوند میان تحولات سیاسی- اجتماعی دوره­ی صفوی و موقعیتِ فرهنگی- هویتی کاشان قابل تامل است و به نوعی، تبدیل به مسئله­ای پراهمیت می­شود این است که حیات فرهنگی و موقعیت هویتیِ شهر کاشان، چه نسبتی با گفتمان هویتی- فرهنگی صفویان برقرار ساخت و این سیاحان که از کشورهای مختلف به کاشان آمده­اند چه نقشی در گفتمان هویتی-فرهنگی کاشان داشته اند. پژوهش حاضر دارای ماهیت تاریخی-اجتماعی بوده و روش تحقیق نیز تحقیق توصیفی می باشد. به این معنا که پس از گردآوری داده ها و اطلاعات از منابع تاریخی به توصیف آنها پرداخته شده است.

فرضیه پژوهش این مقاله این می باشد که قرار گرفتن این شهر در مسیر اصفهان باعث می شد که تمامی سیاحانی که به ایران وارد می شوند از شهر کاشان دیدار کنند.

 

واژگان کلیدی: صفویه، کاشان، سیاحان، مساجد، باغ فین 

 

مقدمه

تاریخ راستین هر سرزمین را در سطر سطر صفحات سفرنامه‏های جهانگردی واقع‏بین یا لابه‏لای خاطرات و یادداشتهای اشخاص و دولتمردان بی‏غرض بایست پیدا کرد. چون در جوامعی که قلم و زبان در برهه‏هایی از زمان آزاد نبوده است و به خصوص مردمی که کودک‏وار شیفته‏ی قصه‏ها و افسانه‏ها و پایبند خیالبافی و داستانسرایی بوده‏اند نویسندگان و تاریخ‏نگاران رسمی و حرفه‏ای کمتر توانسته‏اند وقایع تاریخی و رویدادهای روزمره‏ی سیاسی را از صافی حقیقت بگذرانند و مسائل را آنگونه که وقوع یافته است صادقانه بیان کنند. گاهی حتی برای آنکه حوادث تلخ و ناگوار را در مذاق ارباب قدرت هضم و تحمل سازند آنچنان به تحریف حقایق پرداخته‏اند که فی‏المثل قتل بزرگ مرد کم‏نظیری چون امیرکبیر را مرگ طبیعی جلوه داده‏اند. کشور ایران بدون شک جزء آن دسته از کشورهای غیراروپایی است که در تمام اعصار توجه و هوشیاری عالم انسانیت را بیشتر از هر کشور دیگری تحریک و به خود معطوف نموده است. در این میان کاشان یکی از شهرهای کهن و باستانی ایران است و با توجه به اهمیت اقتصادی و سوق‏الجیشی شهر کاشان و علاقمندی سیاحان غربی به بازدید از این شهر تاریخی، این شهر همواره مورد عنایت آنان بوده است و بی‏گمان این توجه عمیق باعث گردید که بسیاری از آن سیاحتگران از خود، در آثاری که به جا نهاده‏اند (رجبی، پرویز(1390)، صفحه 28) در مورد شهر کاشان نیز نقش خود را بیان نمایند. در مجموعه‏ی این دیدگاه‏ها، نظرات بسیار ارزشمندی از آنان به جای مانده است که محققان امروزی از آن دیدگاه‏ها و نظرات استفاده می­کنند. 

سیاحان خارجی که در طول حکومت صفویان و قاجاریان به ایران آمده از شهر کاشان دیدن نموده‏اند همگی متفق‏القول درباره‏ی اهمیت جغرافیایی، سیاسی، علمی، فرهنگی، اعتقادی و صنعتی این شهر در منابع خود به تفصیل قلم‏فرسایی نموده‏اند. در این مقاله کوشش شده است که نگاه مشخص سیاحان را از زاویه‏ی فرهنگی و اعتقادی و ... مورد بررسی قرار داده و از خلال این بررسی به نتایج درست‏تر و دقیق‏تری که مقایسه‏ی نظرات آنان را در بر دارد حاصل شود و تحقیق تازه‏تری در این باب انجام گیرد. توانایی بالقوه‏ی علمی، فرهنگی و صنعتی شهر چنان جذاب و خیره کننده بوده که نگاههای همه‏ی سیاحان را همواره به خود معطوف می‏نموده است.

علت توجه سیاحان اروپایی به این شهر، قرار گرفتن آن در مسیر پایتخت بزرگ ایران یعنی اصفهان و ارتباط آن با شرق و غرب بوده و از طرف دیگر صنایع کاشان، فرش نفیس و اعلای آن، همچنین سنت‏های عمیق مردم در کاشان، بخصوص تشیع و تفکر مذهبی مردم در این شهر و آثار باستانی که در دوره‏های مختلف در این شهر بنا شده‏اند، توجه سیاحان را همواره به این شهر جلب نموده است (نراقی، حسن(1367)، صفحه 41).

سوالات پژوهش:

آنچه در پیوند میان تحولات سیاسی- اجتماعی دوره­ی صفوی و موقعیتِ فرهنگی- هویتی کاشان قابل تامل است و به نوعی، تبدیل به مسئله­ای پراهمیت می­شود این است که حیات فرهنگی و موقعیت هویتیِ شهر کاشان، چه نسبتی با گفتمان هویتی- فرهنگی صفویان برقرار ساخت و این سیاحان که از کشورهای مختلف به کاشان آمده­اند چه نقشی در گفتمان هویتی-فرهنگی کاشان داشته اند؟ پیوند و همگرایی فرهنگیِ شهر کاشان با گفتمانِ ایدئولوژیکی صفویان که بر گردِ مسئله­ی تشیع صورت­بندی شده بود، چگونه پیوندی بود و عمق و تاثیرپذیری فضای فرهنگی کاشان از گفتمان رسمی صفویان چگونه بود؟ نخبگان فرهنگی کاشان چه نسبت فکری- فرهنگی با حکومت صفویه برقرار می­کردند و موقعیتِ آنها در مرکز یا در حاشیه­ی گفتمان رسمی صفویان، تحت تاثیر کدام مولفه­ها، تنظیم می­شد و خاطرات این سیاحان چه نقشی در جذب توریسم در کاشان داشته است؟

 فرضیه پژوهش:

کاشانِ عصر صفوی، تحت تاثیر تحولاتِ سیاسی، ایدئولوژیکی، فرهنگی و مذهبی این دوره، در موقعیتِ فرهنگیِ ویژه­ای قرار گرفت و به یکی از کانون­های هویتی شیعه در ایران تبدیل شد و همچنین قرار گرفتن این شهر در مسیر اصفهان باعث می شد که تمامی سیاحانی که به ایران وارد می شوند از شهر کاشان دیدار کنند.

روش تحقیق و پیشینه پژوهش:

پژوهش حاضر دارای ماهیت تاریخی بوده و روش تحقیق نیز تحقیق توصیفی می باشد. به این معنا که پس از گردآوری داده ها و اطلاعات از منابع تاریخی به توصیف آنها پرداخته و در مرحله بعد از تجزیه و تحلیل آن واقعه می پردازیم . در اثنای تحقیق با توجه به دسترسی به برخی اماکن مربوط به موضوع تحقیق ، از نزدیک از این ابنیه و آثار بازدید به عمل آمده است در انتها منابع سعی شده از منابعی که دارای بیشترین اعتبار تاریخی است استفاده شود.

پیشینه پژوهش:

در رابطه با موضوع این مقاله ، تحقیق ، کتاب و یا مقاله ای یافت نشده است. ( تاریخ اجتماعی کاشان از حسن نراقی و مرآه القاسان) یا (تاریخ کاشان از عبدالرحیم کلانتر کاشانی) و کتاب (آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز ، تألیف حسن نراقی) و کاشان نگین انگشتری تاریخ ایران ، نام کتابی است که اخیراً توسط دکتر پرویز رجبی ، در تهران نشر پژواک به چاپ رسیده است که اوضاع و احوال تاریخ سیاسی کاشان را تا حدودی به خامه تقریر درآورده است. نیز مقالات مختلفی در خصوص اوضاع دینی و وضعیت زنان در این دوران توسط محققان کشورمان به رشته تحریر در آمده است که از نمونه های آن می توان به مقاله مشروعیت نظم سلطانی در نگرش سیاست نامه نویسان شیعی عصر صفوی اثر امیر تیمور رفیعی و علی اکبر نیکزاد اشاره کرد . نیز مقاله تشیع و تاریخ اجتماعی ایرانیان در عصر صفوی نشوته حسین حمزه و علی اکبر نیکزاد و کتاب کاشان از دیدگاه سیاحان خارجی نوشته این حقیر از نمونه های دیگر است.

 

 

 

نگاهی به بناهای تاریخی کاشان در عهد صفوی

کاشان به علت استقرار در جوار کویر دارای اقلیم گرم و خشک با تابستان‏های بسیار گرم و زمستان‏های بسیار سرد است به همین جهت معماری بافت قدیمی‏اش متناسب با اوضاع اقلیمی و آمیخته‏ای از هنر تزئینی، مایه گرفته است. بافت سنتی این شهر متشکل از کوچه‏های پیچ در پیچ با دیوارهای بلند خشتی است که تقریباً در فواصل مختلف مسقّف می‏باشد. این سبک معماری به سبب موقعیت جغرافیایی خاص، مهم‏ترین فرم معماری کویری است زیرا از طرفی از هجوم بی‏رحمانه‏ی شن‏های داغ و طوفان‏های کویری می‏کاهد و از سوی دیگر سوز و سرمای زمستان را مهار می‏کند. محلات کاشان نیز غالباً حول محور مسجد و امامزاده شکل می‏گرفت. کلیه‏ی اماکن عمومی که به نحوی احتیاجات مادی و معنوی مردم را رفع می‏نمودند در دل این محلات جای داشتند.

«در عهد صفویه به خصوص مدت 12 سالی که محمدخان ترکمان به عنوان حاکم، علم خودسری در کاشان برافراشته بود علاوه بر مرمّت کامل استحکامات قلعه‏ی جلالی را که پایگاه اصلی و مرکز حکومت او بود همچنین تمام برج و باروی شهر را نیز تعمیر کرد و آن را به صورت دژ مستحکمی ساخت. (محمودی ازناوه، 1378، صفحه 159)

شاردن جهانگرد فرانسوی در نیمه‏ی دوم قرن 11 هجری می‏نویسد:

«دور باروی کاشان دارای دیوار مضاعفی است که مجهز به برج های مدوّر قدیمی می‏باشد، همچنین شهر 5 دروازه دارد.» (شاردن، 1345، جلد 4، صفحه 120)

شاردن منظره و برج و باروی شهر در دوره‏ی صفویه را اینگونه توصیف می‏کند:

«شهر کاشان در یک دشت وسیع و نزدیکی کوهستان مرتفعی واقع شده است. در ازای آن یک فرسنگ و پهنایش ربع فرسنگ می‏باشد. به طوری که از مشرق به مغرب گسترده شده است، از فاصله‏ی دور منظره‏ی کاشان مانند هلالی به نظر می‏رسد که دو شاخه‏ی آن به سوی خاور و باختر منتهی شده است. باروی شهر دارای دیوار مضاعفی است که مجهز به برج‏های مدوّر قدیمی می‏باشد و 5 دروازه دارد یکی جانب مشرق که دروازه دولت است و دومی در طرف مغرب است به نام دروازه‏ی فین و وجه تسمیه‏ی آن مولود، آبادی بزرگی به همین اسم است که در فاصله‏ی نیم فرسنگی شهر واقع شده است. سومی در جبهه‏ی شمال غربی می‏باشد و نظر به اینکه در نزدیکی باغ یکی از اعیان به نام ملک واقع شده، قصر ملک نام دارد و دو دروازه‏ی دیگر رو‏به روی هم در طرف شمال شرق و جنوب شرق بنا شده است که یکی دروازه قم و دیگری دروازه‏ی اصفهان خوانده می‏شود زیرا برای عزیمت به پایتخت باید از اینجا خارج شد.» (شاردن، 1345، جلد 4، صفحه 20)

«در سال 909 هجری هنگام ورود شاه اسماعیل صفوی به کاشان بزرگترین جشن‏های دوران سلطنت او که نموداری از عظمت و شکوه دربارهای پادشاهان باستانی ایران بود در سرچشمه‏ی فین و فضای باغ شاه قدیم با اجتماع بزرگی از سران و بزرگان و قاطبه‏ی مردم برگزار گردید. در این جشن شاه اسماعیل فاضی محمد را که مردی لایق و کاردان بود به منصب والای صدارت ارتقا داد و کلیه‏ی امور مربوط به فرهنگیان کشور را به او سپرد. پس از شاه اسماعیل نیز پادشاهان صفوی توجه زیادی به کاشان داشتند، چنانکه در زمان شاه طهماسب بناهای مفصلی از مسجد، تکیه، مدرسه، حمام، آب انبار و غیره ساخته شد. بر مزار کلیه‏ی امامزادگان مدفون آن شهر گنبد و بارگاه‏های کاشی با زیبایی تمام برپا گردید. همچنین شاه طهماسب در کاشان پرورشگاهی را برای ایتام ذکور تأسیس کرد.» (هدایت، جلد 8، 1329، صفحه 133)

شاه عباس اول علاقه‏ی خاصی به کاشان داشت و این امر باعث شد که وی در این شهر بناهای متعددی را دایر کند. تاریخ عالم آرای عباسی در این باره به اختصار می‏نویسد:

«در کاشان منازل و رواق دولتخانه مشتمل بر چند عمارات با باغات دلگشا و حمام و کاروانسرا و بند قهرود و رباط سنگین و رباط سیاه کوه و فرش راه نمکسار و سیاه کوه که قریب ده هزار تومان تخمیناً صرف شد چند فرسخ به سنگ و آهک استحکام یافته و موجب دعای خیر مترددّین است. (منشی، اسکندربیک، 1334، صفحه 210)

ولی از شرح و تفصیلی که سایر نویسندگان و گویندگان و جهانگردان درباره‏ی این ساختمان‏ها داده‏اند چنین برمی‏آید که در سال 1001 هجری آقای خضرای نهاوندی فرمانروای کاشان به دستور شاه عباس دست به کار عمران و آبادی و اصلاحات عمومی و اجتماعی آن شهرستان شد که از جمله ساختمان‏های نوبنیاد ذیل بوده است:

1- طرح خیابان وسیع چهارباغ و میدان بزرگ دولتخانه در زمینهای شمالی خارج شهر با عرصه و فضای گشاده‏ای برای مسابقه‏ی اسب دوانی، چوگان بازی، قپق‏اندازی و به جنگ انداختن حیوانات مانند گاو نر، قوچ، خروس و غیره در اطراف خیابان و میدان و نیز عمارتهای متعدد و باشکوهی با باغ‏های دلگشا مانند کاخ مخصوص همایونی و همچنین مهمانسرای عالی و مجلّل که از هر طرف مشرف به باغ و بستان‏های باصفا و خوش منظر بوده است.

2- در میان بازار شهر کاشان نیز چهار بازار نوبنیادی بنام قیصریه با مستغلاتی از دکاکین و کاروانسرا احداث گردید.

برای توسعه‏ی آبیاری و کشاورزی نیز سدی معتبر در رودخانه‏ی قهرود بنام بند عباسی ساخته شد که در سال 1010 هـ . ق به پایان رسید.

4- طرح باغ شاه فین و بنای شتر گلوی شاه عباسی است. شاه عباس کلیه‏ی درآمد مستغلات نوبنیاد خود را به کاشان و همچنین عواید حاصله از آب بند شاهی را وقف بر خیرات عمومی کرده بود.» (نراقی، 1367، صفحه 279)

«شاه صفی نیز طرح‏های عمرانی شاه عباس اول درباره‏ی کاشان را تعقیب نمود. او علاوه بر احداث باغ شاه جدید و بناهای متعدّدی در حومه‏ی جنوبی که به صفی آباد موسوم گردیده، همچنین بر ابنیه و آبادانی باغ شاه فین هم افزود از آن جمله عمارت دو طبقه‏ی بس زیبایی بود که با چوب و آهن بر فراز شترگلوی شاه عباس برافراشته و عمارت کلاه فرنگی نامیده شد. در سال 1050 هجری شاه صفی برای بازدید این بنای نوبنیاد به آنجا رفت. (منشی، اسکندربیک، 1344، صفحه 244.)

«شاه سلیمان و شاه سلطان حسین نیز حین عبور از کاشان مدتی در عمارت‏های دولت‏خانه و باغ شاه فین توقف کردند. در زمان این دو پادشاه صفوی نیز کاشان از رونق اقتصادی و صنعتی برخوردار بود. (نراقی، 1367، صفحه 141)

شهر کاشان یکی از غنی ترین مراکز هنر و پروراننده­ی دیرین هوش و استعداد فرزندان این آب و خاک به شمار می آید و با وجود قهر طبیعت و اقلیم خشک و کویری و صدمات لطماتی که از دست روزگار بر آن وارد شده پیوسته یکی از جلوه­گاه های درخشان هنر ایران محسوب می شود و آثار و بناهای زیادی از هفت هزار سال پیش تا امروز که شامل تپه سیلک، بازار، کاروانسرها، حمام، مساجد و ... می­گردد بر جای مانده است.

الف) بازار کاشان در عهد صفوی

از جمله بناهای مهم قدیمی کاشان و نقاط مشهور و دیدنی آن بازار بزرگ شهر بوده است که به واسطه آراستگی و طرح عالی ساختمانی آن بسیار با شکوه و موجب جلب توجه و تحسین مسافرین بوده است به طوریکه هر یک با تعریف و توصیف های زیاد آن را یاد کرده­اند.

«از بناهای مهم و دیدنی کاشان در عهد صفوی بازار بزرگ آن است. بنای اولیه‏ی بازار را مربوط به دوران مغول دانسته‏اند ولی در دوران صفوی از بیشترین رونق برخوردار بوده است. بازار کاشان به واسطه‏ی آراستگی و طرح‏ عالی ساختمانی آن بسیار باشکوه و موجب جلب توجه مسافرین و واردین به شهر گشته به طوری که هر یک در مورد آن تعریف و توصیف زیادی نموده‏اند. بازار در مرکز قرار داشته و در واقع مرکز کنترل سیستم اقتصادی و مالی به شمار می‏آمده و عناصر عملکردی ویژه‏ای مانند: منزلگاه‏ها، کاروانسراها، تیمچه‏ها و قیصریه‏ها را در خود جای می‏داد که خاص سیستم اقتصادی بازار بوده‏اند. حقوق قوانین حاکم بر بازار در اثر رابطه‏ی مذهب با بازار، تنظیم و اجرا می‏شده است. در زمان صفویه بازار یکی از محل‏های برگزاری جشن‏ها و چراغانی به هنگام ورود شاهان صفوی به این شهر بوده است.» (منشی، اسکندربیک، 1334، صفحه 244)

«بازار شهر وضع خوبی دارد و دارای تیمچه‏های زیبایی است، هر کدام با سه گنبد، و در همین تیمچه‏ها بازرگانان عمده به کسب و کار مشغولند و اهمیت سابق خود را از دست نداده‏اند. آنها از تهران و کرمانشاه خرید می‏کنند و کالای خود را به نواحی اطراف اراک می‏فروشند. صنعت نیز هنوز کاملاً نمرده است. از چند سال به این سو قالی‏بافان کوچک دست به تولید قالی زده‏اند تا به خارج صادر گردد. (اوژن اوبن، 1361، صفحه 278)

در مجموعه‏ی بازار کاشان ده‏ها کاروانسرا، تیمچه، آب انبار، مسجد و حمام وجود دارد که هریک به جای خود مورد اهمیت هستند.

پیرلوتی درباره‏ی بازار کاشان می‏نویسد:

«بازار از یک رشته طاقهای رومی تشکیل شده است. آنچه از آثار زندگی و قیل و قال حیات در کاشان باقی مانده، در زیر این طاق نماها و این رواقهای بلند و دراز که چشم انسان در آن به درستی کار نمی‏کند – جمع است. صدها شتر قوی هیکل که هنوز کرک های زمستانی آنها را نچیده‏اند راه را مسدود کرده‏اند برای ورود به بازار باید دو اسبی را که در هر دو طرف جلو کالسکه بسته‏اند باز کنیم. زیرا عرض بازار برای عبور چهار اسب کافی نیست. دو اسب دیگری هم که به کالسکه بسته‏اند باز کنیم. زیرا عرض بازار برای عبور چهار اسب کافی نیست. دو اسب دیگری هم که به کالسکه بسته شده‏اند زیادی به نظر می‏رسند، زیرا از صدای فریاد و قیل و قال شترها وحشت دارند و با وجود خستگی، جلوی آنها را نمی‏توان گرفت و با جست و خیز پیش می‏روند. صدای رعدآسایی به گوش می‏رسد که هر چه پیش می‏رویم، شدیدتر می‏شود. هنگامی که به بازار مسگران می‏رسیم و آخرین چکش‏ها پیش از فرا رسیدن شب به شدت فرو می‏آید، صدا به قدری شدید می‏گردد که اسب ها دیوانه می شوند و نمی‏توان جلوشان را گرفت و ناچار باید پیاده شده آنها را باز کنیم. از کالسکه که پایین می‏آییم دیگر برای بازرگانان و کسبه ای که می‏خواهند دست ما را گرفته و سوی دکانهای خویش بکشند، مانع و اشکالی وجود ندارند. در هیچ جا این همه ریش دراز و قرمز و کلاه بلند و سیاه ندیده بودیم. قیافه‏ی مردم این شهر مانند منجمان است و خواه و ناخواه باید به دنبال آنها رفت. گاه ما را به کارگاههای ابریشم ریسی می‏برند که تقریباً در زیرزمین واقع شده‏اند و از فرط تاریکی کارگران برای آن که کار کنند باید تیزبینی چشمان گربه را داشته باشند.» (پیرلوتی، 1926 ص 249)

در عهد شاه عباس اول نیز در وسط بازار بزرگ چهار بازار مفصلی به نام قیصریه مشتمل بر مستغلاتی چند از دکاکین و کاروانسراهای عالی با اسلوب زیبایی ساخته شده است.

«بازار این شهر وسیع است و سقف آن دارای گنبدهای کوچکی است که به پیوسته و جابه جا کاروانسرایی است که مخزن التجاره است. این کاروانسراها تاجرنشین و غیر از آنهایی هستند که مسافرین در آنها منزل می کنند. اینها دارای بناهای مجلل و مزینی هستند. در این بازار رفت و آمد زیادی است. مردم برای خرید آذوقه ازدحامی کرده و کسبه‏ی دوره‏گرد کالاهای خود را با صدای بلند عرضه می‏دارند. طبق‏ها پر از هلوهای بسیار درشت و خیار سبز و غیره است، قطارهای طولانی شتر و قاطر بارهای مال‏التجاره را به کاروانسرا می‏برند یا می‏آورند.» (شاردن، 1345، صفحه 1910)

شاردن در جای دیگری می‏نویسد:

«بازار کاشان بسیار عالی است. در این بازارهای سرپوشیده که در دو طرفشان دکان ساخته شده و صنعتگران و فروشندگان مختلف از بامداد تا شامگاه مشغول کارند. در دکانهای پارچه‏فروشی انبوهی از زنان جمع می‏شوند. کتابفروشی‏ها محل رفت و آمد ملایان است. مسگرها که مشغول ساختن ظرفهای مسی می‏باشند با کوبیدن چکشی بر مس صداهای کرکننده‏ای ایجاد می‏کنند. از روی دیگر کباب‏پزها در حالی سیخ های کباب را روی آتش گرفته‏اند و آن را باد می‏زنند و دیزی پزها که در دیزی‏های سیاه غذای مردم را آماده می‏کنند در مجموع به بازارها، تحرک و جنب و جوش چشمگیری می‏دهند. بازار افزون بر آنکه جایگاه داد و ستد می‏باشد محل شنیدن اخبار خوب و بد، مکان تجمع هرگونه مردم، اعم از بیکاران و صاحبان حرف و مشغله می‏باشد.» (شاردن، 1345، ج 5، صفحه 1910.)

ب) مساجد کاشان در عهد صفوی

احداث نیایشگاه‏ها در دوران اسلامی بیش از هر نوع بنای دیگر موردنظر بوده تا جایی که اگر شهری فاقد مسجد جامع بود نمی‏توانست به عنوان یک شهر معرفی گردد. معماران ایرانی به سبک‏های گوناگون و نقشه‏های متفاوت و بالاخره تزئینات باشکوه خانه‏ی خدا را عظمت و جلالی دیگر بخشیده‏اند. همچنین احداث مدارس بعد از آنکه فضای آموزش از نیایشگاه‏ها جدا و شیوه‏ی تدریس به تدریج دگرگون شد، مشکل تازه‏ای یافت. تدریس علوم دینی و مذهبی که قبل از بنیان‏گذاری مدارس در مساجد انجام می‏گرفت. به تدریج بعد از ایجاد و توسعه‏ی مدارس به این مرکز منتقل شد.

«در ساختمان مساجد بود که نبوغ عالی‏ترین اساتید معماری، خطاطی و کاشی‏سازی آشکار گردید. در این زمینه یک بخش از فعالیت هنرمندان عهد شاه عباس در تمام شهرهای ایران مصروف به تکمیل آثاری شد که قبل از شاه عباس وجود داشت. بخش دیگر فعالیت این هنرمندان مصروف به احداث مساجد کاملاً جدیدی گردید که از لحاظ تزئینات کاشی کاری کاملاً بی‏سابقه بود.» (طاهری، 1347، صفحه­های 316 و 317)

«شهر و حومه‏ی آن که بسی از خود شهر زیباتر است، شش هزار و پانصد خانه، چهل مسجد، سه مدرسه و بیش از دویست باب امامزاده دارد. مسجد جامع بزرگ و باشکوه‏ترین مساجد شهر و دارای مناره‏ای است که از سنگ‏های عظیم ساخته شده است. مؤذنان بر این مناره بالا می‏روند و در وقت معین اذان می‏گویند. این مسجد بزرگ و مناره‏ی آن از روزگاران مجد و عظمت مسلمانان قرون اولیه‏ی اسلامی که ایران را ویران کردند به جا مانده است.» (شاردن، 1345، صفحه 535)

در باب بنای اولیه‏ی مسجد جامع گفته شده که احتمالاً پیش از اسلام، این محل آتشکده بوده ولی در دوران اسلامی چنانکه از قراین برمی‏آید این مسجد دارای دو محراب بوده که یکی به طرف بیت‏المقدس و دیگری به طرف کعبه ساخته شده است. پس از آنکه قبله‏ی اول مسلمانان تغییر نمود، محراب اولی که به طرف بیت‏المقدس بود تخریب و محراب دومی که هم اکنون نیز موجود است، ساخته شد.

«گچ کاری دست خورده‏ی محراب مسجد جمعه نشانه‏ای از نفوذ اعراب بوده و در آستانه‏ی فروریختن است. جز مسجد شاه، که یک قرن از تاریخ آن می‏گذرد و امامزاده‏ها که اعتقادات مذهبی عمومی باعث شده که مرتباً به آنها توجه و رسیدگی گردد، آثار مهم دیگری بر جای نمانده است. کاشان به جسد آنهایی که در این شهر دفن شده‏اند، باید به خود ببالد. تنها سه برادر و چندین برادرزاده‏ی امام رضا (ع) در زیر خاک کاشان آرمیده‏اند. ظاهراً آرامگاه همسر امام هفتم (ع) و بچه‏هایش نیز در همین نواحی قرار دارند.» (اوژن اوپن، 1361، صفحه 277)

«کاشان به خصوص بعد از آنکه در قرن چهاردهم مسجدی به نام «میدان» در آن ساخته شد و یا با احداث قصر سلطنتی باغ فین که بنای آن به دستور شاه عباس یکی از بزرگترین پادشاهان ایران، پادشاهی که در عظمت و آبادی کشور تحت حکومتش به خصوص شهرهای اصفهان و کاشان خیلی همت گماشت. در پایان قرن پانزدهم کاشان، شهری بزرگ و زیبا گردید.» (ایون گرس، 1370، صفحه های 198 و 197)

مسجد میدان که بنای آن مربوط به قرن ششم و هفتم است شامل جلوخان و دو سر در با کتیبه‏ی تاریخی و صحن دو طبقه و دو صحنه و چند شبستان و گنبدی آجری، منبر کاشی معرق نفیس و آب انبار تاریخی می‏باشد و در جلو خان مسجد یازده عدد احکام و فرمان تاریخی در روی سنگ نقر شده و بر دیوار نصب گردیده است.

«محراب سنگی نفیس و ممتازی که متعلق به یکی از شبستان‏های مسجد میدان بوده، و سنه‏ی 623 هجری (1226 میلادی) روی آن منقور گردیده که فعلاً در موزه‏ی شهر برلین می‏باشد.» (لارنس لکهارت، 1320، صفحه 98)

ج) کاروانسراها

یکی از یادگارهای پرارزش معماری سرزمین ایران کاروانسراهاست که با ویژگی‏های خاص در تمام مناطق این کشور کهنسال در ادوار مختلف ایجاد گردیده است. عصر طلایی و شکوفایی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان سلسله‏ی صفویه آغاز می‏شود. رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‏ها و شهرهای زیارتی باعث گردید که بنیاد کاروانسراها و معماری و تزئینات معماری تحولات جدیدی را آغاز کند.

شاهراه ارتباطی مرکز با جنوب و جنوب شرقی ایران پس از عبور از قم به وسیله­ی دو راه کاروان رو عمومی از کاشان می گذشت یکی راه کویر معروف به راه پایین که از کناره های شنزار کویر مرکزی می گذشت و دومی شاهراه قم-کاشان به طول هیجده فرسنگ از گردنه ی شوراب و قسمتی از دامنه های کوه رود می­گذشت در فواصل این راه بعد از کاروانسرای پاسنگان سه کاروانسرای معتبر شاه عباسی دیگر در مزارع شوراب، سن سن، نصرآباد ساخته شده بود که به واسطه­ی استحکام بنیان آن سالم پابرجا مانده است.

از گذشته‏های دور، میراث با ارزش فرهنگی ایران، بسیاری از جهانگردان و سیاحان را با نظرات مختلف و با ایده‏های سیاسی ایران به این سرزمین کهنسال کشانده است. این جهانگردان که تعداد آنان از عهد شاه صفی رو به افزایش گذاشت شرح و تصاویر جالبی از دیدنی‏ها به ویژه از معماری باشکوه ایران در سفرنامه‏های خود ثبت کردند. از جمله طرح‏های جالب معماری به یادگار مانده‏ی جهانگردان، کاروانسراهاست که کم و بیش در تمامی سفرنامه‏ها به چشم می‏خورد. کاروانسراهای ایران که مانند هتل‏های امروزی آسایش و رفاه مسافرین را تأمین می‏کرده است در موارد بسیار محل اقامت روزانه و شبانه‏ی این سیاحان بوده است.

در این سفرنامه‏ها اکثر سیاحان بیگانه ایجاد و توسعه‏ی کاروانسراها را در شهرها و راه‏های کاروان رو به دوره‏ی صفویه به ویژه عهد شاه عباس اول نسبت می‏دهند.

تاورنیه سیاح فرانسوی که در فاصله 1668-1623 میلادی بیش از ده بار به ایران سفر کرده است اطلاعات جالبی درباره‏ی کاروانسراها بخصوص کاروانسراهایی که در آن اقامت کرده می‏نویسد:

«کاروانسراهای ایران زیباتر و از نظر زندگی به مراتب راحت‏تر از کاروانسراهای عثمانی است.» (تاورنیه، 1326، صفحه 108)

تاورنیه در جای دیگری از سفرنامه‏ی خودش در توصیف کاروانسراهای عصر صفوی چنین می‏نویسد:

«کاروانسراها تقریباً مثل محوطه‏ی دیرها و معمولاً یک طبقه هستند. بنای دو طبقه خیلی به ندرت دیده می‏شود. یک درب بزرگ مدخل آن است و در سه ضلع دیگر، وسط، یک تالار با یک اتاق بزرگ ساخته شده که مخصوص است برای منزل محترمین. دو طرف تالار وسط، حجرات و اتاق‏های کوچک است که هر کسی یکی از آنها را اختیار می‏کند. این حجرات و اتاق‏های کوچک است که هر کسی یکی از آنها را اختیار می‏کند. این حجرات در طول اضلاع دو، سه پا از زمین حیاط مرتفع‏تر در یک خط بنا شده‏اند. اغلب مسافرین در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله‏ها می‏کنند به جهت این که گرم است. طویله‏ها هم مثل تالارها و حجرات همه طاق‏پوش هستند. در این کاروانسراها چیزی به مسافر عرضه نمی‏دارند. فرش و تختخواب و لوازم طباخی تمام باید همراه مسافر باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه از نان و روغن و بره و مرغ و میوه به اقتضای فصل به قیمت خود از کاروانسرادار یا از دهاتی‏ها که بر سر راه می‏آیند باید خریداری نمایند. کاه و جو هم برای اسب‏ها هست. در بیابان بابت اجاره‏ی حجرات کاروانسرا چیزی از مسافر نمی‏گیرند اما در شهرها وجه دریافت می‏دارند و خیلی مختصر. معمولاً کاروان بزرگ داخل کاروانسرا نمی‏شود به جهت اینکه گنجایش این همه جمعیت را ندارد. شبها کاروانسرادار درها را می‏بندد و مسئول همه چیز است. بعضی مستحفظین هم در اطراف کاروانسرا مسئول کشیک و پاسبانی هستند. (تاورنیه، 1326، صفحه 109)

شاردن در مورد کاروانسرای شاهی کاشان می‏نویسد:

«کاشان کاروانسراهای بزرگ و متعدد دارد، بهترین آنها کاروانسرای شاهی است که بیرون شهر مجاور دروازه‏ای که رو به مشرق دارد ساخته شده است. این کاروانسرا که زیباترین و بهترین و کاملترین کاروانسرای ایران می‏باشد دو طبقه است و در سرتاسر زیر طبقه‏ی پایین بنایی است که مخصوص توقف چهارپایان است. ارتفاع بنا از طرف سقف به اندازه‏ی قامت انسان است و از کف اتاق‏ها برابر چهار شصت می‏باشد. طولش هشت پاست و روی آن با سنگهای مرمر سفید ظریف و شفافی که مانند سماق می‏درخشند پوشیده است. هر یکی از دو طرف طبقه اول پانزده آپارتمان و در دو طرف دیگر ده آپارتمان ساخته شده، افزون بر این در وسط ساختمانی است که پنج اتاق دارد. آپارتمان‏‏های دیگر یک اتاق به طول پانزده و عرض ده پاست. در وسط آن بخاری است و رواقی چهارگوشه در جلو به وسعت ده پا که نیمه‏ای از سقف آن پوشیده شده به چشم می‏خورد. در هر طرف از رواق که به سکونت خدمه اختصاص دارد یک بخاری تعبیه شده است. ساختمان طبقه‏ی بالا همانند طبقه‏ی زیرزمین است و نرده‏ای به ارتفاع چهارپا سراسر آن کشیده شده است. در هر ضلع محوطه مسدس شکلی که میان مدخل واقع شده دکان بزرگی است که انواع مواد خوراکی، زغال، هیمه، علوفه در آنها فروخته می‏شود. در ابتدای مدخل سر در بلند و مجلل و باشکوهی است که مانند بیشتر سردرهای دیگر با تخته پوشیده شده است و در هر جانب دالانی است که می‏توان در آنها مانند اتاق‏های داخل کاروانسرا با آسایش تمام استراحت کرد. حوض داخل حیاط به قدر پنج پا از کف صحن بالاتر است و برای اینکه نمازگزاران به راحتی وضو بگیرند و همانجا نماز بخوانند، دیواره‏های آن را به اندازه‏ی چهارپا عریض ساخته‏اند. عقب این کاروانسرای بزرگ و باشکوه نیز مانند همه‏ی قسمت‏های جلو آن، جادار و خوش‏نماست و در آن اصطبل‏های روشن و پاکیزه و اتاقها و محوطه‏های مخصوص سکونت ستوربانان ساخته شده است و به طور کلی مجموع تأسیسات و بناهای کاروانسراها از نظر وسعت دست کم از اتاقهای داخل ندارد. از آن برای دهقانان و ده‏نشین‏هایی که برای فروش کالاهای خود به شهر می‏آیند به قدر کافی انبار و جایگاه سکونت ساخته شده است. همچنین اتاقهای خاصی برای افراد بینوا و بی‏خانمان بنا گردیده است و بالاخره در پشت کاروانسرا نیز چند باغچه خوش‏منظر و با صفا وجود دارد. این کاروانسرای بزرگ و مجلل را شاه عباس بزرگ ساخته و در مورد لوحه‏ای که بالای آن نصب است این کتیبه ثبت شده است:

ما کاروانیم و جهان کاروان‏سرا                        در کاروان سرا نکند کاروان، سرا

 

نزدیک این بنای معظم کاخ شاه و رو به روی آن عمارتی مخصوص سکونت سفرا ساخته شده است. این دو بنای باشکوه و همه باغهای پشت آن به فرمان شاه عباس بزرگ بنا گردیده است.» (شاردن، 1345، صفحه های 537-535)

پیتر دلاواله در سفرنامه‏ی خودش در این مورد می‏نویسد:

«از لحاظ ساختمان چیز جالبی در این شهر به چشم نمی‏خورد جز اینکه کاروانسراهای متعددی بر سر راه کاروان‏ها ساخته شده و چند حمام عمومی نیز در آنجا وجود دارد. در خارج از شهر، شاه دارای خانه‏ای است که در مقابل آن، میدان بزرگ یا بهتر بگویم خیابان طویل و عریضی قرار دارد که تا دروازه‏ی شهر ادامه پیدا می‏کند. در داخل شهر طبق معمول سقف بازار پوشیده است و در دو طرف آن ساختمان‏های نسبتاً خوبی وجود دارد. در وسط بازار چهارسوق زیبایی واقع شده که دیوارهای آن نو و سفید و تمیز و دارای پنجره‏ها و ایوان‏های متعددی است.» (پیتر دالاواله، 1347، صفحه­های 138-137)

تاورنیه در آخرین سفر خود به کاشان در مورد این کاروانسرا آورده است که:

«یکی از کاروانسراهای کاشان خیلی عالی است که نزدیک باغ شاه واقع شده و من در سفر آخرم، در آنجا منزل کرده بودم. باغها و کاروانسراها همه از بناهای شاه عباس اول است که با مخارج گزاف به اتمام رسیده است. این کاروانسرا، قریب یکصد قدم مربع وسعت دارد، تمام دو طبقه و با آجر بنا شده یکصد و بیست اتاق دارد که همه به قدر کفایت وسیع و طاقشان آجری است. این بنا استحقاق مراقبت بیشتری داشت اما در نگهداری آن غفلت شده و رو به خرابی است. در وسط یک آب انبار بسیار خوبی بوده که حالا خراب شده است. ایرانی‏ها و عثمانی‏ها عادات بدی دارند. عوض اینکه ابنیه‏ی قدیمی را نگهداری کنند، دوست می‏دارند که بنای جدید برپا سازند. بعد از این کاروانسرا، چهار پنج کاروانسرای دیگر به همان بزرگی و راحتی در کاشان از نو بنا کرده‏اند.» (تاورنیه، 1326، صفحه 87)

 

 

د) باغ فین

یکی از بناهای مجلل و با ارزش تاریخی، باغ فین کاشان که در 6 کیلومتری جنوب کاشان و در مجاورت روستای فین قرار دارد. بنای باقی‏مانده‏ی کنونی باغ فین مربوط به دوران صفوی است که بر روی بناهایی از آل بویه ساخته شده و از لحاظ باغ‏آرایی و آب‏رسانی دارای اهمیت ویژه‏ای می‏باشد.

چشمه­ی این باغ یکی از قدیمی­ترین و شاید نخستین قنات از دوران باستان محسوب می­شود در هر دوره و زمانی به فرمان پادشاهان بزرگ و نامجو در پیرامون این چشمه آب باغ­های دلگشا و عماراتی را آباد کرده­اند و در تمام دوران تاریخی، باغ و کاخ­­های شاهانه­ی فین محل مخصوص برگزاری جشن­های بزرگ ملی و شاهد اجرای مراسم و تشریفات مهم عمومی بوده است.

بناهای این باغ عبارتند از:

·       سر در ورودی و برج و باروی آن

·       شتر گلوی صفوی در وسط باغ

·       شترگلوی فتحعلی شاهی و اتاق شاه‏نشین در جنوب شرقی باغ

·       موزه در غرب باغ

·       حمام‏های کوچک و بزرگ و کتابخانه در شرق باغ

این باغ به ترتیب شاه صفی، شاه سلیمان، شاه طهماسب، شاه عباس، کریم‏خان زند و فتحعلی شاه بناهایی را مرمت و اضافه نموده‏اند. این باغ در دوره‏ی صفویه و قاجار از رونق زیادی برخوردار بود ولی با آغاز مشروطیت و طغیان یاغیان و گردنکشان در و پیکر اشیای آن به غارت رفته و رو به ویرانی نهاد و پس از آن تحت نظارت اداره‏ی حفاظت و آثار باستانی قرار گرفت.

«در حدود چهار میلی جنوب غربی کاشان بر دامنه‏ی کوه، قصر فین واقع شده است. چشمه‏های آنجا از دیرباز این محل را آسایشگاه محبوب پادشاهان ساخته بود. شاه عباس در آنجا اقامتگاهی بر پا ساخت ولی عمارت فعلی که ویرانه است از دوره‏ی فتحعلی شاه به جای مانده و آنجا از نقاط مورد علاقه‏ی تابستانی وی بوده، هر چند که آن بنا را برادر خود حسینقلی‏خان ساخته بوده است. تصویر فتحعلی شاه و فرزندانش و صحنه‏های بزم بر دیوارهای آن نقش شده است. سرجان ملکم و همراهان هنگام سفر از جنوب به تهران در آنجا پذیرایی شده بودند. بعداً خاطره‏ی تلخی با نام قصر فین قرین گشته است. زیرا که در همین جا به سال 1852 میلادی میرزاتقی خان شوهر خواهر اعلیحضرت همایونی، نخستین صدر اعظم پادشاه فعلی به فرمان او به وسیله فصد بازو در گرمابه‏ای مقتول گردید. این قصر فعلاً متروک افتاده است.» (کرزن، 1392، صفحه 18)

«دوراند» درباره‏ی این قصر می‏نویسد:

«در پنج شش میلی کاشان باغ زیبایی به نام فین دیده می‏‏شود که در نزدیکی آن چشمه‏ی آب پاکیزه و گوارایی از زمین می‏جوشد. آب این چشمه به استخر با آب انبار بزرگ به عمق چهار پنج فوت وارد می‏شود. در این استخر یا آب انبار بزرگ تعدادی ماهی وجود دارد و آبش به مقداری شفاف است که خاکهای ته آن را با چشم می‏توان دید. موقعی که آدمی می‏نشیند و غذا خوردن و بازی کردن و دنبال هم رفتن ماهی‏ها را می‏نگرد، منظره‏ی جالبی را تماشا می‏کند می‏گویند که روشنی آب به علت رکود آن نیست بلکه به واسطه‏ی وجود مقداری زیادی ترکیبات گوگردی و خطرناک است.» (دوراند، 1336، صفحه 38)

اوژن فلاندن در سفرنامه‏ی خود آورده است:

«فین در نیم فرسخی شهر است. این عمارت کلاه فرنگی زیبایی است که در وسط باغی سایه‏‏دار از سرو، قرار گرفته و آب‏های خنک و گوارا چشمه‏ای که در عقب قصر است به آنها صفا و طراوات می‏دهد. اهالی محل درباره‏ی این آب عقاید موهوم دارند و می‏گویند خاصیت طبی دارد لیکن من نتوانستم حقیقتش را دریابم. آب‏ها در وسط قصر به حوضی می‏ریزد که برای منطقه‏ی کاشان در تابستان قیمتی است. ته حوض از کاشی‏های آبی است که حالت مخصوص و جذابی به این قصر می‏بخشند. در راهی که به این قصر می‏رود خانقاهی از دراویش است که مسجد و امامزاده دارد به نزدیکی یکی از دروازه‏های شهر قرار گرفته است. (اوژن فلاندن، 1353، صفحه 127)

این باغ نمونه‏ی از کاخ­های دوران صفوی می‏باشد که در زمان‏های بعد (زندیه و قاجاریه) الحاقاتی بدان اضافه شده است. باغ فین از معدود باغ‏های سنتی ایران است که صدها سال به واسطه‏ی وجود آب چشمه‏ی سلیمانیه به حیات طبیعی خود ادامه می‏دهد.

«سکنه‏ی کاشان در هنگام تابستان بیشتر ییلاق می‏روند و یا اقلاً چند روزی را در دهکده‏ی فین که در یک فرسخی شهر واقع است به سر می‏برند. در این دهکده باغ نشاط‏انگیزی است که ما امروز به تماشای آن پرداختیم. در این باغ نهر بزرگ آبی جریان دارد که می‏گویند چهل آسیاب را می‏گرداند. جانشینان شاه عباس در اینجا قصر باشکوهی ساخته‏اند که هنوز معمور و اشجار بلندی آن را احاطه کرده است و محل گردشگاه اعیان و اشراف کاشان است. در همین باغ بود که ناصرالدین شاه شوهر خواهر خود میرزا تقی خان امیرکبیر را بی سر و صدا به قتل رسانید.» (دیولافوا، 1369، صفحه 207)

پولاک در کتاب ایران و ایرانیان معتقد است:

«باغ فین که به علت قتل صدرالدین اعظم مقتدر ایران میرزاتقی خان امیرکبیر که در آنجا رخ داد شهرت دارد. دارای درختان تناور است و جوهایی که آب صاف و آن‏ها جریان دارد و در همه‏ی باغ کشیده شده است. هیچ سیاحی نباید فرصت حمامی را که امیر در آن به قتل رسید و آن درختان صنوبر بلند بالا را از دست بدهد.» (پولاک، 1361، صفحه 207)

لازم به توضیح است که قتل امیرکبیر در حمام کوچک این باغ در سال 1268 هـ . ق اتفاق افتاد و همین امر باعث معروف شدن باغ فین شده است.

«از دیگر نقاط دیدنی کاشان، باغ و قصر فین است که یکی از باغ‏های سلطنتی و پرشکوه شهر است که در چند کیلومتری آن قرار دارد.» (دکتر ویلر، 1368ف ص 414)

 

 

 

نتیجه گیری

کاشان از آغاز تاریخ، مهد قدیمی‏ترین تمدن بشری بوده است و از اوایل قرون اسلامی، با پذیرش دین اسلامی و با پیروی از آیین تشییع، مردم کاشان به پرچم‏داری این نهضت نامبردار گردیدند و از این جهت این شهر به دارالمؤمنین مشهور شد و از طرف دیگر به واسطه‏ی صنایع مهم خود که دست پرورده‏ی هنرمندان و صنعتگران این شهر بوده عالی‏ترین جلوه‏گاه هنرهای اصلی ایران و نخستین شهر صنعتی ایران در دوره‏ی صفویه محسوب می‏شده و از نظر اجتماعی و آراستگی شهر و بناهای مجلل و زیبا و اخلاق عمومی مردم، جهانگردان دوران گذشته، کاشان را عروس شهرهای ایران نامیده‏اند. پرورش عالمان بی‏نظیر مانند فیض و محتشم کاشانی و صدها هنرمند و شاعر و نویسنده در دوران‏های مختلف به مقام این شهر افزوده شده است و به همین دلایل بوده که در دوره‏ی صفویه به ویژه در عصر شاه عباس صفوی، سیاحان زیادی از کشورهای مختلف اروپا، که به ایران مسافرت نمودند. از کاشان که پایتخت دوم شاهان صفویه محسوب می‏شد دیدن می‏کردند و امروز نیز کاشان در زمینه‏های مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی و صنعتی پیشرفت زیادی نمود و یکی از تولیدکنندگان فرش دستی و ماشینی، گلاب‏گیری و صنعت خودرو محسوب می‏گردد و در آینده با حمایت مسئولیت نظام، این شهر به مقامی که شایسته آن است، برسد.

 

 منابع و مآخذ

-       اوژن، اوبن(1361)، ایران امروز، ترجمه‏ی علی اصغر سعیدی، چاپ اول، نقش جهان.

-       ایون، گرس(1370)، سفیر زیبا، ترجمه‏ی علی‏اصغر سعیدی، تهران.

-       پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، ایران و ایرانیان، ترجمه‏ی کیکاووس جهانداری، انتشارات خوارزمی، تهران.

-       تاورنیه(1326)، سفرنامه، ترجمه‏ی ابوتراب نوری، چاپ پروین، تهران، 1326.

-       ترکمان، اسکندربیک(1334)، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ اول، تهران.

-       دلاواله، پیتر(1347)، سفرنامه، ترجمه‏ی شعاع‏الدین شفا، امیرکبیر، چاپ اول، تهران.

-       دوراند(1336)، سفرنامه، ترجمه علی‏محمد ساکی، انتشارات آفتاب، تهران.

-       دیولافوا، مادام(1369)، سفرنامه، ترجمه‏ی کیکاووس جهانداری، انتشارات خوارزمی، تهران.

-       رجبی، پرویز(1390)، کاشان نگین انگشتری تاریخ ایران، انتشارات پژواک کیوان، چاپ اول، تهران.

-       شاردن، شوالیه(1345)، سفرنامه، ج 5، ترجمه‏ی محمود عباسی، انتشارات امیرکبیر، تهران.

-       طاهری، ابوالقاسم(1347)، تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران از تیمور تا شاه عباس، چاپ اول، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران.

-       فلاندن، اوژن(1353)، سفرنامه، ترجمه‏ی حسین نورصادقی، انتشارات اشراقی، تهران.

-       کرزن، لرد(1392)، ایران و قضیه‏ی ایران، ترجمه‏ی غلامعلی وحید مازندرانی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، تهران.

-       لکهارت، لارنس(1320)، شهرهای نامی ایران، ترجمه‏ی سعید سعادت نوری، چاپ اول، اصفهان.

-       لوتی، پیر(1315)، به سوی اصفهان، ترجمه‏ی بدرالدین کتابی، انتشارات اقبالی، اصفهان.

 

-       محمودی ازناوه، سعید(1378)، کاشان مروارید کویر، انتشارات یساولی، چاپ اول، تهران.

-       نراقی، حسن(1367)، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، امیرکبیر، چاپ دوم، تهران

-       ویلز(1368)، ایران در یک قرن پیش، غلامحسین قراگوزلو، چاپ اوّل، اقبال، تهران.

-       هدایت، رضاقلی‏خان(1329)، روضه الصفا، حکمت، قم.

 

 

 

---