اعتبارسنجی منابع حدیثی در پرتو تحلیل مضامین فراگیر (مطالعه موردی احادیث کتاب کفایة الأثر)
محورهای موضوعی : نقد روایات و متون حدیثی با کاربرد روشهای مطالعات تاریخی
محمد عترت دوست
1
,
سید مصطفی قهاری
2
1 - استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول).
2 - کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.
کلید واژه: نقد حدیث, شبکه مضامین, اعتبارسنجی کتب حدیثی, نصوص اهلبیت(ع), روش تحلیل مضمون.&rlm,
چکیده مقاله :
احادیث پیامبر اسلام(ص) یکی از منابع گران‌بها و ارزشمند در بیان مبانی دین و تفسیر حقیقی آن است. در این میان، احادیثی که در بیان فضیلت و جایگاه اهلبیت(ع) صادرشده، از ارزش و جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و لازم است با تأمل بیشتری موردمطالعه و تحقیق و بررسی قرار گیرند. بخش عمده‌ای از این احادیث در کتاب کفایة‌الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر(ع) تألیف خزاز رازی جمع‌آوری‌شده که به دلایلی در طول تاریخ مغفول واقع‌شده و حتی برخی، احادیث آن را تضعیف کرده‌اند. در این مقاله تلاش شده به‌منظور اعتبارسنجی متنی و محتوایی احادیث این کتاب، با استفاده از روش تحلیل مضمون به استخراج مضامین و مقوله های کلیدی احادیث این کتاب پرداخته و ضمن استخراج شبکه مضامین آن‌ها، مؤیدات معتبری از منابع حدیثی شیعه و اهل سنت ارائه نماییم. نتایج تحقیق بیانگر استخراج 575 مضمون پایه از 125 حدیث نقل‌شده در این کتاب است که مجموعه آن‌ها را می‌توان در پنج دسته مضامین سازمان دهنده و دو مضمون فراگیر تبیین جایگاه کلی اهلبیت(ع) و معرفی ائمه شاخص دسته‌بندی نمود. در بخش اول، نام و تعداد و ویژگی‌های کلی اهلبیت(ع) معرفی‌شده و در بخش دوم به‌صورت ویژه برخی از خصوصیات و ویژگی‌های ائمه شاخص مانند: امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام مهدی(ع) و به‌صورت خاص حضرت زهرا(س) معرفی‌شده است که به دلیل محدودیت حجم مقاله، تنها بخشی از آن‌ها گزارش می‌شود.
The Prophet’s (pbuh) Hadiths are one of the valuable sources in explaining the basics of Islam and its true interpretation. In the meantime, the hadiths that were issued in expressing the virtues and position of the Ahl al-Bayt (as) have a special value and position, and it is necessary to study and examine them more carefully. A major part of these hadiths is collected in the book "Kifāyatul Athar of the Texts of the Twelve imams" written by Khazāz Rāzi, which unfortunately has been neglected throughout the history of Islam, and some even consider its hadiths to be weak. In this article, in order to validate the text and content of the hadiths of this book, using the thematic analysis method, we have tried to extract the themes and categories of the hadiths of this book and explain the network of their themes. The results of the research indicate the extraction of 575 basic themes from the 125 hadiths quoted in this book, which can be classified into five categories of organizing themes and two overarching themes: "explaining the general position of the Ahl al-Bayt (as)" and "introducing prominent imams". In the first part, the name, number and general characteristics of Ahl al-Bayt (as) are introduced; in the second part, some characteristics of prominent Imams such as: Imam Ali, Imam Hassan, Imam Hussain, Imam Mahdi and Lady Fatimah Zahrā (Peace be upon them) has been introduced, that the report of these cases is stated in the article.
منابع
1 .قرآن کریم.
2 .ابن بابویه، محمد بن علی )1376ش(، االمالی، تهران: کتابچی.
3 .ابن بابویه، محمد بن علی )1378ق(، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر جهان.
۴ .ابن حنبل، احمد )1۴03ق(، فضائل الصحابة، بیروت: موسسۀ الرسالۀ.
5 .ابن حنبل، احمد )1۴21ق(، مسند احمد، بیروت: موسسۀ الرسالۀ.
6 .ابن شهرآشوب، محمد بن علی )1379ق(، مناقب آل أبی طالب، قم: عالمه.
7 .ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد )بیتا(، فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی
طالب فی النجف، قم: الرضی.
8 .ابی عاصم، ابوبکر )1۴11ق(، اآلحاد و المثانی، ریاض: دارالرایۀ
9 .امین، سید محسن )1368ق(، اعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات
10 .امینی، عبدالحسین )1۴16ق(، الغدیر فى الکتاب و السنة و االدب، قم: مرکز الغدیر.
11 .بحرانی، سید هاشم )1378ق(، اإلنصاف فی النصّ على األئمة اإلثنی عشر علیهم السالم، تهران:
دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
12 .بحرانی، سید هاشم )1۴13ق(، مدینة معاجز األئمة اإلثنی عشر، قم: مؤسسۀ المعارف اإلسالمیۀ.
13 .بحرانی، سید هاشم )1۴22ق(، غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین اإلمام من طریق الخاص
و العام، بیروت: موسسۀ التاریخ العربی.
1۴ .بحرانی، سید هاشم )1۴27ق(، بهجة النظر فی إثبات الوصایة و اإلمامة لألئمة اإلثنی عشر،
مشهد: آستان قدس رضوى.
15 .حاکم نیشابوری، محمد بن عبداهلل )1۴11ق(، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتب
العلمیۀ.
16 .حر عاملی، محمد بن حسن )1362ش(، اإلیقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، تهران: نوید.
17 .حر عاملی، محمد بن حسن )1۴09ق(، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم:
مؤسسۀ آل البیت.
18 .حر عاملی، محمد بن حسن )1۴25ق(، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: مؤسسۀ
األعلمی للمطبوعات.
19 .حکیمی، محمدرضا )1380ش(، الحیاة، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
اعتبارسنجی منابع حدیثی در پرتو تحلیل مضامین فراگیر
)مطالعه موردی احادیث کتاب کفایۀ األثر(
20 .حلبی، تقی بن نجم )1۴0۴ق(، تقریب المعارف، قم: الهادی.
21 .خزاز رازی، علی بن محمد )1۴01ق(، کفایة االثر فی النصوص علی اإلئمة االثنی عشر، تصحیح
محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم: بیدار.
22 .درخشه، جالل و همکاران )139۴ش(، »تحلیل مضمونی اعتماد در اندیشه آیت اهلل خامنه ای«،
جستارهای سیاسی معاصر، شماره 3 ،صص 33-53.
23 .سلیم بن قیس هاللی )1۴05ق(، کتاب سلیم بن قیس الهاللی، قم: الهادی.
2۴ .شریف الرضی، محمد بن حسین )1۴1۴ق(، نهج البالغه، قم: هجرت.
25 .صفار، محمد بن حسن )1۴0۴ق(، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى اهلل علیهم، قم:
مکتبۀ آیۀ اهلل المرعشی النجفی.
26 .طباطبایی، سیدمحمدکاظم )1390ش(، منطق فهم حدیث، قم: انتشارات موسسه آموزشی و
پژوهشی امام خمینی.
27 .طبرانی، سلیمان بن احمد )1۴15ق(، معجم االوسط، قاهره: دارالحرمین
28 .طبرسی، علی بن حسن )1385ق(، مشکاة األنوار فی غرر األخبار، نجف اشرف: مکتبۀ الحیدریۀ.
29 .طبرسی، فضل بن حسن )1390ق(، إعالم الورى بأعالم الهدى، تهران: اسالمیه.
30 .طوسی، محمد بن حسن )1373ش(، رجال الطوسی، قم: جماعۀ المدرسین فی الحوزة العلمیۀ
بقم.
31 .طوسی، محمد بن حسن )1۴1۴ق(، االمالی، قم: دارالثقافۀ.
32 .طوسی، محمد بن حسن )1۴20ق(، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و
أصحاب األصول، قم: مکتبۀ المحقق الطباطبائی.
33 .عابدی جعفری، حسن و همکاران )1390ش(، »تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و
کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در دادههای کیفی«، اندیشه مدیریت راهبردی، شماره 10 ،صص
.151-157
3۴ .عبداللهی عابد، صمد؛ بیات، جمشید )1393ش(، »بررسی عقیده عصمت در روایات کتاب کفایۀ
االثر فی النّص علی االئمۀ االثنی عشر«، سراج منیر، دوره 5 ،شماره 17 ،صص87-102.
35 .عترت دوست، محمد؛ نصیری، امید؛ غیاثی، هادی )1398ش(، »شبکه مضامین عوامل ایجاد فقر
در جامعه اسالمی از منظر آیات قرآن و احادیث اهلبیت علیهم السالم«، مطالعات قرآن و حدیث،
.187-159 صص، 25 شماره، 13 سال
>۴3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
36 .فاکهی، ابوعبداهلل محمد بن اسحاق )1۴1۴ق(، اخبار مکه، بیروت، دار خضر.
37 .قمی، علی بن ابراهیم )1۴0۴ق(، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب.
38 .کبیر مدنی، سید علیخان )1۴09ق(، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیّد الساجدین، قم: دفتر
انتشارات اسالمی.
39 .کراجکی، محمد بن علی )1۴10ق(، کنزالفؤاد، قم: دارالذخائر.
۴0 .کریمیان، سعید؛ مهریزی، مهدی؛ سرشار، مژگان )1۴00ش(، »ابتناء کتاب کفایۀ االثر تألیف خزاز
قمی بر کتب شیخ صدوق«، سفینه، سال 18 ،شماره 72 ،صص 90-112.
۴1 .کلینی، محمد بن یعقوب )1۴07ق(، الکافی، تهران: دارالکتب االسالمیۀ
۴2 .مجلسی، محمدباقر )1۴03ق(، بحار األنوار الجامعة لدرر أخبار األئمة األطهار، بیروت: دار احیاء
التراث العربی.
۴3 .مفید، محمد بن محمد )1۴13ق-الف(، اإلرشاد فی معرفة حجج اهلل على العباد، قم: کنگره بین
المللی شیخ مفید.
۴۴ .مفید، محمد بن محمد )1۴13ق-ب(، اوائل المقاالت فی المذاهب و المختارات، قم: کنگره
بین المللی شیخ مفید.
۴5 .موسوی بروجردی، سیدحسن )1396ش(، »چرا کار تکراری نکنیم؟ نقدی بر تحقیق کتاب کفایۀ
االثر خزاز قمی«، آیینه پژوهش، سال 28 ،شماره 3 ،صص 113-12۴.
۴6 .نجاشی، احمد بن علی )1365ش(، رجال النجاشی، قم: جماعۀ المدرسین فی الحوزة العلمیۀ.
۴7 .نعمانی، محمد بن ابراهیم )1397ق(، الغیبة، تهران: نشر صدوق.
۴8 .نیشابوری، مسلم بن حجاج )بیتا(، صحیح مسلم، بیروت: دارالجیل.
49. Braun, V. & Clarke, V. (2006), “Using thematic analysis in
psychology”, Qualitative Research in Psychology, Vol. 3, No. 2, Pp: 80-
101
