اندیشۀ اخلاقی بازتابیده در صحیفۀ سجادیه

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

حامد خانی (فرهنگ مهروش) ¹

1 -

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1394/06/01

کلید واژه: تاریخ اندیشۀ اخلاقی در جهان اسلام, تاریخ مکاتب اخلاق اسلامی, تاریخ فلسفۀ اسلامی, ادبیات دعایی شیعه, فرادعا, مبانی فلسفی دعا, سبک زندگی اسلامی,

چکیده مقاله :

صحیفۀ سجادیه، متنی منسوب به امام زین العابدین (ع)، و از کهن‌ترین آثار بازمانده از نخستین سده‌های تمدن اسلامی است. عموم شیعیان صحیفه را دربردارندۀ تعالیم اخلاقی گسترده‌ای ریشه‌دار در وحی الاهی و معارف اهل بیت (ع) می‌دانند. بااینحال، کمتر کوششی برای بازشناسی اندیشۀ اخلاقی بازتابیده در آن، یا صورت‌بندی مبانی فلسفی این اندیشه صورت گرفته است؛ کوششی که می‌تواند برخی مجهولات تاریخ اندیشۀ اخلاقی در جهان اسلام، خاصه در سده‌های نخست را روشن کند. این مطالعه به همین منظور دنبال می‌شود. بنا ست که در آن، چارچوب کلی نظام اخلاقی مندرج در صحیفۀ سجادیه را بازکاویم. بدین منظور، نخست اندیشه‌های هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه را در صحیفۀ سجادیه را مرور خواهیم کرد. آن گاه از کمالی سراغ خواهیم گرفت که برای انسانی با این ویژگیها، در یک چنین هستی ترسیم شده است؛ همچنان که در بارۀ راه رسیدن به چنین کمالی بر پایۀ آموزه‌های صحیفه بحث می‌کنیم. این تلاش راهی خواهد بود بدان سو که پس از مقایسۀ اندیشۀ اخلاقی صحیفه با دیگر مکاتب اخلاقی شناختۀ جهان اسلام در سده‌های متقدم، شاخصهای تفکر اخلاقی این اثر بازشناسی شود.

منابع و مأخذ:

1ـ             آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، 1403ق/ 1983م.

2ـ             ابراهیمی‌فر، علی اصغر، بررسی نظام تربیتی صحیفۀ سجادیه، قم، مرکز پژوهشهای صدا و سیما، 1385ش.

3ـ             ــــــــــــــــــــ «مبانی، اصول، روشها، و اهداف تربیتی در صحیفۀ سجادیه»، معرفت، شم‍ 57، شهریور 1381ش.

4ـ             احتشامی‌نیا، محسن، «بایسته‌های پژوهشی درونمایۀ صحیفۀ سجادیه»، سفینه، شم‍ 9، زمستان 1384ش.

5ـ             احمدوند، فردین، «بررسی اصول اخلاقی اجتماعی در صحیفۀ سجادیه»، پژوهشهای اخلاقی، سال دوم، شم‍ 5، پاییز 1390ش.

6ـ             اخوان کاظمی، بهرام، «دکترین و سیاستهای دفاعی ـ امنیتی در صحیفۀ سجادیه»، الف، حکومت اسلامی، شمارۀ 44، تابستان 1386ش. ب، سیاست دفاعی، شم‍ 61، زمستان 1386ش.

7ـ             اسکوئیان، عباس، و شمس آبادی، آرزو، «انسان در صحیفۀ سجادیه»، صحیفۀ مبین، سال بیستم، شم‍ ‌56، پاییز و زمستان 1393ش.

8ـ             افخمی عقدا، رضا و دیگران، «مضامین مشترک انسان‌شناسی در صحیفۀ سجادیه و اشعار منسوب به امام سجاد (ع)»، ادب عربی، شم‍ 1، بهار و تابستان1393 ش.

9ـ             بدخشان، نعمت الله، «توبه از نگاه عقل و نقل با مروری بر صحیفۀ سجادیه»، عقل و دین، دانشگاه تهران، شم‍ 7، پاییز و زمستان 1391 ش.

10ـ          پاکتچی، احمد، «اخلاق دینی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفتم، تهران، 1377ش.

11ـ          ـــــــــــــــــــــ «ابوالمفضل شیبانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد ششم، تهران، 1373ش.

12ـ          پهلوان، منصور«مبانی اخلاقی در صحیفۀ سجادیه»، سفینه، شم‍ 8، پاییز 1384ش.

13ـ          پیرامون مقدم، مریم، دسته‌بندی خصال اخلاقی در صحیفۀ سجادیه، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال، 1389ش.

14ـ          ترکاشوند، مهدی و دیگران، «تجلی عاطفه و جایگاه آن در صحیفۀ سجادیه»، ادب عربی، شم‍ 1، دورٔۀ 4، بهار1391ش.

15ـتقوی نسب، نجمه و میر شاه جعفری، ابراهیم، «اصول بهداشت روانی از منظر صحیفۀ سجادیه»، مطالعات اسلام و روان‌شناسی، شم‍ 3، پاییز و زمستان 1387ش.

16ـ          حسینی اشکوری، جعفر، «اجازات روایی صحیفه در قرن یازدهم»، سفینه، شم‍ 9، زمستان 1384ش.

17ـ          حسینی جلالی، محمد حسین، دراسة حول الصحیفة السجادیة، بیروت، اعلمی، 1421ق.

18ـ          حسینی شاهرودی، مرتضی و شریعتی، فهیمه، «بررسی مفهوم استغفار در صحیفۀ سجادیه»، علوم قرآن و حدیث، شم‍ 86، بهار و تابستان 1390ش.

19ـحکیم، محسن، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفه»، کتاب ماه دین، بخش اول، شم‍‍ 49ـ50، آبان و آذر 1380ش؛ بخش دوم، شم‍ 51ـ52، دی و بهمن 1380 ش؛ بخش سوم و پایانی، شم‍ 53ـ54، اسفند 1380 و فروردین 1381 ش.

20ـدده‌بیگی، محسن، «مرگ در صحیفۀ سجادیه»، بینات، شم‍ 68، زمستان 1389ش.

21ـدریابیگی، محسن، «بررسی تطبیقی مفهوم صدق در قرآن، روایات، و صحیفۀ سجادیه»، پژوهش دینی، شم‍ 17، پاییز 1387ش.

22ـ          ــــــــــــــــــــ «مرگ اندیشی در صحیفۀکاملۀ سجادیه»، اندیشۀ نوین دینی، سال هشتم، شم‍ 29، بهار و تابستان 1391ش.

23ـسبحانی‌نژاد، مهدی و علیین، حمید، «درآمدی بر ابعاد و زمینه‌های تربیت در صحیفۀ سجادیه»، مشکوة، شم‍ 91، تابستان 1385ش.

24ـسجادی، احمد، «بایسته‌های پژوهشی در بارۀ صحیفۀ سجادیه»، سفینه، شم‍ 6، بهار 1384ش.

25ـسروش، عبدالکریم، بسط تجربۀ نبوی، تهران، صراط، 1378ش.

26ـ          سلیمانی، مصطفی، «درآمدی بر نظام تربیتی و انسان‌شناسی از منظر صحیفۀ سجادیه»، راه تربیت، شم‍ 15، تابستان 1390ش.

27ـ          شریفی، مرضیه، «درآمدی بر رویکرد اسلامی درمان افسردگی با محوریت صحیفۀ سجادیه»، معرفت، شم‍ 174، خرداد 1391ش.

28ـ          شمس آبادی، آرزو، اندیشۀ اخلاقی بازتابیده در صحیفۀ سجادیه، پایان نامۀ کارشناسی ارشد اخلاق و تربیت اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر، 1392ش.

29ـ          صحیفۀکاملۀ سجادیه، منسوب بن امام زین العابدین علی بن حسین (ع)، به کوشش و با ترجمۀ حسین استاد ولی، قم، الهادی، 1383ش.

30ـصدرایی خویی، علی، «صحیفۀ سجادیه به روایت ابن مالک»، علوم حدیث، شم‍ 29، پاییز 1382ش.

31ـقائمی، علی، و دیگران، «بررسی مبانی تربیت اجتماعی از دیدگاه امام سجاد (ع) در صحیفۀ سجادیه»، روان‌شناسی تربیتی، شم‍ 17، تابستان 1389ش.

32ـ          کریمی، احمد، «مسئولیت پذیری اجتماعی در دعای مکارم الاخلاق»، پژوهشهای اخلاقی، سال اول، شم‍ 4، تابستان 1390ش.

33ـ          مجتهد شبستری، محمد، «ایمان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، جلد دهم، تهران، 1380ش.

34ـ          مجلسی، محمد تقی، رساله در بیان اسانید و طرق مؤلف در نقل صحیفۀ سجادیه، ضمن بحار الانوار محمد باقر مجلسی، جلد صد و هفت، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق/ 1983م.

35ـ          مردمی، ابوالقاسم، «در جستجوی الگوی رفتاری از دعای مکارم الاخلاق»، مصباح، شم‍ 76، مرداد و شهریور 1387ش.

36ـ          مرزوقی، رحمت الله، «انسان و تربیت از منظر صحیفۀ سجادیه»، اندیشۀ دینی، شم‍‌ 15، تابستان 1384ش.

37ـمقامی، حمید و میر شاه جعفری، ابراهیم، «رهیافتی به نظام تربیتی اسلام از نگاه صحیفۀ سجادیه»، اندیشۀ دینی، شم‍ 15، تابستان 1384ش.

38ـ          ملا سلیمانی، فرشته و دیگران، «بررسی مبانی تربیت اجتماعی از دیدگاه امام سجاد (ع) در صحیفۀ سجادیه»، روان‌شناسی تربیتی، شم‍ 17، تابستان 1389ش.

39ـموسوی بروجردی، حسن، «پژوهشی در نسخۀ شهید اول از صحیفۀ سجادیه»، ترجمۀ محمود نظری، سفینه، شم‍ 7، تابستان 1384ش.

40ـ          مهروش، فرهنگ، «اندیشۀ اخلاقی ابن مسعود»، پژوهشنامۀ اخلاق، سال هفتم، شم‍ 24، تابستان 1393ش.

41ـ          ــــــــــــــــــــ «آیینهای ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آنها»، صحیفۀ مبین، سال نوزدهم، شم‍ 53، بهار و تابستان 1392ش.

42ـ          ــــــــــــــــــــ «تاریخ انگارۀ ذکر در فرهنگ اسلامی»، مطالعات قرآن و حدیث، شم‍ 13، بهار و تابستان 1394ش.

43ـ          ــــــــــــــــــــ هویت وانتساب صحیفۀ سجادیه با تکیه بر شاخصه‌های متن، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن  حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، 1382ش.

44ـ          ــــــــــــــــــــ و کامیاب، رضوان، «اندیشۀ اخلاقی شهید عبدالحسین دستغیب و خاستگاه قرآنی آن»، صحیفۀ مبین، سال بیستم، شم‍‌ 55، بهار و تابستان 1393ش.

45ـ          هاشمی شاه قبادی، رضا، «سیرۀ تربیتی امام سجاد (ع) در دعای مکارم الاخلاق»، نیستان ادیان و مذاهب، شم‍ 3، پاییز و زمستان 1390ش.