تحلیلها از پدیدۀ رؤیا در قرآن کریم و فرهنگ اسلامی

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

محمد رضا حاجی اسماعیلی ¹ ()
زهرا کریمی ² ()

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1391/06/01

کلید واژه: خواب, رؤیای صادقه, خواب دیدن, وحی, حجیّت رؤیا,

چکیده مقاله :

پدیدۀ رؤیا حقیقتی است که انسان در حیات خویش دایم آن را تجربه می‌کند. خواب دیدن، رویارویی مداوم انسان با مناظری است گاه فرح بخش و گاه جان‌سوز. بدین سان، در فرهنگهای مختلف از دیرباز بحثهای مختلفی در تحلیل ماهیت آن پی گرفته شده است؛ همچنان که از دیرباز، برخی تطابق رؤیا با واقع را موضوعی شایان تأمل شناخته، و برخی دیگر نیز، واقع‌نمایی رؤیا را انکار نموده‌اند. بحث در بارۀ رؤیا در فرهنگ اسلامی هم سابقه‌ای کهن دارد. قرآن کریم به‌روشنی در بارۀ اقسام این پدیده بحث نموده، و میان رؤیاهای صادقه و خوابهای پریشان تمایز نهاده است. به همین ترتیب، ضمن یادکرد برخی کارکردهای رؤیا و حکمت الاهی از خَلق آن، از رؤیا به مثابۀ نشانۀ خدا، و از رؤیای انبیای الاهی همچون گونه‌ای از وحی و دریافت پیام از خداوند یاد نموده است. پابه‌پای این اشارات و تصریحات قرآنی، عالمان مسلمان هم از دیرباز به تحلیل این پدیده توجه نشان داده، و در بارۀ آن از جهات و زوایای مختلف بحثهایی مطرح کرده‌اند. بناست که در این مطالعه، نگرشهای رایج به رؤیا در فرهنگ اسلامی و جایگاه آن در متون بنیادین این فرهنگ، بازکاوی شود.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ            آلوسی، محمود، غرائب الاغتراب، چ سنگی، بغداد، 1327ق.

2ـ            ابن بابویه، محمد، الامالی، قم، 1417ق.

3ـ            ابن جعد، علی، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، 1417ق/ 1996م.

4ـ            ابن سینا، حسین، الشفاء (الطبیعیات)، به کوشش سعید زائد، قم، 1404ق.

5ـ            همو، القانون، بیروت، دار صادر.

6ـ             همو، المباحثات، به کوشش محسن بیدار فر، قم، انتشارات بیدار، 1371.

7ـ            همو، النجاة، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران، 1364ش.

8ـ            ابن شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، کتابخانۀ حیدری.

9ـ            ابن عربی، محمد، الرسائل، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، 1367ش.

10ـ        همو، التفسیر، چاپ اول، بیروت، ‏1422ق.

11ـ        ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دار صادر.

12ـ        انصاری، محمد رضا، «رؤیا»، دائرة المعارف تشیع، به کوشش احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران، جلد 11، تهران، 1383ش.

13ـ        بخاری، محمد، الجامع الصحیح، استانبول، دار الطباعة العامره.

14ـ        ثوری، سفیان، التفسیر، بیروت، 1403ق.

15ـ        جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، 1376ش.

16ـ        جندی، محمد، السلوک فی طبقات العلماء و الملوک، به کوشش محمد بن علی اکوع حوالی، صنعاء، 1995م.

17ـ        حسن زادۀ آملی، حسن، تکمله درشرح صد کلمه، قم، 1384ش.

18ـ        حسینی همدانی، محمد حسین، انوار درخشان، تهران، 1404ق.

19ـ        خویی، ابوالقاسم، صراط النجاة، قم، 1416ق.

20ـ        رابط، رحیم، خواب و تحلیل رؤیا از دیدگاه یونگ، تهران، 1389ش.

21ـ        راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دمشق/ بیروت، 1412ق.

22ـ        رسائل اخوان الصفا، بیروت، 1376ق/ 1957م؛

23ـ        رضوان طلب، محمد رضا، رؤیا از نظر دین و روانشناسی، تهران، 1371ش.

24ـ        سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمود حلو و محمود محمد طناحی، جیزه، 1992م.

25ـ        صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403ق.

26ـ        طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمۀ محمد باقر موسوی همدانی، قم، 1374ش.

27ـ        طبرسی، فضل، مجمع البیان، ترجمۀ ابراهیم میر باقری و دیگران، تهران، 1350ـ1360ش.

28ـ        طبری، محمد، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1415ق/ 1995م.

29ـ        طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، 1375ش.

30ـ        طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، 1378ش.

31ـ        عضیمه، صالح، معناشناسی واژگان قرآن، ترجمۀ حسین سیدی، مشهد، 1386ش.

32ـ        قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، 1383ش.

33ـ        قمی، علی، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، قم، 1404ق.

34ـ        فروم، اریش، زبان از یاد رفته، ترجمۀ ابراهیم امانت، تهران، 1349ش.

35ـ        فروید، زیگموند، هذیان و رؤیا در گرادیوای ینسن، ترجمۀ محمود نوایی، تهران، 1334ش.

36ـ        فخر رازی، محمد، مفاتیح الغیب، بیروت، 1420ق.

37ـ        کامل التعبیر، منسوب به ابن سیرین، تهران، علمی.

38ـ        کریمی، مصطفی، وحی شناسی، قم، 1386ش.

39ـ        کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه.

40ـ        مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، 1393ق.

41ـ        مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، 1360ش.

42ـ        معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر.

43ـ        مفید، محمد، الفصول المختاره، به کوشش علی میر شریفی، بیروت، 1414ق/ 1993م.

44ـ        مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، 1424ق/ 2003م.

45ـ        مقدم، سبا، «درس گفتارهای یونگ در تعبیر و تفسیر رؤیا»، بخارا، شمارۀ 83، مهر و آبان 1390ش.

46ـ        مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، اسلامیه.

47ـ        یونگ، کارل گوستاو، تحلیل رؤیا، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، افکار.

نیز:

48ـ         Fahd, T., “Istikhara,” Encyclopedia of Islam, 2^nd edition., Leiden, 1960 ff., vol. IV.

49ـ         Kinberg, Leah, “Dreams and Sleep,” Encyclopedia of Qur'an, ed. Jane Dammen MC Auliff, vol. I, Brill, 2001.

50ـ         Siegel, Jerome M., “Sleep,” Encyclopedia Encarta,  DVD ROM edition, Microsoft Corporation, 2006.