قرائت شاذ حمزۀ اصفهانی در کتاب التنبیه علی حدوث التصحیف
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثعنایت الله فاتحی نژاد 1 , حمید عابدی فیروزجایی 2
1 -
2 -
کلید واژه: اختلاف قرائات, حمزة بن حسن اصفهانی, قرائات سبع, تاریخ قرائات, قرائات شاذ, تصحیف,
چکیده مقاله :
از دیرباز قرآن پژوهان به مسئلۀ اختلاف قرائات عطف نظر کرده و با کاربرد شیوه‌های گوناگون برای سنجش قرائات مختلف و بازنمودن قرائات اصیل و پذیرفته از قرائات شاذ، کوشیده‌اند. آنان هر یک از رویکردی متفاوت به بحث نگریسته، و مکتبها و نظریه‌های مختلفی را در این باره پدید آورده‌اند. بسیاری از این رویکردها به دانش زبان‌شناسی نیز پیوند خورده‌اند. از همین رو، نمی‌توان دیدگاه برخی زبان‌شناسان کهن را که در حوزۀ علوم قرآن هم اشخاصی خبره بوده‌اند نادید انگاشت. حمزۀ اصفهانی یکی از این شخصیتها به شمار می‌آید که در کتاب التنبیه علی حدوث التصحیف خویش، قرائتهایی شاذ را بازنموده است؛ قرائتهایی که به نظر می‌رسد نمی‌توانشان در هیچ یک از گزارشهای تاریخی در بارۀ روایات شاذ قرائت قرآن کریم، بازجست. در این مطالعه کوشش می‌شود با مطالعۀ گزارشهای حمزه و دیگر شواهد کهن تاریخی از دوران زندگی و حیات علمی وی، مبانی او در سنجش قرائات قرآن کریم در قیاس با قاریان بزرگ عصرش تبیین گردد.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن ابی‌داوود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، به کوشش محمد بن عبده، قاهره، دار الفاروق الحدیثة ، 1423ق/ 2002م.
2ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1403ق/ 1362ش.
3ـ ابن جزری، محمد بن محمد، النشر فی القرائات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المطبعة التجاریة الکبری، 1373ق.
4ـ ابن جنی، عثمان، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات و الایضاح عنها، به کوشش علی نجدی ناصف و دیگران، قاهره، وزارت اوقاف، 1420ق.
5ـ ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیة ، 1386ق.
6ـ ابن خالویه، حسین بن احمد، الحجة فی القراءات السبع، به کوشش عبدالعال سالم مکرم، بیروت، دار الشروق، 1401ق.
7ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
8ـ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفه، 1417ق.
9ـ ابوعلی فارسی، حسن بن احمد، الحجة للقراء السبعة، به کوشش بدرالدین قهوجی و بشیر جویجابی، دمشق/ بیروت، دار المأمون للتراث، 1413ق/ 1993م.
10ـ ابوعمرو دانی، عثمان بن سعید، الاحرف السبعة، به کوشش عبدالمهیمن طحان، مکه، مکتبة المناره، 1408ق.
11ـ أبونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، تاریخ اصفهان، به کوشش سید کسروی حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.
12ـ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، مطبعة وکالة المعارف، 1951م.
13ـ بیرونی، ابوریحان محمد، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیک، 1923م.
14ـ ــــــــــــــــــــ الجماهر فی معرفة الجواهر، ضمن پایگاه اینترنتی الوراق[1].
15ـ پاکتچی، احمد، «ابن مجاهد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد چهارم، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، تهران، 1370ش.
16ـ ــــــــــــــــــــ فقه الحدیث با تکیه بر مسائل لفظ، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1392ش.
17ـ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الانبیاء، بیروت، دار و مکتبة الحیاة، 1961م.
18ـ ــــــــــــــــــــ التنبیه علی حدوث التصحیف، به کوشش محمد اسعد طلس، بیروت، دار صادر، 1412ق.
19ـ ــــــــــــــــــــ الدرة الفاخره فی الامثال السائره، به کوشش عبدالمجید قطامش، قاهره، دار المعارف، 1972م.
20ـ ــــــــــــــــــــ دیوان ابی نواس، به کوشش ایوالد واگنر، بیروت، موسسة الرساله، 1424ق.
21ـ زلهایم، رودلف، الأمثال العربیة القدیمة مع اعتناء خاص بکتاب الأمثال لأبی عبید، ترجمۀ رمضان عبد التواب، بیروت، دار الامانة/ موسسة الرساله، 1391ق.
22ـ سالاری شادی، علی، «حمزۀ اصفهانی و سنی ملوک الارض و الانبیاء»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1377ش، شمارۀ 14.
23ـ سلیم، عبدالامیر، «ابن مقسم»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد چهارم، تهران، 1370ش.
24ـ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، به کوشش عبد الرحمن بن یحیی معلمی، قاهره، مکتبة ابن تیمیه، 1400ق.
25ـ شهاب، مظهر، «حمزة الاصفهانی»، الموسوعة العربیة، جلد هشتم، دمشق، هیئة الموسوعة العربیه، 1418ق/ 1998م.
26ـ صفدی، خلیل بن أیبک، تصحیح التصحیف و تحریر التحریف، به کوشش سید شرقاوی، قاهره، مکتبة الخانجی، 1407ق.
27ـ ضیائی، علی اکبر، «ابن شنبوذ»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد چهارم، تهران، 1370ش.
28ـ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، به کوشش خلیل میس، بیروت، دار الفکر، 1415ق/ 1995م.
29ـ عتر، حسن ضیاء الدین، الاحرف السبعة و منزلة القراءات منها، بیروت، دار البشائر الاسلامیه، 1409ق/ 1988م.
30ـ فاتحی نژاد، عنایت الله، «حمزۀ اصفهانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 21، تهران، مؤسسۀ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1393ش.
31ـ قطامش، عبدالمجید، «حمزة بن الحسن الاصبهانی و مکانته الادبیه»، ضمن الدرة الفاخرۀ حمزۀ اصفهانی (رک: همین مأخذ).
32ـ قطان، مناع بن خلیل، نزول القرآن علی سبعة احرف، قاهره، مکتبة وهبه، 1411ق/ 1991م.
33ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1365ش.
34ـ مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق/ 1983م.
35ـ مختار عمر، احمد و مکرم، عبد العال سالم، معجم القرائات القرآنیة، کویت، جامعة الکویت، 1408ق.
36ـ مروزی، احمد بن علی، مسند ابی‌بکر، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، المکتب الاسلامی.
37ـ مساح، رضوان، «تصحیف»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد پانزدهم، تهران، 1387ش.
38ـ مکی بن ابی‌طالب قیسی قیروانی، الابانة عن معانی القراءات، به کوشش محیی‌الدین رمضان، دمشق/ بیروت، دار المأمون للتراث، 1399ق/ 1979م.
39ـ ملوحی، عبدالمعین و حمصی، اسماء، مقدمه بر التنبیه حمزۀ اصفهانی (رک: همین مأخذ).
40ـ منجد، صلاح الدین، دراسات فی تاریخ الخط العربی منذ بدایته الی نهایة العصر الاموی، بیروت، دار الکتاب الجدید، 1972م؛
41ـ مهروش، فرهنگ، «راویان مکتب: کاربرد داده‌های رجالی برای شناسایی جریانی فرهنگی»، صحیفۀ مبین، شمارۀ 51، بهار و تابستان 1391ش.
42ـ یاقوت حموی، البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
43ـ Rosenthal, Franz, “Ḥamza al-Iṣfahānī,” Encyclopedia of Islam, vol. III, Leiden, Brill, 1986.
_____________ “Taṣḥīf,” Encyclopedia of Islam, vol. X, Leiden, Brill, 1998.
