بررسی تعیین‌کننده‌های توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی شهر قزوین (موردمطالعه: باغ‌نشاط)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

اکبر طالب پور ¹ , سیمین محمدزاده روحی ²

1 - دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
2 - کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/01/31 تاریخ پذیرش : 1402/05/04 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: عوامل اقتصادی, عوامل اجتماعی, اسکان ‌غیررسمی, گرایش به توانمندسازی, باغ‌نشاط,

چکیده مقاله :

سکونتگاه‌های غیررسمی اغلب در مکان‌های تجمع مهاجرین روستایی و فقرای شهری، در اثر توسعه روزافزون شهر و ناتوانی مدیریت‌شهری در تأمین به‌موقع نیاز به مسکن شکل می‌گیرند. این مناطق خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه و پیشرفت شهری قرار دارند و افراد بدون اجازه در درون یا بیرون از محوطه‌ی قانونی شهرها اقدام به ساخت سکونتگاه می‌کنند این سکونتگاه‌ها عموماً سند مالکیت رسمی ندارند و از خدمات و زیرساخت‌های شهری بی‌بهره هستند. عدم برخورداری از امکانات‌ و خدمات‌شهری و عدم توجه مسئولین‌شهری به این محلات منجر به جدایی‌گزینی محلی ساکنین و پیدایش انواع ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود. امروزه در کنار پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، لزوم توجه به توانمندسازی ساکنین چنین محلاتی در راستای افزایش تاب‌‍‌آوری محله‌ای باعث شده است تا ساماندهی محلاتی ازاین‌دست در کانون‌توجه برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد، پژوهش حاضر با عنایت به این‌امر و با هدف کمک به مدیران شهری و بهبود وضعیت محلات شهر قزوین به بررسی و سنجش میزان گرایش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط به توانمندسازی و سنجش عوامل مؤثر بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین این‌محله بر اساس نظریه‌های توانمندسازی پرداخته است. جامعه‌آماری پژوهش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط قزوین بودند که 341 نفر از آنها به‌عنوان نمونه‌آماری با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج نشان داد؛ میانگین گرایش به توانمندسازی در بین ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط‌ بالاتر از حد متوسط است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان دادند؛ عوامل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی به ترتیب بیشترین اثر را بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین بر عهده‌دارند و درمجموع این چهار عامل 27 درصد از واریانس متغیر وابسته‌ تحقیق را تبیین نمودند.

چکیده انگلیسی:

Informal settlements are often formed in places where rural migrants and also the poor people of the urban society settle in these places, as a result of the increasing development of the city and the inability of the city administration to meet the need for housing. These areas are outside the official and legal planning of urban development and progress, and people build settlements inside or outside of the legal area of the cities without permission. These settlements generally do not have official ownership documents and do not benefit from urban public services and infrastructure. The lack of city facilities and public services and the lack of city officials' attention to these neighborhoods lead to the local segregation of residents and the emergence of various social anomalies. The present research with the aim of helping city managers and improving the condition of the neighborhoods of Qazvin city has investigated the tendency of informal settlement residents of Bagh Neshat neighborhood to empowerment. The statistical population of the research was the residents of the informal settlement of Bagh Neshat neighborhood of Qazvin, The results showed; The average trend towards empowerment among the residents of informal settlements in Bagh Neshat neighborhood is higher than the average. Also, the results of multivariate regression analysis showed; Social, economic, physical and legal factors respectively have the greatest effect on the tendency to empower residents, and in total, these four factors explained 27% of the variance of the dependent variable of the research.

منابع و مأخذ:

• ارژنگی مستعلی بیگلو، حجت و محمدی، علیرضا (1394). انتخاب راهکار مناسب ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، فصلنامه چشم‌انداز مطالعات شهری و روستایی، دوره 1، شماره 1. صص 61-75.


• اسکندریان، غلامرضا و فیروزآبادی، سید احمد (1398). واکاوی نقش و اهمیت رویکرد توانمندسازی در مواجهه با اسکان غیررسمی از نگاه صاحب‌نظران و حرفه‌مندان، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، 4(11).


• ایران‌دوست، کیومرث (1388). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران)، تهران: نشر شهر


• ایمان‌پور، محمودرضا؛ شمس‌الدینی، علی و سرور، رحیم (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرقی ایران (موردمطالعه: شهر بجنورد)، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال 2، شماره 1. صص 92-77.


• آقایی، حجت (1395)، امکان توانمندسازی در شهر مراغه (نمونه موردی میکائیل‌آباد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز


• بابایی الیاسی، میلاد؛ پیریان کلات، امید؛ پیله‌ور، علی‌اصغر و زارع یرجی، مهرزاد (1401). «امکان‌سنجی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی بر پایه ادراک ذهنی در محله زورآبادِ شهر لوشان»، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، سال چهارم، شماره اول، صص 67-86.


• بابایی، اکرم؛ رجبی‌فر، بهناز و نظامی، سپیده(1390). بررسی ابعاد سرمایه اجتماعی و نقش آن در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی، نمونه موردی: محله باغ‌نشاط شهر قزوین، ششمین کنگره سالانه عمران، معماری و توسعه شهری.


• پارتر، رابرت و ایونز، سلی لوید(1384). شهر در جهان درحال توسعه، ترجمه کیومرث ایران‌دوست، مهدی دهقان و م احمدی، تهران: انتشارات سازمان شهرداری و دهیاری‌ها


• پورافکاری، نصرالله و عسکر قنبری (1391). سازوکار توانمندسازی نیروی انسانی در مدیریت سازمان‌های ورزشی، مجله مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال چهارم، شمارة 3، صص 25-38.


• پورمحمدی، محمدرضا؛ میرزایی، علی و حکیمی، هادی (1398). سنجش میزان رضایتمندی ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی از خدمات ارائه شده مدیریت شهری (مطالعه موردی: محله پاسداران تبریز)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دوره 14، شماره 3 صص 585-603.


• پیران، پرویز (1381)، اسکان غیررسمی مطالعه موردی شیرآباد، فصلنامه هفت شهر، سال سوم، شماره 9.


• حاج یوسفی، علی (1391). حاشیه‌نشینی شهری و فرآیند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامی)، نشریه هفت شهر، دوره 1، شماره 8. صص 24 –


• دریاباری، سید جمال‌الدین و لطفی، حیدر (1390). مدیریت و سازماندهی اسکان غیررسمی در شهر بندرعباس، مجله جغرافیابی سرزمین، دوره 8 شماره 1، صص 92-79


• رستم‌زاده، مرضیه (1398). برنامه‌ریزی به‌منظور توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی نمونه موردی شهر بندرعباس محله آیت‌الله غفاری


• رستم‌زاده، یاور (1391). ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی؛ مورد پژوهی: محله توحید؛ شهر بندرعباس، مدیریت شهری و روستایی، شماره 28.


• رهنما، محمدرحیم و یعقوبی، مژگان (1401). توانمندسازی سکونتگاه غیررسمی شهرک شهید رجایی مشهد، مجله مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، تابستان 1401.


• رفیعیان، مجتبی؛ خدائی، زهرا و داداش‌پور، هاشم (1392). ظرفیت‌سازی اجتماعات محلی به‌مثابۀ رویکردی در توانمندسازی نهادهای اجتماعی، فصلنامۀ جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دورة اول، شمارة 2، صص 133-161.


• روزنامه شرق (1402). مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی وضعیت حاشیه‌نشینی در کشور را بررسی کرد، دوم‌آبان 1402.


• سرور، هوشنگ؛ امین‌زاده، سیامک. (1398). تبیین علل شکل‌گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آنها (موردمطالعه: محله علی‌آباد بوکان)، فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، سال 2، شماره 3. صص 17-42.


• سلمی کیانی، صدیقه، محسن شاطریان، حامد صفری (1399). شناسایی عوامل تسهیل کنندة توانمندسازی محله‌های حاشیه‌نشین شهر اصفهان (مطالعه موردی: محله عاشق‌آباد)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورة 8، شماره 1، صص 161-192.


• شاطریان، محسن و امیر اشنویی (1392). عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در شهر کاشان، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، سال یازدهم، شمارة 36، صص 159-280.


• شاه‌حسینی، پروانه (1392). بررسی سیر تحول اسکان غیررسمی با تأکید بر ایران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)


• شکوئی، حسین (1382). فلسفه‌های محیطی و مکتب‌های جغرافیایی، گیتاشناسی


• صرافی، مظفر (1387). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در پرتو حکمروایی خوب شهری، فصلنامه هفت شهر، دوره 2، شماره 24، صص 4-13.


• صرافی، مظفر (1379). جهانی‌شدن شهر و شهری شدن جهان، طرح مسئله‌ای برای جنوب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 156-155، صص 167-164


• صفرآبادی، اعظم؛ مؤیدفر، سعیده؛ وارثی، حمیدرضا و بلاغی، رسول (1395). رویکرد توانمندسازی مناطق حاشیه‌ای موردشناسی سکونتگاه غیررسمی حسن‌آباد یزد، جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 6 (19)، صص 230-216.


• محسنی، رضاعلی(1400). شهر و مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر روش‌های ساماندهی و توانمندسازی آن مورد مطالعه شهر ساری. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 13(2).


• فکوهی، ناصر (1383). انسان‌شناسی شهری، تهران: نشر نی.


• قادمرزی، حامد؛ جمشیدی، علیرضا؛ جمشیدی، معصومه و داود، جمینی (1392). اولویت‌بندی چالش‌های اسکان غیررسمی با استفاده از تحلیل سلسه مراتبی (AHP)، فصلنامه مطالعات شهری، دوره دوم، شماره ششم.


• گیلبرت، آلن و ژوزف گاگلر (1375)، شهرها، فقر و توسعه، ترجمه پرویز کریمی ناصری، شهرداری تهران،192.


• محمدی، سیدهدایت؛ حبیبی، داود؛ نوروزی فرد، هاشم و نویدی نیا، سجاد (1401). تبیین راهکارهای اثربخشی و توانمندسازی سرمایه انسانی در افزایش کارایی و بهبود عملکرد شهرداری‌ها، مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، صفحات 88-83.


• محمدی، علیرضا (1388). ظرفیت‌سازی اجتماع‌محور: پشتوانه ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی، مجله هفت شهر، دوره 2، شماره 29. صص 113 –


• مشکینی، ابوالفضل؛ سجادی، ژیلا؛ دین‌دوست، جواد و تفکری، اکرم (1390). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با شیوه توانمندسازی نمونه موردی محله بابا جعفری، تحقیقات جغرافیایی، شماره 102، صص 148-123.


• هاشمی، حسین (1380). ساماندهی فضایی-کالبدی هادی‌آباد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری


• Abouelmagd, S. A. S. (2020). The Rehabilitation of Slums and Informal Settlements in Greater Cairo: Applying a Livelihood Perspective to Evaluate Existing Policy and Implementation Approaches. Technische Universitaet Berlin (Germany).


• Abrams, C. (1964). Man's struggle for shelter in an urbanizing world (No. 2). MIT Press (MA).


• Baye, F., Wegayehu, F., & Mulugeta, S. (2020). Drivers of informal settlements at the peri-urban areas of Woldia: Assessment on the demographic and socio-economic trigger factors. Land Use Policy, 95, 104573.


• Gilbert, A, (1994): The Latin America cities. Latin America Bureau, London Publisher.


• Gilbert, A. (2005). Book review: the challenge of slums: global report on human settlements 2003. Progress in Human Geography, 29(1), 118-120.


• Ha, s-k (2007), Housing Regeneration and Building Sustainable low-income communities in korea, Habitat International,31, pp 116-129.


• Habitat, U. (2016). Urbanization and development: emerging futures. World cities report, 3(4), 4-51.


• Hoyt-Oliver, J. (2020). Communities and the Kingdom: An Introduction from the Editor-in-Chief. Social Work & Christianity, 47(3).


• Janeiro, Sinha, Abhijat (1995), Community development for effective slum upgrading;case study: Indore Habitat Project, Indore, India,School of Architecture MCGill University, Montreal, March.


• Kanaskar, M. (2016). Urban health: Participation of the urban poor and communication. Journal of Health Management, 18(3), 381-400.


• Keivani, R. & Werna, E. (2001). Modes of housing provision in developing countries. Progress in planning, 55(2), 65-118.


• Kretzmann, J. and Mcknight, J., 2003, Building Communities From the Inside Out: A Path Toward Finding and Mobilizing a Community’s Assets, Chicago, IL: ACTA Publications.


• Dev & et al (2021). "Patterns of Inclusion and Exclusion in Informal Slum Upgrading: The Case of Guwahati, India", "Urban Science"،nomber 3. Pp 1-22.


• E. & et al. (2021)."Land tenure security and informal settlement upgrading: The case of Nairobi, Kenya"،"Cities"، no. 118, pp 1-10.


• Mehrolhasani, M. H., Yazdi-Feyzabadi, V., & Ghasemi, S. (2021). Community empowerment for health promotion in slums areas: A narrative review with emphasis on challenges and interventions. Journal of Education and Health Promotion, 10.


• Mishra Aneil & Gretchen M. Spreitzer (1997), “Survivor Responses to Downsizing: the Mitigating Effects of Trust and Empowerment”; Southern California Studies Center. Quinn, Robert E. & Gretchen M. Spreitzer.


• Montoya, PHillip j. (1991). Social and Cultural Capital: Empowerment for Sustainable Development in The Mountains of ESCAZU, COSTA RICA, The University of New Mexico, Albuquerque, NM 87131.


• Narayan, D, (2002): Empowerment and Poverty reduction;a source book, the World press.


• Okech, V. Neszméry, Š., & Mačkinová, M. (2020). EMPOWERING THE MARGINALIZED THROUGH COMMUNITY WORK: A LITERATURE REVIEW. Proceedings of CBU in Social Sciences, 1, 173-178.


• Payne, G. K. (1977). Urban housing in the Third World. Routledge Kegan & Paul.


• Pino, A.; Hormazabal, N. (2013). Informal settlements reinterpreting, rural imaginary in urban areas: the case of Valparaiso’s ravines, Habitat International, vol.51, pp. 511-515


• Rana, M. M. P., & Piracha, A. (2018). Supplying water to the urban poor: Processes and challenges of community-based water governance in Dhaka city. Management of Environmental Quality: An International Journal.


• Sheuya, S. A. (2008). Improving the health and lives of people living in slums. Annals of the New York Academy of Sciences, 1136(1), 298-306.


• Spreitzer, Gretchen M. (2005) “Psychological Empowerment in the Workplace: Dimensions, Measurement and Validation”; The Academy of Management Journal, Vol. 38 No. 5


• Tanzil, Tanzil. (2018). Community Empowerment Strategy Based on Social and Cultural Capital ofCoastal Communities at Makassar Island. IOP conf. Ser.; Earth and environ. SCI. 156 012052.


• Turner, J. (1969). Uncontrolled urban settlement: problems and policies in G. Breese (ed.) The city in newly developing countries: readings on urbanism and urbanization.


• H. et al(2022). "Community Participation in Informal Settlement Upgrading: Importance, Barriers, and Supportive Mechanisms in Egypt, "Sustainability.no 4, pp 1-21.


• Kim, W. et al (2022)."Citizen Inclusion in Post-Disaster Informal Settlement Upgrading: The Case of Colombo, Sri Lanka", "Sustainability"،no 2, pp 1-14.