بررسی تعیین‌کننده‌های توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی شهر قزوین (موردمطالعه: باغ‌نشاط)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

اکبر طالب پور ¹ (دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران (نویسنده مسئول))
سیمین محمدزاده روحی ² (کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران )

تاریخ دریافت : 1402/01/31 تاریخ پذیرش : 1402/05/04 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: عوامل اقتصادی, عوامل اجتماعی, اسکان ‌غیررسمی, گرایش به توانمندسازی, باغ‌نشاط,

چکیده مقاله :

سکونتگاه‌های غیررسمی اغلب در مکان‌های تجمع مهاجرین روستایی و فقرای شهری، در اثر توسعه روزافزون شهر و ناتوانی مدیریت‌شهری در تأمین به‌موقع نیاز به مسکن شکل می‌گیرند. این مناطق خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه و پیشرفت شهری قرار دارند و افراد بدون اجازه در درون یا بیرون از محوطه‌ی قانونی شهرها اقدام به ساخت سکونتگاه می‌کنند این سکونتگاه‌ها عموماً سند مالکیت رسمی ندارند و از خدمات و زیرساخت‌های شهری بی‌بهره هستند. عدم برخورداری از امکانات‌ و خدمات‌شهری و عدم توجه مسئولین‌شهری به این محلات منجر به جدایی‌گزینی محلی ساکنین و پیدایش انواع ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود. امروزه در کنار پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، لزوم توجه به توانمندسازی ساکنین چنین محلاتی در راستای افزایش تاب‌‍‌آوری محله‌ای باعث شده است تا ساماندهی محلاتی ازاین‌دست در کانون‌توجه برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد، پژوهش حاضر با عنایت به این‌امر و با هدف کمک به مدیران شهری و بهبود وضعیت محلات شهر قزوین به بررسی و سنجش میزان گرایش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط به توانمندسازی و سنجش عوامل مؤثر بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین این‌محله بر اساس نظریه‌های توانمندسازی پرداخته است. جامعه‌آماری پژوهش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط قزوین بودند که 341 نفر از آنها به‌عنوان نمونه‌آماری با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج نشان داد؛ میانگین گرایش به توانمندسازی در بین ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط‌ بالاتر از حد متوسط است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان دادند؛ عوامل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی به ترتیب بیشترین اثر را بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین بر عهده‌دارند و درمجموع این چهار عامل 27 درصد از واریانس متغیر وابسته‌ تحقیق را تبیین نمودند.

چکیده انگلیسی:

Informal settlements are often formed in places where rural migrants and also the poor people of the urban society settle in these places, as a result of the increasing development of the city and the inability of the city administration to meet the need for housing. These areas are outside the official and legal planning of urban development and progress, and people build settlements inside or outside of the legal area of the cities without permission. These settlements generally do not have official ownership documents and do not benefit from urban public services and infrastructure. The lack of city facilities and public services and the lack of city officials' attention to these neighborhoods lead to the local segregation of residents and the emergence of various social anomalies. The present research with the aim of helping city managers and improving the condition of the neighborhoods of Qazvin city has investigated the tendency of informal settlement residents of Bagh Neshat neighborhood to empowerment. The statistical population of the research was the residents of the informal settlement of Bagh Neshat neighborhood of Qazvin, The results showed; The average trend towards empowerment among the residents of informal settlements in Bagh Neshat neighborhood is higher than the average. Also, the results of multivariate regression analysis showed; Social, economic, physical and legal factors respectively have the greatest effect on the tendency to empower residents, and in total, these four factors explained 27% of the variance of the dependent variable of the research.

منابع و مأخذ:

• ارژنگی مستعلی بیگلو، حجت و محمدی، علیرضا (1394). انتخاب راهکار مناسب ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، فصلنامه چشم‌انداز مطالعات شهری و روستایی، دوره 1، شماره 1. صص 61-75.


• اسکندریان، غلامرضا و فیروزآبادی، سید احمد (1398). واکاوی نقش و اهمیت رویکرد توانمندسازی در مواجهه با اسکان غیررسمی از نگاه صاحب‌نظران و حرفه‌مندان، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، 4(11).


• ایران‌دوست، کیومرث (1388). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران)، تهران: نشر شهر


• ایمان‌پور، محمودرضا؛ شمس‌الدینی، علی و سرور، رحیم (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرقی ایران (موردمطالعه: شهر بجنورد)، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال 2، شماره 1. صص 92-77.


• آقایی، حجت (1395)، امکان توانمندسازی در شهر مراغه (نمونه موردی میکائیل‌آباد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز


• بابایی الیاسی، میلاد؛ پیریان کلات، امید؛ پیله‌ور، علی‌اصغر و زارع یرجی، مهرزاد (1401). «امکان‌سنجی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی بر پایه ادراک ذهنی در محله زورآبادِ شهر لوشان»، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، سال چهارم، شماره اول، صص 67-86.


• بابایی، اکرم؛ رجبی‌فر، بهناز و نظامی، سپیده(1390). بررسی ابعاد سرمایه اجتماعی و نقش آن در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی، نمونه موردی: محله باغ‌نشاط شهر قزوین، ششمین کنگره سالانه عمران، معماری و توسعه شهری.


• پارتر، رابرت و ایونز، سلی لوید(1384). شهر در جهان درحال توسعه، ترجمه کیومرث ایران‌دوست، مهدی دهقان و م احمدی، تهران: انتشارات سازمان شهرداری و دهیاری‌ها


• پورافکاری، نصرالله و عسکر قنبری (1391). سازوکار توانمندسازی نیروی انسانی در مدیریت سازمان‌های ورزشی، مجله مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال چهارم، شمارة 3، صص 25-38.


• پورمحمدی، محمدرضا؛ میرزایی، علی و حکیمی، هادی (1398). سنجش میزان رضایتمندی ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی از خدمات ارائه شده مدیریت شهری (مطالعه موردی: محله پاسداران تبریز)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دوره 14، شماره 3 صص 585-603.


• پیران، پرویز (1381)، اسکان غیررسمی مطالعه موردی شیرآباد، فصلنامه هفت شهر، سال سوم، شماره 9.


• حاج یوسفی، علی (1391). حاشیه‌نشینی شهری و فرآیند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامی)، نشریه هفت شهر، دوره 1، شماره 8. صص 24 –


• دریاباری، سید جمال‌الدین و لطفی، حیدر (1390). مدیریت و سازماندهی اسکان غیررسمی در شهر بندرعباس، مجله جغرافیابی سرزمین، دوره 8 شماره 1، صص 92-79


• رستم‌زاده، مرضیه (1398). برنامه‌ریزی به‌منظور توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی نمونه موردی شهر بندرعباس محله آیت‌الله غفاری


• رستم‌زاده، یاور (1391). ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی؛ مورد پژوهی: محله توحید؛ شهر بندرعباس، مدیریت شهری و روستایی، شماره 28.


• رهنما، محمدرحیم و یعقوبی، مژگان (1401). توانمندسازی سکونتگاه غیررسمی شهرک شهید رجایی مشهد، مجله مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، تابستان 1401.


• رفیعیان، مجتبی؛ خدائی، زهرا و داداش‌پور، هاشم (1392). ظرفیت‌سازی اجتماعات محلی به‌مثابۀ رویکردی در توانمندسازی نهادهای اجتماعی، فصلنامۀ جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دورة اول، شمارة 2، صص 133-161.


• روزنامه شرق (1402). مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی وضعیت حاشیه‌نشینی در کشور را بررسی کرد، دوم‌آبان 1402.


• سرور، هوشنگ؛ امین‌زاده، سیامک. (1398). تبیین علل شکل‌گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آنها (موردمطالعه: محله علی‌آباد بوکان)، فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، سال 2، شماره 3. صص 17-42.


• سلمی کیانی، صدیقه، محسن شاطریان، حامد صفری (1399). شناسایی عوامل تسهیل کنندة توانمندسازی محله‌های حاشیه‌نشین شهر اصفهان (مطالعه موردی: محله عاشق‌آباد)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورة 8، شماره 1، صص 161-192.


• شاطریان، محسن و امیر اشنویی (1392). عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در شهر کاشان، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، سال یازدهم، شمارة 36، صص 159-280.


• شاه‌حسینی، پروانه (1392). بررسی سیر تحول اسکان غیررسمی با تأکید بر ایران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)


• شکوئی، حسین (1382). فلسفه‌های محیطی و مکتب‌های جغرافیایی، گیتاشناسی


• صرافی، مظفر (1387). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در پرتو حکمروایی خوب شهری، فصلنامه هفت شهر، دوره 2، شماره 24، صص 4-13.


• صرافی، مظفر (1379). جهانی‌شدن شهر و شهری شدن جهان، طرح مسئله‌ای برای جنوب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 156-155، صص 167-164


• صفرآبادی، اعظم؛ مؤیدفر، سعیده؛ وارثی، حمیدرضا و بلاغی، رسول (1395). رویکرد توانمندسازی مناطق حاشیه‌ای موردشناسی سکونتگاه غیررسمی حسن‌آباد یزد، جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 6 (19)، صص 230-216.


• محسنی، رضاعلی(1400). شهر و مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر روش‌های ساماندهی و توانمندسازی آن مورد مطالعه شهر ساری. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 13(2).


• فکوهی، ناصر (1383). انسان‌شناسی شهری، تهران: نشر نی.


• قادمرزی، حامد؛ جمشیدی، علیرضا؛ جمشیدی، معصومه و داود، جمینی (1392). اولویت‌بندی چالش‌های اسکان غیررسمی با استفاده از تحلیل سلسه مراتبی (AHP)، فصلنامه مطالعات شهری، دوره دوم، شماره ششم.


• گیلبرت، آلن و ژوزف گاگلر (1375)، شهرها، فقر و توسعه، ترجمه پرویز کریمی ناصری، شهرداری تهران،192.


• محمدی، سیدهدایت؛ حبیبی، داود؛ نوروزی فرد، هاشم و نویدی نیا، سجاد (1401). تبیین راهکارهای اثربخشی و توانمندسازی سرمایه انسانی در افزایش کارایی و بهبود عملکرد شهرداری‌ها، مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، صفحات 88-83.


• محمدی، علیرضا (1388). ظرفیت‌سازی اجتماع‌محور: پشتوانه ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی، مجله هفت شهر، دوره 2، شماره 29. صص 113 –


• مشکینی، ابوالفضل؛ سجادی، ژیلا؛ دین‌دوست، جواد و تفکری، اکرم (1390). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با شیوه توانمندسازی نمونه موردی محله بابا جعفری، تحقیقات جغرافیایی، شماره 102، صص 148-123.


• هاشمی، حسین (1380). ساماندهی فضایی-کالبدی هادی‌آباد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری


• Abouelmagd, S. A. S. (2020). The Rehabilitation of Slums and Informal Settlements in Greater Cairo: Applying a Livelihood Perspective to Evaluate Existing Policy and Implementation Approaches. Technische Universitaet Berlin (Germany).


• Abrams, C. (1964). Man's struggle for shelter in an urbanizing world (No. 2). MIT Press (MA).


• Baye, F., Wegayehu, F., & Mulugeta, S. (2020). Drivers of informal settlements at the peri-urban areas of Woldia: Assessment on the demographic and socio-economic trigger factors. Land Use Policy, 95, 104573.


• Gilbert, A, (1994): The Latin America cities. Latin America Bureau, London Publisher.


• Gilbert, A. (2005). Book review: the challenge of slums: global report on human settlements 2003. Progress in Human Geography, 29(1), 118-120.


• Ha, s-k (2007), Housing Regeneration and Building Sustainable low-income communities in korea, Habitat International,31, pp 116-129.


• Habitat, U. (2016). Urbanization and development: emerging futures. World cities report, 3(4), 4-51.


• Hoyt-Oliver, J. (2020). Communities and the Kingdom: An Introduction from the Editor-in-Chief. Social Work & Christianity, 47(3).


• Janeiro, Sinha, Abhijat (1995), Community development for effective slum upgrading;case study: Indore Habitat Project, Indore, India,School of Architecture MCGill University, Montreal, March.


• Kanaskar, M. (2016). Urban health: Participation of the urban poor and communication. Journal of Health Management, 18(3), 381-400.


• Keivani, R. & Werna, E. (2001). Modes of housing provision in developing countries. Progress in planning, 55(2), 65-118.


• Kretzmann, J. and Mcknight, J., 2003, Building Communities From the Inside Out: A Path Toward Finding and Mobilizing a Community’s Assets, Chicago, IL: ACTA Publications.


• Dev & et al (2021). "Patterns of Inclusion and Exclusion in Informal Slum Upgrading: The Case of Guwahati, India", "Urban Science"،nomber 3. Pp 1-22.


• E. & et al. (2021)."Land tenure security and informal settlement upgrading: The case of Nairobi, Kenya"،"Cities"، no. 118, pp 1-10.


• Mehrolhasani, M. H., Yazdi-Feyzabadi, V., & Ghasemi, S. (2021). Community empowerment for health promotion in slums areas: A narrative review with emphasis on challenges and interventions. Journal of Education and Health Promotion, 10.


• Mishra Aneil & Gretchen M. Spreitzer (1997), “Survivor Responses to Downsizing: the Mitigating Effects of Trust and Empowerment”; Southern California Studies Center. Quinn, Robert E. & Gretchen M. Spreitzer.


• Montoya, PHillip j. (1991). Social and Cultural Capital: Empowerment for Sustainable Development in The Mountains of ESCAZU, COSTA RICA, The University of New Mexico, Albuquerque, NM 87131.


• Narayan, D, (2002): Empowerment and Poverty reduction;a source book, the World press.


• Okech, V. Neszméry, Š., & Mačkinová, M. (2020). EMPOWERING THE MARGINALIZED THROUGH COMMUNITY WORK: A LITERATURE REVIEW. Proceedings of CBU in Social Sciences, 1, 173-178.


• Payne, G. K. (1977). Urban housing in the Third World. Routledge Kegan & Paul.


• Pino, A.; Hormazabal, N. (2013). Informal settlements reinterpreting, rural imaginary in urban areas: the case of Valparaiso’s ravines, Habitat International, vol.51, pp. 511-515


• Rana, M. M. P., & Piracha, A. (2018). Supplying water to the urban poor: Processes and challenges of community-based water governance in Dhaka city. Management of Environmental Quality: An International Journal.


• Sheuya, S. A. (2008). Improving the health and lives of people living in slums. Annals of the New York Academy of Sciences, 1136(1), 298-306.


• Spreitzer, Gretchen M. (2005) “Psychological Empowerment in the Workplace: Dimensions, Measurement and Validation”; The Academy of Management Journal, Vol. 38 No. 5


• Tanzil, Tanzil. (2018). Community Empowerment Strategy Based on Social and Cultural Capital ofCoastal Communities at Makassar Island. IOP conf. Ser.; Earth and environ. SCI. 156 012052.


• Turner, J. (1969). Uncontrolled urban settlement: problems and policies in G. Breese (ed.) The city in newly developing countries: readings on urbanism and urbanization.


• H. et al(2022). "Community Participation in Informal Settlement Upgrading: Importance, Barriers, and Supportive Mechanisms in Egypt, "Sustainability.no 4, pp 1-21.


• Kim, W. et al (2022)."Citizen Inclusion in Post-Disaster Informal Settlement Upgrading: The Case of Colombo, Sri Lanka", "Sustainability"،no 2, pp 1-14.

متن کامل:



سال سیزدهم ـ شماره­ی چهل و هشتم ـ پاییز 1402

صص73-41

بررسی تعیین‌کننده‌های توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی شهر قزوین (موردمطالعه: باغ‌نشاط)

 

اکبر طالب‌پور¹، سیمین محمدزاده روحی²

 

چکیده

 سکونتگاه‌های غیررسمی اغلب در مکان‌های تجمع مهاجرین روستایی و فقرای شهری، در اثر توسعه روزافزون شهر و ناتوانی مدیریت‌شهری در تأمین به‌موقع نیاز به مسکن شکل می‌گیرند. این مناطق خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه و پیشرفت شهری قرار دارند و افراد بدون اجازه در درون یا بیرون از محوطه‌ی قانونی شهرها اقدام به ساخت سکونتگاه می‌کنند این سکونتگاه‌ها عموماً سند مالکیت رسمی ندارند و از خدمات و زیرساخت‌های شهری بی‌بهره هستند. عدم برخورداری از امکانات‌ و خدمات‌شهری و عدم توجه مسئولین‌شهری به این محلات منجر به جدایی‌گزینی محلی ساکنین و پیدایش انواع ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود. امروزه در کنار پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، لزوم توجه به توانمندسازی ساکنین چنین محلاتی در راستای افزایش تاب‌‍‌آوری محله‌ای باعث شده است تا ساماندهی محلاتی ازاین‌دست در کانون‌توجه برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد، پژوهش حاضر با عنایت به این‌امر و با هدف کمک به مدیران شهری و بهبود وضعیت محلات شهر قزوین به بررسی و سنجش میزان گرایش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط به توانمندسازی و سنجش عوامل مؤثر بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین این‌محله بر اساس نظریه‌های توانمندسازی پرداخته است. جامعه‌آماری پژوهش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط قزوین بودند که 341 نفر از آنها به‌عنوان نمونه‌آماری با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج نشان داد؛ میانگین گرایش به توانمندسازی در بین ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط‌ بالاتر از حد متوسط است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان دادند؛ عوامل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی به ترتیب بیشترین اثر را بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین بر عهده‌دارند و درمجموع این چهار عامل 27 درصد از واریانس متغیر وابسته‌ تحقیق را تبیین نمودند.

واژگان کلیدی: عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، گرایش به توانمندسازی، اسکان ‌غیررسمی، باغ‌نشاط.

 

مقدمه و بیان مسئله

سكونتگاه‌هاي غيررسمي بازتابی از فقر شهري تلقي مي‌شوند که این نمود را مي‌توان در گسست كالبدي پاره‌اي از نواحي مسكوني از پيكره كل‌شهر و در چارچوب كاهش ميزان برخورداري از خدمات شهري، اجتماعي، كيفيت سكونت و از سوي ديگر به حاشيه رانده‌ شدن و انزواي اجتماعي پاره‌اي از گروه‌ها در این‌گونه سكونتگاه‌ها مشاهده‌کرد. درباره ساكنان اين سكونتگاه‌ها پيش‌داوري‌هاي گوناگوني وجود دارند؛ برخي آنان را از ديدگاه آسيب‌شناسي اجتماعي بررسی نموده و با اتخاذ نگرش امنيتي ساكنان اين سكونتگاه‌ها را افرادي هنجارشكن و بزهكار معرفی می‌کنند، دیدگاهی دیگر پيدايش اين سكونتگاه‌ها را ناشي از مهاجرت‌هاي روستا – شهري ارزیابی می‌کنند كه ساکنین به دليل عدم برخورداري از توانمندي حرفه‌اي لازم و سـطح درآمـد کافی، قادر بـه يـافتن جايگاه مناسبي در اقتصاد شهري نبوده و از همين‌رو به حرفه‌هاي غيرمولد وابـسته بـه كلان‌شهر در بخش‌های غیررسمی اقتـصاد روي‌آورده و در سـكونتگاه‌هاي پيرامون شهرها ترکیبی از كار و زندگي برای خانواده خودشان فراهم می‌آورند (مشکینی و همکاران، 1390: 124).

از منظر تاریخی می‌توان اذعان نمود که جامعه ایرانی در حالی با ساختار سنتی خود، پا به عرصه جهان مدرن گذاشت که تمهیدات لازم برای روبرو شدن با چالش‌های جهان نوین سرمایه‌داری را نداشت، بنابراین طبیعی بود که در چنین بستری اسکان خودرو و غیررسمی‌نمود بیشتری داشته‌باشد و این سکونتگاه‌ها با گسست کالبدی از شهر، نوعی گسست اجتماعی و اقتصادی را تجربه نمایند. سرعت رشد شهرنشینی در کشورهای در حال‌توسعه همانند کشور ایران، بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته است. این رشد شتابان، مسائل و معضلات بسیاری برای این شهرها به دنبال داشته است. در این میان اسکان غیررسمی به‌عنوان آیینه‌ی تمام نمای مسائل شهری جایگاه و اهمیت خاصی در مطالعاتی از‌این‌دست دارد. براساس گزارش دبیرخانه ستاد ملی ‌بازآفرینی ‌شهری ‌پایدار در سال 1401 بیش از شش میلیون نفر از جمعیت کشور در این سکونتگاه‌ها زندگی می‌کنند (روزنامه شرق، دوم ‌آبان 1402).

رشد یک‌باره و قارچ‌گونه شهرها در مجموعه سکونتگاه‌های شهری جوامع کمتر توسعه‌یافته در پی گسترش انباشت سرمایه‌داری جهانی، موجب مهاجرت گسترده از پیرامون که عمدتاً روستاییان فقیر و بدون شغل و تخصص بودند، به شهرها شده است (قادمرزی و همکاران، 1392: 44).

انواع معضلات اجتماعی از قبیل؛ فقر، فحشا، بی‌هویتی، بیکاری، بد مسکنی و بالاخره پیدایی سکونتگاه‌های غیررسمی از نتایج مهاجرت مهاجرین است که معمولاً این مسائل اجتماعی در مبدأ مهاجرت وجود ندارد اما در مقصد مهاجرت مهاجرین را گرفتار خود می‌سازند (داوودپور، 1394: 30). در حال حاضر نیمی از جمعیت کشورهای جهان سوم و در حال‌توسعه در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن هستند. براساس گزارش سازمان‌ملل این سکونتگاه‌ها چالش اصلی هزاره‌سوم شمرده‌می‌شوند در صورت ادامه این روال و برنامه‌ریزی نامناسب از سوی دولت‌ها پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ حدود ۲ میلیارد نفر از جمعیت شهرنشین جهان در این‌گونه سکونتگاه‌ها زندگی خواهند کرد (محسنی،1397: 3).

این سکونتگاه‌ها با سیمای زشت و خدمات ناکافی و شرایط بد و ساکنان کم‌توان و مشاغلی موقت، آمادگی بروز ناهنجاری‌های و بی‌قاعدگی‌های اجتماعی و بازتولید فقر را فراهم می‌کند. در مواقع بروز بلایای طبیعی خطرپذیری بالایی دارند. از طرف دیگر نبود خدمات شهری مناسب و زیرساخت‌های اساسی و...که به‌عنوان شاخص‌های کیفیت محیط زندگی در نظر گرفته می‌شود باعث به وجود آمدن خطرات زیست‌محیطی در این سکونتگاه‌ها می‌شود و ناپایداری این مناطق بیشتر می‌شود. به پدیده سکونتگاه‌های غیررسمی از دیدگاه‌های متفاوتی نگریسته می‌شود که خود باعث به وجود آمدن رویکردها و نگرش‌های متفاوت می‌شود گروهی این پدیده را به‌عنوان غده سرطانی که از تجمع فقرا به وجود آمده در نظر می‌گیرند و تنها راه‌حل آن را برچیدن آن می‌دانند اما اکثر کارشناسان حوزه مطالعات‌شهری نگاه متفاوتی نسبت به این پدیده شهری دارند. یکی از آخرین طرح‌های کاربردی و عملی در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی به مبحث توانمندسازی پرداخته است. در برنامه توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی، تلاش می‌شود خدمات پایه و زیربنایی به‌منظور کاهش فاصله کالبدی از بدنه اصلی پدیدار شود و خدمات‌رسانی به‌گونه‌ای انجام پذیرد که زمینه رفع تبعیض و کاهش فاصله طبقاتی برای گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر را مهیا سازد. توانمندسازی یکی از رویکردهای نوین برنامه‌ریزی شهری در راستای کاهش فقر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار آمده و مجموعه اقداماتی را دربرمی‎‌گیرد که با شکوفایی استعدادها و قابلیت‌های ساکنین درصدد رشد و ارتقاء وضعیت موجود اسکان غیررسمی به وضعیت مطلوب شهری است (اسکندریان و فیروزآبادی، 1398: 4). در رویکرد توانمندسازی کوشش می‌شود بافت‌های غیررسمی ساماندهی شود و عرصه‌ای در جهت رشد و پیشرفت مناطق شکل بگیرد این برنامه با هدف سهیم شدن همه اقشار محروم و فقیر جامعه اعمال می‌شود در این برنامه تلاش می‌شود شایستگی‌ها و توانمندی‌های افراد شناخته شده به بهترین شکل ممکن مورد استفاده قرار گیرد و مسائل و مشکلات منطقه مسکونی برطرف شود (ایران‌دوست، 1389: 64).

شهر قزوین یکی از استان‌های کشور بود که در ابتدای برنامه‌های نوسازی و توسعه اقتصادی در اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه به‌عنوان کانون مراکز تولیدی و صنعتی مورد توجه برنامه‌ریزان وقت قرار گرفته و همین امر منجر به این شد تا قزوین و شهرهای پیرامونی آن، مورد توجه مهاجران و جویندگان کار و کارگران قرار گیرد ازاین‌رو در حاشیه شهر محلاتی شکل گرفت که در زمان خود بسیار ارزان‌قیمت‌تر از سایر محلات میانی شهر بوده و از حیث جغرافیایی و اجتماعی نیز در حاشیه شهر قرار داشتند، این بافت‌ها عمدتاً بر روی زمین‌های دولتی داخل شهری یا زمین‌های بایر حاشیه شهر در مقیاس کوچک و بزرگ شکل گرفتند که بعداً مسبب آسیب‌های اجتماعی گوناگون ناشی از جرایم نسل اول و نسل دوم مهاجرین شدند. ازجمله این سکونتگاه‌ها در پیرامون قزوین می‌توان به محلات باغ‌نشاط و کوی بهار در جنوب باغات و اراضی کشاورزی اشاره کرد. محله باغ‌نشاط از نظر تقسیمات کالبدی به‌عنوان محدوده منفصل در حد شرقی شهر قزوین استقراریافته است این محل در ضلع جنوب غربی میدان مینودر و در مجاورت باغات سنتی، اراضی زراعی، عناصر دامداری و رودخانه‌های فصلی از یک طرف و کانون‌های صنعتی از طرف دیگر واقع شده است شکل‌گیری اولیه محله در پی احداث واحد دامداری در اوایل دهه پنجاه و اسکان کارگران شاغل در این واحد در پیرامون آن آغاز شده است و هسته اولیه محله تشکیل گردیده است این منطقه ازلحاظ نوع بافت و مکان استقرار و قدمت آن جزو محله‌های فرودست منفصل از شهر به‌حساب می‌آید کمبود و نبود خدمات عمومی در این محله و نیز در بن‌بست قرار گرفتن محله به‌مرور تبعات اجتماعی نامناسبی در ساکنان نیمه ‌شهری- نیمه روستایی این محله داشته است و زمینه واگرایی بیشتر آنان از نظام اجتماعی را موجب شده است. وجود گاوداری در یک طرف ورودی شهر و همچنین محل نگهداری اسب در طرف دیگر ورودی شهر که هر دو نیز متروکه هستند، معضلات زیادی را در این منطقه به وجود آورده است. آنچه در وضع موجود باغ‌نشاط دیده می‌شود محرومیت این سکونتگاه به لحاظ کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و حقوقی است بلاتکلیفی مردم از اینکه نه شهر و نه روستا محسوب نمی‌شوند نارضایتی ساکنین را در پی داشته است. سطح پایین زندگی، فقر و مخاطره‌آمیز بودن شرایط زندگی به خاطر قرار گرفتن در مسیر مسیل‌ها و رودخانه‌های فصلی، ساخت‌وسازهای غیرمجاز و ناایمن، کمبود خدمات مناسب شهری و مسائل بیشمار دیگری از این‌دست، سنجش تمایل به توانمندسازی را ضروری می‌سازد. وضعیت محله باغ‌نشاط به شکلی است که این محله علاوه بر مخاطراتی که برای ساکنین دربردارد برای ساکنین سایر محلات نیز مشکلاتی را ایجاد نموده است؛ به‌نحوی‌که از یک‌سو سرریز جمعیت جویای خدمات شهری مشکلات خدماتی سایر محلات را دوچندان نموده و متورم می‌سازد و از سوی دیگر زمینه‌های جرایم سازمان‌یافته شهری را تسهیل نموده و به مکانی امن برای جرایم مختلف تبدیل‌شده است؛ بنابراین هرگونه اقدامی در افزایش توانمندسازی ساکنین این محله می‌تواند به افزایش میزان توانمندی سایر محلات کمک نماید. بدیهی است مشارکت مردم مورد مطالعه به‌طور اعم و ساکنین باغ‌نشاط به‌طور اخص در حل مسائل خود باید به‌عنوان یک اصل محوری در نظر گرفته‌شود و رغبت ساکنین به توانمندسازی از اصول اساسی در این زمینه محسوب می‌شود چراکه احساس ارزشمندی، احساس دیده شدن، افزایش احساس تعلق مکانی و راهبردهای فرمایشی از بالا به پایین عملاً ره به جایی نخواهند برد علی‌ای‌حال با توجه به موارد ذکر شده محققین در تحقیق حاضر درصدد یافتن پاسخ به این سؤالات اساسی هستند که از یک‌سو میزان گرایش ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط به توانمندسازی چه قدر است؟ و از سوی دیگر عوامل مؤثر بر توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط قزوین کدامند؟

 

اهمیت و ضرورت تحقیق

براساس گزارش مرکز اسکان بشر سازمان‌ملل متحد که در سال 2003 منتشر شده است سکونتگاه‌های غیررسمی مسکنی تعریف شده است که با چارچوب‌های قانونی تطابق ندارند و در شهرها به وجود می‌آیند که می‌توانند در گستره‌ی زیادی غیررسمی باشند (لیوسی و دیگران، 1398: 92). بانک جهانی نیز سکونتگاه‌های غیررسمی را این‌گونه تعریف می‌کند بخش‌هایی از شهر هستند که مورد سهل‌انگاری واقع شده‌اند، شرایط زندگی و وضعیت کیفیت مسکن آنها بسیار پایین است. از ویژگی‌های مشترک سکونتگاه‌های غیررسمی می‌توان به فقدان تأسیسات شهری مناسب و کافی و نبود خدمات شهری مناسب اشاره کرد که موجب شکاف و فاصله عمیق اجتماعی بین ساکنان این سکونتگاه‌ها و مناطق رسمی شهر می‌شود (معاونت ‌آموزشی پژوهشکده مدیریت ‌شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها، 1388: 3). واقعیت این است که پس از آنکه طبقه کم‌درآمد شهری و مهاجران فقیر روستایی بنا بر دلایل متفاوتی نتوانستند از طریق بازار متعارف ورسمی مسکن مورد نیاز خود را مهیا کنند از طریق بخش غیررسمی مبادرت به ایجاد سرپناهی برای خود می‌کنند این اقدام اولین مرحله در بروز شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی است آنچه که در روند شکل‌گیری اسکان‌غیررسمی در تمام کشورها عمومیت دارد این است که سکونت غیررسمی در میان فقرا اساس اقتصادی دارد و در واقع بازتاب و واکنش منطقی و خردمندانه در برابر فقر است (شاه‌حسینی، 1392: 55). اگرچه بخش بزرگی از ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی دوره‌ای مهاجر بوده‌اند اما تعداد افرادی که از بخش غیررسمی شهرها به این سکونتگاه‌های غیررسمی روی می‌آورند هر روز افزایش می‌یابد و ازلحاظ قومی، شغلی و گروهی متنوع هستند (پیران، 1377: 14). ازاین‌رو توانمندسازی جدیدترین و مناسب‌ترین راه‌حل در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی است. توانمندسازی راهبردی جهانی برای مسکن است؛ که در سال 2000 در نشست عمومی سازمان‌ملل پذیرفته شد. این راهبرد بر فقرزدایی و توسعه پایدار انسان‌محور استوار است (خضرایی،1381: 56)؛ و با به کارگیری مشارکت مردم همراه با ساختار دفاع دولت و سازمان‌های بومی و محلی در توانمندسازی و قدرت بخشی به ساکنان به‌عنوان اصل‌محوری در ساماندهی اسکان غیررسمی مورد توجه است. با توجه به اینکه پژوهش حاضر به پدیده اسکان غیررسمی در منطقه باغ‌نشاط می‌پردازد اهمیت انجام چنین پژوهشی در این‌امر نهفته است که اگر به همه‌ی عوامل مؤثر بر توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی اعم از اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، کالبدی و ... توجه شود و از ظرفیت‌های بومی و محله‌ای برای بهبود وضعیت باغ‌نشاط استفاده شود میزان رضایت ساکنین و تعلق مکانی آنها بالا می‌رود و مردم احساس تأثیرگذاری بر سرنوشت خود و احساس ارزشمندی پیدا می‌کنند و همچنین بین مناطق مختلف شهر از نظر دسترسی به منابع و امکانات تعادل بیشتری برقرار می‌شود و از توسعه نابرابر و فقر و محرومیت سکونتگاه‌های غیررسمی می‌کاهد، همچنین نتایج این پژوهش می‌تواند در جهت یاری‌رساندن به مدیران و نهادهای برنامه‌ریز شهری در جهت ساماندهی نیروی انسانی و استفاده بهینه منابع و امکانات و کاربری زمین مؤثر باشد و راه‌کارهایی در جهت توانمندسازی منطقه ارائه نموده و در جهت جلوگیری از معضلات اجتماعی و توسعه شهر قزوین سهمی هرچند کوچک داشته‌باشد.

 

پیشینه پژوهش و مبانی نظری

پیشینه داخلی

رهنما و یعقوبی (1401) در پژوهشی به بررسی توانمندسازی سکونتگاه غیررسمی شهرک شهید رجایی مشهد پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد؛ راهبرد کلی توانمندسازی این محدوده جنبه تدافعی داشته است و راهبردهای ساماندهی کالبدی، محیطی و جمعیتی با ایجاد زیرساخت‌ها و تسهیلات شهری، استفاده بهینه از زمین‌های موقوفه آستان قدس رضوی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی و کالبدی محدوده، توسعه متعادل عناصر شهری، تأمین مسکن مناسب و زیباسازی در طراحی، ضمن حفظ هویت فرهنگی محدوده با بهره‌گیری از مصلای بومی و تلفیق آن با مصلای جدید، راهبردهای مهم توانمندسازی شهرک شهید رجایی به شمار آورده‌شده‌است.

بابایی الیاسی و همکاران (1400) در پژوهشی به بررسی امکان‌سنجی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی بر پایه ادراک ذهنی در محله زورآبادِ شهر لوشان پرداختند. نتایج تحقیق نشان دادند؛ از دیدگاه شهروندان میان مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده‌ سکونتگاه غیررسمی محله زورآباد تفاوت وجود دارد؛ در مرحله دوم، با استفاده از تحلیل عاملی، مشخص گردید که مؤلفه اقتصادی با ضریب 321/0، به‌عنوان بالاترین اولویت توانمندسازی و به ترتیب مؤلفه محیط زیستی با ضریب 309/0، اجتماعی با ضریب 297/0، کالبدی با ضریب 266/0 و دسترسی با ضریب 231/0؛ بایستی در اولویت رسیدگی توسط مسئولان ذیربط قرار گیرند.

کیانی سلمی و همکاران (1399) در پژوهشی به شناسایی عوامل تسهیل کنندة توانمندسازی محله‌های حاشیه‌نشین شهر اصفهان (مطالعة موردی: محلة عاشق‌آباد( پرداختند، نتایج پژوهش نشان داد دستیابی به توانمندسازی ساکنان محله، با بهبود شاخص‌های اثرگذار در پنج بعد کالبدی، اجتماعی، فرهنگی آموزشی، زیست‌محیطی و اقتصادی با وزن‌های کوواریانسی 82/0، 78/0، 73/0، 56/0، 53/0 میسر است و بیشترین اثربخشی از طریق بعد کالبدی مشاهده گردید.

رستم‌زاده (1398) در پژوهشی با عنوان برنامه‌ریزی  توانمندسازی ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در محله آیت‌الله غفاری بندرعباس با هدف شناخت وضعیت و قابلیت‌های سرمایه اجتماعی جهت توسعه محلات فقیرنشین و نقش سرمایه اجتماعی ساکنین در ظرفیت‌سازی محله‌ای و رفع محرومیت با استفاده از روش کاربردی و توصیفی تحلیلی و ابزار پرسشنامه، نشان داد که اعتماد مردم به مدیریت شهری با فراهم شدن زمینه‌های مشارکت مردم فراهم می‌شود که در نهایت منجر به توانمندی ساکنین می‌شود.

محسنی (1397) در پژوهشی با عنوان شهر و مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر روش‌های ساماندهی و توانمندسازی آن در شهر ساری پرداخت نتایج این پژوهش حاکی از شدت مسائل اقتصادی، نارضایتی اجتماعی و بروز مشکل مسکن و تشدید مسائل زیست‌محیطی و بهداشتی بود و پژوهشگر دو مدل را برای ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی ساری مؤثر ارزیابی نموده است.

صفرآبادی و دیگران (1395) در پژوهشی با عنوان رویکردهای توانمندسازی مناطق حاشیه‌ای شهری مطالعه موردی حسن‌آباد یزد پرداخت بر اساس نتایج این تحقیق مهم‌ترین عوامل موثر در توسعه محله پایدار به 9 عامل کاهش‌یافته و عامل زیست‌محیطی ۱9.۵۲ واریانس و عامل مهارت‌آموزی با ۳.۶۹ کمترین درصد واریانس را به خود اختصاص داد. 

آقایی (1395) پژوهشی تحت‌عنوان امکان‌سنجی توانمندسازی اسکان غیررسمی در شهر مراغه نمونه موردی میکائیل‌آباد انجام داد، نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان از ناکارآمدی سیاست‌های کلان اقتصادی و تمرکزگرایی در بسیاری از زمینه‌ها و مخصوصاً مدیریت ضعیف شهری، زمینه فقر شهری را در منطقه میکائیل‌آباد فراهم کرده است، به علت ضعف و به روز نبودن قوانین شهری طرح‌های توانمندسازی با شکست مواجه شده است.

 

پیشینه خارجی

کیم و همکاران³ (2022) در مطالعه‌ای به شامل شدن شهروندان در بهبود اسکان غیررسمی پس از بحران: مورد کلمبو، سریلانکا پرداختند. نتایج نشان داد؛ محسوب شدن شهروندان در فرآیند بهبود اسکان غیررسمی، تأثیر مثبتی بر ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و فضایی محله داشته است. نتایج تحلیل نشان می‌دهد که شامل شدن شهروندان و همکاری آن‌ها در فرآیند بهبود اسکان غیررسمی، اثر مثبتی بر ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و فضایی محله داشته است. همچنین، افزایش شفافیت و نظارت بر فرآیند بهبود اسکان غیررسمی و همکاری بین شهروندان و بخش مسئولین بهبود هماهنگی در فرآیند بهبود اسکان غیررسمی را نیز به دنبال داشته است.

علی و همکاران (2022) در پژوهشی به بررسی مشارکت جامعه در بهبود اسکان غیررسمی: اهمیت، موانع و مکانیسم‌های پشتیبان در مصر، پرداختند. نتایج مطالعه ایشان نشان داده است که مشارکت جامعه در بهبود اسکان غیررسمی، زمینه‌ساز شناخت بهتر نیازهای جامعه محلی، بهبود امکان دسترسی به خدمات پایه، افزایش توانمندی‌های جامعه محلی و همچنین توسعه پایدار و اثربخشی در بهبود اسکان غیررسمی است. همچنین، شناسایی موانع و مکانیسم‌های پشتیبانی می‌تواند به شهرداری‌ها و نهادهای عمومی کمک کند تا رویکرد بهبود اسکان غیررسمی با مشارکت جامعه را به‌خوبی پیاده‌سازی کنند. در این‌ مقاله بررسی تأکید بر نقش مشارکت جامعه در بهبود اسکان غیررسمی، شناسایی موانع و مکانیسم‌های پشتیبان و ارائه چارچوبی برای پیاده‌سازی بهره‌ور از طریق نقش مشارکت جامعه در بهبود اسکان‌های غیررسمی را می‌دهد.

کریوکی و همکاران⁴ (2021) به بررسی امنیت اقتصادی اراضی و بهبود اسکان غیررسمی: مطالعه موردی نایروبی، کنیا پرداختند. هدف این مقاله، بررسی رابطه‌ی امنیت اقتصادی اراضی و بهبود اسکان غیررسمی است. نتایج نشان می‌دهند که بهبود امنیت اقتصادی اراضی و رویکرد مشارکتی در بهبود اسکان غیررسمی، می‌تواند منجر به بهبود وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرهای در حال توسعه شود.

دو و همکاران⁵ (2021) در پژوهشی به بررسی الگوهای درگیری و عدم درگیری در بهبود اسکان غیررسمی: مطالعه موردی شهر گواهاتی هند پرداختند نتایج نشان داد که ارتباط افراد با محیط زیست، ایفای نقش خانوادگی و تأثیر آموزش و آگاهی بر مهارت‌های ارتباطی، عوامل مهمی در بهبود اسکان‌های غیررسمی هستند. همچنین مطالعه نشان می‌دهد که مشارکت و حضور اجتماعی، بهبود اقتصادی و پایداری اجتماعی، می‌تواند به‌عنوان راهکاری مؤثر در بهبود جایگاه سکنی افراد در این اسکان‌ها از نداشتن جایگاهی مناسب استفاده شود.

بای و همکاران⁶ (2020) در پژوهشی به بررسی عوامل محرک سکونتگاه‌های غیررسمی در مناطق حاشیه‌شهری ولدیا پرداختند. بر اساس نتایج این مطالعه عواملی از قبیل؛ اختلاف درآمد، افزایش قیمت اجاره زمین شهری و پرداخت غرامت ناچیز در جریان سلب مالکیت از اراضی به کشاورزان، افزایش روزافزون جمعیت شهری، تخصیص زمین نامناسب، کمبود مسکن و افزایش اجاره ازجمله مهم‌ترین علل اصلی پیدایش اسکان غیررسمی در فضاهای مختلف شهر ولدیا بوده است.

تانزیل⁷ (2018) در مقاله‌ای تحت عنوان استراتژی توانمندسازی اجتماع‌محور مشکلات ماهیگیران ساکن در جزیره ماکاسار اندونزی را با رویکرد توانمندسازی آسیب‌شناسی کرده و به سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی ساکنین در این منطقه پرداخت نتایج پژوهش با دلایل مختلف نشان داده است که سیاست‌های توانمندسازی اقتصادی جوامع ساحلی توانایی سروسامان دادن به زندگی این جوامع را نداشته است.

مانتویا⁸ (1999) پژوهشی با عنوان توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در کوهستان اسکازو و با روش کیفی انجام داد، پژوهشگر در این مطالعه تأکید داشت که برای موفقیت طرح‌های توانمندسازی باید بر امکانات و منابع موجود محلی توجه شود، او تأکید می‌کند که مشارکت مردم برای موفقیت طرح‌های توانمندسازی ضروری است پژوهشگر رویکردی انتقادی به پارادایم توسعه پایدار دارد و معتقد است که این رویکرد در رسیدن به هدف نهایی خود که تغییر و بهبود کیفیت زندگی جوامع هدف بوده است، ناموفق بوده است. بر همین‌اساس پژوهشگر در نتیجه‌گیری که برای عدم موفقیت رویکردهای توانمندسازی ذکر می‌کند تمرکز بیش از حد این رویکردها در سرمایه‌اقتصادی و عدم توجه به سایر شکل‌های سرمایه را عامل عدم موفقیت این طرح‌ها می‌داند مانتویا بر ضرورت تقویت سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی در توانمندسازی تأکید می‌کند (مونتویا، 1999).

 

جمع‌بندی پیشینه داخلی و خارجی تحقیق

بررسی پیشینه‌های مطالعاتی داخلی و خارجی پیشین نشان دادند؛ بیشتر پژوهش‌ها نشان‌دهنده وضعیت بسیار بد سکونتگاه‌های غیررسمی از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و ... است. پژوهشگران معتقد بودند توانمندسازی تنها از بعد کالبدی و محیطی کارساز نیست و علاوه بر اینکه این مناطق نیازمند بهسازی کالبدی هستند ارائه برنامه‌های توانمندسازی و افزایش گرایش به توانمندسازی باید مبتنی بر خود مردم و نهادهای مردمی و محلی باشد که نیازمند هماهنگی نهادها و سازمان‌های مربوطه است. پژوهشگران اعتقاد داشتند در سکونتگاه‌های غیررسمی زمینه شرایط اجتماعی در سطح پایینی قرار دارد و مهم‌ترین راهکار مشارکت و توان‌مردمی و استفاده از سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی در جامعه هدف بوده است.

 

چارچوب نظری

اسکان غیررسمی و لزوم برنامه‌ریزی برای فائق آمدن بر مشکلات حاشیه‌نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی در کشورهای مختلف دارای تاریخچه نسبتاً طولانی است این امر از یک‌سو به بررسی ساختارهای فضایی فقر شهری و عدالت فضایی پرداخته است (تقوایی و دیگران،148:1394) و از سوی دیگر افرادی همچون اسکار لوئیس⁹ از منظر مفهوم فرهنگ فقر و عدم گرایش ساکنین به توانمندسازی پرداخته است از این منظر  فرهنگ فقر شامل مجموعه‌ای گوناگون از ارزش‌ها و باورها در میان فقراست که میان آنها نوعی خرده‌فرهنگ مرتبط با فقر شکل می‌گیرد (فکوهی، 199:1383). در حقیقت نظریه اسکار کیفیتی را نشان می‌دهد که در آن مردم در دام محیط اجتماعی گرفتار می‌شوند که ویژگی چنین محیطی مشتمل بر لاقیدی، تقدیرگرایی، فقدان بلندپروازی و آرمان‌گرایی و استقبال از رفتارهای بزهکارانه است (گیلبرت و کانگر،192:1375). لوئیس معتقد است که این خرده‌فرهنگ به‌صورت رویه زندگی مردم از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و خروج از چرخه فقرا و گرایش‌به‌توانمندی برای ساکنان این مناطق را غیرممکن می‌کند (فکوهی،294:1383).

به‌طورکلی در جهان، برنامه‌های مقابله با حاشیه‌نشینی برای بیش از چهار دهه به اجرا گذاشته شده‌اند، این برنامه‌ها تابع نظریه‌های مختلف سکونتگاه‌های غیررسمی و سیاست‌های کلی دولت‌ها در این زمینه بوده‌اند. برنامه‌های مقابله و مواجهه با اسکان‌غیررسمی در چهار دوره قابل‌تفکیک و بررسی هستند که با توجه به پشتوانه‌های نظری و سیاستی آنها، اجرا شده‌اند (رستم‌زاده؛1390، حاج یوسفی و همکاران؛ 1384، ایران‌دوست؛ 1389 و بذرگر و همکاران؛ 1396).

پژوهشگرانی مانند آبرامز (1964)، رشد این سکونتگاه‌‌ها را تسخیر مناطق‌شهری برای تأمین سرپناه در نظر می‌گرفت که هم با استفاده از قانون زور و هم با نیروی قانون انجام می‌شد (آبرامز، 1964)، تبعیت از چنین رهیافتی منجر به این‌امر شده‌ بود که قبل از دهه 1970، دیدگاه لیبرال و کاهش دخالت دولت در زمینه مسکن برای جامعه فقیر شهری و سکونتگاه‌های غیررسمی، آرمان اصلی دولت‌ها باشد، در واقع، این دیدگاه بر اساس اعتقادی بود که با توسعه اقتصادی، مشکلات مسکن و فقر بهبود خواهند یافت. دیدگاه «نادیده‌گرفتن» در این حیطه بر این اصل تکیه داشت که توسعه اقتصادی می‌تواند این مسائل را حل کند (گیلبرت، 2005: 118). با عدم دستیابی به هدف لیبرالیسم، دولت‌ها به سمت رویکرد اخراج و خالی کردن سکونتگاه‌های غیررسمی و تخلیه اجباری آنها تمرکز کردند. در دهه‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ به‌طور فزاینده از این ‌رویکرد استفاده شد (ورنا و کیونی¹⁰، 2001: 84-87). در پی انتقاداتی که نسبت به شیوه‌های نادیده‌انگاری و اخراج مطرح گردید توجهات جدی نسبت به الگوی بهسازی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مطرح شد که با اجرای ضعیف و کمبود مشارکت محلی، این سیاست نیز با موفقیت‌های مطلوبی همراه نبود (پورمحمدی و همکاران، 1398: 590؛ ابالمقد¹¹، 2020: 42).

در اوایل دهه ۱۹۸۰، به دنبال وقوع مسائلی ازاین‌دست و عدم موفقیت رویکردهای پیشین، رویکرد توانمندسازی با قابلیت ایجاد چارچوب‌های قانونی، نهادی، اقتصادی، مالی و اجتماعی به‌منظور افزایش کارایی اقتصادی و کارآمدی اجتماعات در حوزه توسعه مسکن، توانمندسازی بازار، توانمندسازی سیاسی، توانمندسازی اجتماعی و ... مطرح شد (ارژنگی و محمدی، 1399: 176؛ اوکچ و همکاران¹²، 2020: 45). این رویکرد با تدابیر بانک جهانی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه همچون برزیل، هندوستان، ایران، اندونزی و غنا اجرایی شد که تا حدود زیادی قرین موفقیت بود (پورمحمدی و همکاران، 1398: 590-591).

براساس این دیدگاه استفاده از منابع محلی و توان‌های جوامع محلی به‌منظور بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی، در بافت‌های اسکان‌غیررسمی در راستای توانمندسازی ساکنین انجام می‌شود، تلاش‌های موفق در جهت توانمندسازی مردم فقیر منجر به افزایش آزادی انتخاب و عمل آنها در تمامی ابعاد می‌شود. چهار عنصر اصلی رویکرد توانمندسازی عبارت از: دسترسی به اطلاعات، مشارکت شهروندان، پاسخگویی مسئولین و افزایش ظرفیت سازمان‌های محلی می‌باشند (نارایان¹³، 2002: 13-14).

رویکرد توانمندسازی به‌منظور کاهش نابرابری‌های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و حقوقی و... امروزه در ادبیات اسکان غیررسمی در دنیا جایگاه بالایی دارد، این رویکرد درصدد زمینه‌سازی برای ارتقا شرایط اجتماع محلی سکونتگاه‌های غیررسمی از طریق گسترش استفاده از ظرفیت‌ها و توان موجود است. از آنجایی که اساس موفقیت در توانمندسازی تأکید بر استفاده از توان و ظرفیت درونی و استعدادهای بالقوه محله، در ابعاد مختلف است، در نتیجه استفاده از شیوه مشارکت در توانمندسازی این نوع سکونتگاه‌ها عملاً مردم را در فرایند طراحی، بهره‌وری و اجرا درگیر می‌کند.

توانمندسازی یعنی فرآیندی که مشارکت و توزیع قدرت را تقویت می‌کند تا افراد بتوانند بر عوامل و تصمیم‌هایی که زندگی و سلامت خود را شکل می‌دهند، کنترل داشته باشند (مهرالحسنی و یزدی فیض‌آبادی¹⁴، 2021: 42). با توجه به بافت شهری و پیچیدگی‌های آن، توانمندسازی در سطح جامعه با مشارکت مردم در مداخلات منجر به شفافیت و پاسخگویی می‌شود؛ این رویکرد نگاه ویژه‌ای به کشورهای در حال توسعه که سکونتگاه‌های غیررسمی در آنها متداول است، دارد (کاناسکار¹⁵، 2016: 78). با عنایت به این‌امر که مشارکت می‌تواند در برخی موارد به‌صورت منفعلانه، سطحی و محدود در دوره کوتاه‌مدت یا به‌عنوان ابزاری برای تأمین منافع صاحبان قدرت عمل کند، باید توجه داشت که هرگونه مشارکت به‌تنهایی به‌عنوان توانمندسازی در نظر گرفته نمی‌شود و مشارکت در صورت برخورداری از جمیع ابعاد توسعه‌دهنده وضعیت ساکنین بخشی از توانمندسازی تلقی می‌شود (رانا و پیراچا¹⁶، 2018: 47؛ شیانا، 2008: 14).

رویکرد توانمندسازی شامل مجموعه نظریاتی است که تنها به دنبال ریشه‌ها و علل مسئله نیست بلکه راهبردها و راهکارهایی را در حوزه اسکان غیررسمی در برمی‌گیرد و توجه به مستندات سه دهه تجربه برخورد با پدیده اسکان غیررسمی عملاً تغییر و تحول بنیادین را امکان‌پذیر نمی‌داند و بر همین اساس به دنبال راه‌حل‌هایی هستند که متکی به توان ساکنان این سکونتگاه‌ها باشد و به‌صورت خودجوش از درون زندگی ساکنان کم‌درآمد این سکونتگاه‌ها استخراج شده‌باشد این رویکرد به دنبال راه‌حل‌هایی است که منجر به توانمندسازی، ساماندهی و بهسازی این سکونتگاه‌ها می‌شود. رویکرد جدیدی که از سوی برنامه اسکان بشر ملل طراحی‌شده نوعی پیکار برای تضمین حق مالکیت افراد ساکن در این مناطق است، اساس این امر به این شرط وابسته است که حق مالکیت ساکنین تضمین شود چراکه ملحوظ نمودن حق مالکیت لازمه توسعه اقتصادی و اجتماعی با اثرات طولانی‌مدت است این راهبرد جدید بر مشارکت تمامی ساکنین فقیر شهر، برای حل مشکلات مسکن و اجرای برنامه‌های توانمندسازی تأکید می‌کند (هاشمی: 1380، 65-53). توجه به دیدگاه و نگرش ساکنین محلی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی به شمار می‌آید. توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی مستلزم کار صمیمانه، نزدیک و مداوم درون این قبیل محلات با برنامه‌ریزی توسط مردم و برای مردم است. برنامه‌ریزی برای مردم باید به برنامه‌ریزی توسط مردم با رویکرد مشارکتی تبدیل شود و مهندسین مشاور نقش میانجی و تسهیل‌کننده بروز توان‌های درونی این اجتماعات را ایفا کنند. توانمندسازی این محلات نیازمند اعتماد است و بستر اصلی این حرکت نیز تقویت انسجام و تفاهم بین مردم، مسئولین، شوراها و سازمان‌های مردم‌نهاد و معتمدین محلی به‌عنوان پل ارتباطی بین مردم و مسئولین نقش مهمی در اعتمادسازی و هماهنگی و پیشبرد اهداف دارند. از این منظر و با توجه به رهیافت جامعه‌شناختی که در این مقاله مورد تأکید است توانمندسازی تنها بهسازی و ساختمان‌سازی و حتی الگوسازی کالبدی نیست بلکه مأموریت اصلی آن ضمن ارائه الگوهای کالبدی جدید، توجه خاص به ثبات و پایداری الگوهای حقوقی، اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و... است به‌گونه‌ای که تبلور ابعاد اجتماعی، اقتصادی و عملکردی شهر در کالبد آن نیز به نمایش گذاشته شود؛ بنابراین توانمندسازی رویکردی است که مستلزم آگاه‌سازی مردم، تمرکززدایی از قدرت، ایجاد بخش خصوصی فعال و شفاف‌سازی کلیه امور، محلی‌سازی برنامه‌ها، تقویت نظارت نهادهای مدنی و تأکید بر حضور مردم در برنامه‌ریزی‌های محلی است با امعان ‌نظر به جمیع جهات فوق در تحقیق حاضر با اتخاذ رویکرد توانمندسازی و توجه به مباحث جامعه‌شناختی دخیل در امر مشارکت و توانمندسازی گروه‌های خاص، در راستای حل مسائل محله باغ‌نشاط تلاش شده است تا تعیین‌کننده‌های توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی شهر قزوین به‌طور اعم و محله باغ‌نشاط به‌طور اخص مورد توجه قرار گیرد با عنایت به این موضوع مدل تحلیلی مطالعه حاضر بر مبنای تأثیر عوامل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی در گرایش به‌توانمندسازی از سوی ساکنین اسکان غیررسمی مورد مداقه قرار گرفته است که در ادامه در قالب مدل تحلیلی تحقیق و فرضیات تحقیق ارائه شده است.

مدل تحلیلی پژوهش   

 

فرضیات تحقیق

1. عوامل حقوقی بر گرایش به توانمندسازی ساکنین باغ‌نشاط مؤثر است.

2. عوامل کالبدی بر گرایش به توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

3. عوامل اقتصادی بر گرایش به توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

3. عوامل اجتماعی بر گرایش به توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

 

روش تحقیق

بر پایه اطلاعات و آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار در سال 1395، جمعیت محدوده مورد مطالعه بالغ‌بر 3000 نفر برآورد شده است که در قالب 522 خانوار در پهنه‌ی مورد بررسی توزیع شده‌اند. با توجه به مساحت 17 هکتاری این محله تراکم ناخالص جمعیتی 100 نفر در هکتار را به‌دست می‌دهد. از کل جمعیت مذکور 880 نفر مرد (8/51 درصد) و 819 نفر (2/48 درصد) را نیز زنان تشکیل می‌دهند که نسبت جنسی 107 است یعنی به ازای هر 100 زن 107 مرد در این محله سکونت دارند. بر اساس آمار به‌دست آمده ترکیب جمعیتی این محله به شرح ذیل است. در گروه سنی 1 تا 5 ساله 7 درصد، گروه سنی 1 تا 14 سال 21 درصد، گروه سنی جوانان 20 تا 29 ساله 18 درصد، جمعیت فعال 15 تا 64 سال 62 درصد و جمعیت سالمند بالای 65 سال نیز 5 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. بعد خانوار در این محله 2/3 نفر است که با میانگین بعد خانوار در استان برابری می‌کند. از مجموع جمعیت 3000 نفری محله باغ‌نشاط 7/5 درصد در واحدهای مسکونی آپارتمانی،3/94 درصد در واحدهای مسکونی غیر آپارتمانی و 8/1 درصد نیز در سایر مساکن سکونت دارند. همچنین از مجموع بناهای موجود در این محله 5/92 درصد از مصالح آجر و آهن شکل گرفته‌اند و مصالح ساختمانی 5/7 درصد نیز آجر و چوب و آجر و سنگ است. در ادامه نقشه محله باغ‌نشاط در قزوین آورده‌شده‌است. (نقشه ‌مأخوذ از معاونت اجتماعی استانداری ‌استان ‌قزوین: 1400).

 

روش پژوهش حاضر، از نوع توصیفی-تحلیلی و به شکل پیمایشی بود، جامعه‌آماری پژوهش هم شامل کل ساکنین محله باغ‌نشاط در قزوین بود، برای این‌منظور محله به سه‌بلوک کالبدی با جمعیت کل ۳۰۰۰ نفر تقسیم شد. نمونه‌آماری تحقیق براساس فرمول کوکران با اطمينان 95 درصد (96/1=) 341 نفر محاسبه شد. با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و جامعه‌آماری، از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده بهره گرفته شد، به این صورت که ابتدا لیست خانوارها از مرکز بهداشت محله گرفته شد و نمونه‌ها به‌طور تصادفی از این لیست انتخاب شدند، سپس پس از جمع‌آوری و پاسخگویی به پرسشنامه‌ها، برای تجزیه‌وتحلیل آماری آنها استفاده شد. به‌منظور سنجش اعتبار ابزار اندازه‌گیری، در مرحله اول از اعتبار صوری بر اساس نظر اساتید دانشگاه (ده نفر از اساتید دانشگاه) استفاده شد پس از اعتبار صوری، گویه‌های پرسشنامه در یک پیش‌آزمون برای ارزیابی پایایی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بررسی پایایی گویه‌ها نشان داد که گزاره‌های هم‌طیف هر بخش باهم ارتباط داخلی بالایی دارند. به‌عبارت‌ دیگر، گویه‌های هر بخش پاسخ‌های مشابهی را ارزیابی می‌کنند و این امر نشان از پایایی داخلی آنها است. مقدار ضریب آلفا¹⁷ برای اجزای مختلف نشانگر پایایی مناسب پرسشنامه بود. ضریب آلفا معیاری است که نشان می‌دهد درجه هماهنگی و همبستگی میان گویه‌ها درون یک ساختار را نشان می‌دهد. مقادیر بالای ضریب آلفا نشان‌دهنده پایایی و قابل‌اعتماد بودن پرسشنامه است. جهت سنجش پایایی پرسشنامه نیز ابتدا در مرحله مقدماتی با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS پیش‌آزمونی بر روی نمونه‌ی 30 نفری ضریب آلفای کرونباخ هر متغیر با هر بعد سنجش شد، بررسي پايايي گويه‌هاي پرسشنامه نشان داد گزاره‌هاي هم‌طيف هر بخش، همبستگي دروني بالايي داشتند و گویه‌هایی که همبستگی بالایی نداشتند حذف شدند. مقدار آلفا براي سازه‌هاي مختلف با همبستگی 70/0 و بالاتر محاسبه شد که نشانگر پايايي بسيار مناسب پرسشنامه بود‌‌.

 

تعاریف عملیاتی متغیرهای مستقل و متغیر وابسته

تعریف عملیاتی متغیرهای مستقل و متغیر وابسته تحقیق با استفاده از پرسشنامه‌های استاندارد انجام گرفت که در اینجا در قالب جدول‌شماره‌یک ابعاد، شاخص‌ها و گویه‌های موردبررسی آورده‌شده‌است.

جدول شماره 1. متغیرها، ابعاد و گویه‌های موردبررسی

متغیر	پرسشنامه	ابعاد	گویه‌ها
گرایش به توانمندسازی	توانمندسازی اسپریتزر و میشرا (2005)	ﻣﻌﻨﻲدار ﺑﻮدن	1. بسیار تمایل دارم کاری را که در محله انجام می‌دهم، برایم بسیار مهم و ارزشمند باشد. 1. تمایل دارم فعالیت‌هایی که در محله انجام می‌دهم، برایم ارزشمند (معنی‌دار) باشند. 3. حقیقتاً تمایل دارم کاری که در محله انجام می‌دهم، برایم ارزشمند (معنی‌دار) باشد.
		شایستگی	1. نسبت به توانایی‌های خود برای انجام کار در محله مطمئن هستم. 2. درباره شایستگی‌های خود برای انجام دادن وظایف خود در محله اطمینان دارم. 3. بر مهارت‌هایی که برای انجام دادن وظایفم در محله مورد نیاز است، تسلط دارم.
		ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري	1. این فرصت را دارم که در انجام وظایف خود در محله، از ابتکار شغلی خود استفاده کنم. 2. تمایل دارم در مورد چگونگی انجام وظایف شغلی خود در محله نیز تصمیم بگیرم. 3. در انجام دادن وظایف خود در محله، می‌توانم و تمایل دارم استقلال زیادی داشته باشم.
		ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري	1. تأثیر من بر آنچه در حیطه کاری‌ام در محله اتفاق می‌افتد، خیلی زیاد است. 2. نسبت به آنچه در زمینه کاری‌ام در محله اتفاق می‌افتد، تمایل به کنترل زیاد دارم. 3. تمایل دارم که نظر من در تصمیم‌گیری‌های محله مورد توجه قرار می‌گیرد.
		اﻋﺘﻤﺎد	1. اطمینان دارم همسایه‌ها در فعالیت‌های محله تمایل دارند با من کاملاً صادق باشند. 2. اطمینان دارم همسایه‌ها اطلاعات مهم محله را تمایل دارند که با من در میان بگذارند. 3. اعتقاد دارم که همه همسایه‌ها به کامیابی و موفقیتمان در محله تمایل و توجه دارند.
عوامل کالبدی	ایران‌دوست، بابایی الیاسی، کیانی‌سلمی	ابعاد کالبدی در 12 گویه	1. اعطای تسهیلات نوسازی مسکن شهری به ساکنین محله شود. 2. ایجاد یا ارتقا زیرساخت‌ها انجام شود. 3. تولید و نصب مبلمان شهری باید انجام شود. 4. وضعیت نورپردازی و روشنایی محله بهتر شود. 5. وضعیت تعداد خانوار در واحد مسکن رعایت شود و رو به بهبودی برود. 6. کیفیت نمای ساختمان‌های محله از منظر زیبایی بصری بهتر شود. 7. کیفیت بنای ساختمان‌های محله در برابر حوادث غیرمترقبه از نظر ایمنی بالاتر برود. 8. وضعیت ابعاد ساختمان‌ها و مسکن در این محله بهبود یابد. 9. فاصله‌ی مراکز خدمات آموزشی در محله باغ‌نشاط (مدرسه، مهدکودک و...) اصلاح شود. 10. اندازه فاصله‌ی مراکز خدمات تفریحی و سرگرمی در محله اصلاح شود. 11. کیفیت معابر سواره در محله بالاتر برود. 12. کیفیت معابر پیاده در محله بهبود یابد.
عوامل اقتصادی	ایران‌دوست، بابایی‌الیاسی ‌و ‌کیانی‌سلمی	ابعاد اقتصادی در هفت گویه	1. بخشی از بودجه مورد نیاز از بودجه دولتی تأمین شود. 2. صندوق‌های محلی تشکیل شود. 4. وام‌های بلندمدت با بهره پایین ایجاد شود. 5. منابعی برای مشاغل کوچک تأمین شود. 6. از صنایع دستی خانگی حمایت شود. 7. فرصت‌های شغلی برای ساکنین محله خلق شد.
عوامل حقوقی	ایران‌دوست	ابعاد حقوقی در 3 گویه	1. راهکارهایی در جهت گرفتن حق اقامت برای ساکنین محله باغ‌نشاط تدوین گردد. 2. تمهیدات قانونی شدن اقامت و امنیت برای ساکنین محله صورت گیرد. 3. مراحل حقوقی و قانونی اخذ و واگذاری سند مالکیت به ساکنین محله تسهیل گردد.
عوامل اجتماعی	ایران‌دوست، بابایی الیاسی و کیانی‌سلمی	ابعاد اجتماعی در 7 گویه	1. آگاه‌سازی و آموزش عمومی صورت گیرد. 2. تأمین امنیت اجتماعی بالا رود. 3. وضعیت امنیت تردد در محله بهتر شود. 4. همگی در امور محله مشارکت داشته باشیم. 5. رابطه ساکنین به لحاظ وابستگی و رفاقت با همسایگان بیشتر شود. 6. میزان رضایت ساکنین از آرامش و آسایش محله بیشتر شود. 7. سطح اجتماعی و فرهنگی نسبت به دیگر مناطق شهر بهبود یابد.

 

یافته‌ها

یافته‌های تحقیق در دو بخش يافته‌هاي توصيفي و یافته‌های استنباطی بیان شده است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرند.

الف. یافته‌های توصیفی

براساس يافته‏هاي تحقيق، حداقل و حداکثر سن پاسخگویان به ترتيب 18 و 79 سال بود. ميانگين سن پاسخگویان نیز 40/40 سال با انحراف معيار 882/12 بود. همچنین نتایج تحقیق نشان دادند؛ 1/31 درصد از پاسخگويان تحقيق، مجرد و 9/68 درصد متأهل بودند، جنسیت پاسخگویان نیز به این صورت بود که 1/41 درصد از پاسخگويان تحقيق را زنان و 9/58 درصد را مردان تشکيل مي‌دادند. با توجه به یافته‌های پژوهش، 7/6 درصد از پاسخگويان تحقيق دارای تحصیلاتی در حد ابتدایی، 1/26 درصد از پاسخگويان تحقيق دارای تحصیلاتی در حد راهنمايي، 3/24 درصد دبيرستان و ديپلم، 4/28 درصد در حد فوق ديپلم یا ليسانس، 6/12 درصد داراي مدرک تحصيلي فوق ليسانس و نهایتاً 8/1 درصد نيز داراي مدرک تحصيلي دکتري بودند. شغل پاسخگویان نیز با توجه به یافته‌های پژوهش، 5/45 درصد از پاسخگويان تحقيق، غیرشاغل و 5/54 درصد، شاغل بودند، با توجه به یافته‌های پژوهش، 24 درصد پاسخگویان بدون درآمد بودند. 5/13 درصد پاسخگويان داراي درآمدي کمتر از 5 ميليون تومان و 4/28 درصد بین 6 ميلیون تا 8 ميلیون تومان درآمد داشته‌اند، 7/9 درصد بین 9 تا 11 ميلیون تومان، 5/1 درصد بین 11 تا 13 ميلیون تومان و نهایتاً درآمد 2/1 درصد آنها نيز بالاي 13 ميليون تومان بوده است. همچنین 1/27 پاسخگویان به این پرسش پاسخ ندادند.

 

جدول شماره 2. شاخص‌های مركزي و پراكندگي متغیرها

آماره‌ها متغیرها	فراوانی	میانگین	انحراف استاندارد	حداقل نمره	حداکثر نمره	چولگی	کشیدگی
توانمندسازی	341	55/59	23/9	29	75	415/0	443/0
عوامل کالبدی	341	75/52	34/6	29	60	647/0	325/0
عوامل اجتماعی	341	76/24	90/3	12	30	381/0	106/0
عوامل اقتصادی	341	99/26	96/2	17	30	705/0	263/0
عوامل حقوقی	341	77/17	21/2	10	20	773/0	399/0

 

براساس نتایج جدول بالا، میانگین؛ متغیر توانمندسازی، عوامل کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و حقوقی به ترتیب برابر با 55/59 75/76،52/24،99/26 و 77/17 است و مقادیر چولگی و کشیدگی کمتر از 2± حاکی از این هستند که داده‌ها پراکندگی چشمگیری ندارند، بنابراین توزیع داده‌ها نرمال است.

ب.يافته‌هاي استنباطي 

رگرسيون‌ چندگانه به‌منظور‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ سنجش تأثیر ‌متغيرهاي ‌مستقل بر متغير وابسته انجام شد؛ از مجموع متغيرهاي وارد شده در معادله رگرسيون خطي، متغيرهای مستقل تأثير معني‌داري بر متغير وابسته داشتند، بر این اساس عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، عوامل کالبدی و عوامل حقوقی به ترتیب بيشترين اثر را بر متغير وابسته توانمندسازی ساکنین داشتند.

جدول شماره 3. تحلیل رگرسيون چندگانه

متغير	ضرايب ‌استاندارد ‌نشده		ضرايب‌استاندارد شده (Beta)	t	سطح معني‌داري
	B	خطاي معيار
عوامل اجتماعی	372/0	119/0	217/0	139/3	002/0
عوامل کالبدی	200/0	099/0	151/0	018/2	044/0
عوامل اقتصادی	532/0	178/0	214/0	995/2	003/0
عوامل حقوقی	124/0	327/0	024/0	378/0	706/0

 

ضريب همبستگي چندگانه18	ضريب تعيين19	ضريب تعيين تعديل‌شده20
521/0	271/0	262/0

با توجه به نتایج تحلیل‌رگرسیون چندمتغیره مي‌توان گفت 27 درصد از واريانس متغير گرایش به توانمندسازی ساکنین از طریق رگرسیون توضيح داده می‌شود و مابقی تغییرات متغير وابسته به دليل پيچيده و چندبعدي‌بودن متغير وابسته تحقيق يعني توانمندسازی ساکنین و هم‌چنين به‌حساب نيامدن برخي از متغيرهايي كه بر اين متغير تأثيرگذار بوده‌اند به‌عنوان پس‌مان و غیرقابل توضیح ارزیابی شده‌اند که نیازمند تحقیقات بیشتری است، تبیین نشده‌اند همچنین با توجه به ضرایب بتا متغير عوامل اجتماعی با بتای (217.)، عوامل اقتصادی با بتای (214.)، عوامل کالبدی با بتای (151.) و عوامل حقوقی با بتای (024.) به ترتیب بيشترين تأثير را بر متغير وابسته داشته‌اند. با عنایت به نتایج تحلیل رگرسیون‌چندگانه فرضیات زیر مورد تأیید قرار گرفتند؛

1. عوامل اجتماعی بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین باغ‌نشاط مؤثر است.

2. عوامل کالبدی بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

3. عوامل اقتصادی بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

همچنین با توجه به این نتایج فرضیه زیر تأیید نشد؛

3. عوامل حقوقی بر گرایش به‌توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر است.

 

نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهاد‌ها

به‌طورکلی با عنایت به شیوه‌های نوین برخورد با اسکان غیررسمی در جهان و اسناد بالادستی در جمهوری اسلامی ایران و همچنین اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مبنی بر ایجاد محیط مساعد رشد فضایل اخلاقی و رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه و اصل سی‌ویکم مبنی بر حق داشتن مسکن، متناسب با نیاز هر فرد و خانواده، رویکرد توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی رویکرد قابل‌قبولی است که باید در رأس تمامی اقدامات مواجهه با ساماندهی اسکان‌غیررسمی قرار گیرد. در این رویکرد تلاش می‌شود خدمات پایه و زیربنایی به‌منظور کاهش فاصله کالبدی از بدنه اصلی پدیدار شود و خدمات‌رسانی به‌گونه‌ای انجام پذیرد که زمینه رفع تبعیض و کاهش فاصله طبقاتی گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر مهیا شود. اسکان‌غیررسمی مجموعه‌ای از تنگناها و مشکلات ونیز قابلیت‌ها و امکانات را در خود و در کنار هم دارد که سیاست‌های کنونی در استفاده از امکانات نهفته آن برای فائق آمدن بر مشکلات موفق نبوده است، به‌عبارت دیگر این سکونتگاه‌ها فرصت‌ها و تهدیدات مختص به خود را در کنار هم دارند و می‌توان اذعان نمود روش‌های مداخله مستقیم بخش دولتی؛ از مداخله حذفی، تخریبی و پلیسی گرفته تا تولید مسکن، عرضه زمین و استانداردهای شهری وضع‌شده، تاکنون ناکارآمد بوده و در عمل نفعی برای کم‌درآمدترین اقشار جامعه نداشته است و برنامه‌ریزی‌های متولیان مسائل‌شهری تاکنون ناکام مانده است؛ بنابراین لازم است تمهیدات جدیدی در این‌زمینه اتخاذ شوند؛ تمهیداتی که از یک‌سو منجر به افزایش استحکام سازه‌ها و بهبود مناظر شهری شوند و از سوی دیگر آسایش و رفاه ساکنین چنین سکونتگاه‌هایی را در بر داشته باشند، در راستای پاسخ به این دغدغه رویکرد توانمندسازی با قابلیت ایجاد چارچوب‌های قانونی، نهادی، اقتصادی، مالی و اجتماعی به‌منظور افزایش کارایی اقتصادی و کارآمدی اجتماعات در حوزه توسعه مسکن، توانمندسازی بازار، توانمندسازی سیاسی، توانمندسازی اجتماعی و ... مطرح گردید و نتایج مطالعات گوناگون نشان می‌دهند که این الگو با موفقیت قرین بوده است هدف چنین دیدگاهی ایجاد زمینه‌های بهره‌برداری از توان و منابع محلی جوامع اسکان‌غیررسمی بوده است. عناصر مهم مورد توجه در این رویکرد شامل؛ مشارکت شهروندان، پاسخگویی مسئولین و افزایش ظرفیت سازمان‌های محلی است و بر این اساس توانمندسازی فرآیندی است که توان مشارکت جوامع کمتر برخوردار را در حفظ سلامتی و زیست‌بهتر شهری فراهم می‌نماید. اولین سند ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در سال ۱۳۸۲ و در ادامه در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه چهارم تا ششم بر اساس کمک‌های دولت و استفاده از توان ساکنین این مناطق مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفت و مطالعات متعددی در این‌زمینه انجام شد که تا حدودی به بهبود وضعیت این‌مناطق کمک نمود. محله باغ‌نشاط که ورودی آن در گوشه‌ای از میدان مینودر قزوین قرار دارد به‌عنوان یکی از محلات اسکان غیررسمی شهر قزوین است که با عنایت به مشکلات مختلف؛ اجتماعی، اقتصادی، محیطی، کالبدی و منظر شهری نیاز به توجه جدی داشت که در این تحقیق مورد توجه و مطالعه تیم‌تحقیقاتی قرار گرفت، از همین‌رو محققین درصدد مطالعه تعیین‌کننده‌های توانمندسازی ساکنین اسکان غیررسمی این محله برآمدند. فقدان گذربندی مناسب برای عبور وسایل نقلیه، نبود تأسیسات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی و رفاهی و تفریحی در سطح محله، فقدان شبکۀ زهکشی و دفع آب‌های سطحی حاصل از بارندگی برف و باران، عدم برخورداری واحدهای مسکونی از مصالح بادوام، سیستم ساختمانی مناسب، امکانات تأسیساتی و تجهیزاتی ازجمله مسائلی بود که در بادی امر این محله را کاندیدای مناسبی جهت سنجش میزان تمایل ساکنین به توانمندسازی می‌نمود. همان‌گونه که در بخش یافته‌های تحقیق عنوان شد، نتایج پژوهش نشان داد، ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط، گرایش بالایی به توانمندسازی دارند که این امر می‌تواند پتانسیل بسیار خوبی در زمینه استفاده از توان ساکنین این مله محسوب شود. نتیجه پژوهش در این‌مورد با نتیجه پژوهش رهنما و یعقوبی (1401)، بابایی الیاسی و همکاران (1400)، کیانی سلمی و همکاران (1399)، محسنی (1397)، ربانی و همکاران (1395)، امین زاده (1396)، آقایی (1395)، طرقی (1387)، کیم و همکاران (2022)، دو و همکاران (2021)، تانزیل (2018) همخوانی و مطابقت داشت.

یافته‌های پژوهش نشان داد؛ عوامل کالبدی به‌عنوان یکی از تعیین‌کننده‌های توانمندسازی، در گرایش به بهبود وضعیت تأثیر بالایی دارند، از این‌منظر نتیجه این فرضیه از پژوهش با نتیجه پژوهش رهنما و یعقوبی (1401)، بابایی الیاسی و همکاران (1400)، کیانی سلمی و همکاران (1399)، محسنی (1397)، ربانی و همکاران (1395)، امین‌زاده (1396)، آقایی (1395)، طرقی (1387)، کیم و همکاران (2022)، همخوانی دارند.

همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد، عوامل اقتصادی به‌عنوان یکی دیگر از تعیین‌کننده‌های توانمندسازی، نقش بی‌بدیلی در افزایش گرایش به توانمندی ساکنین دارند، نتیجه این‌فرضیه از پژوهش با نتیجه پژوهش بابایی الیاسی و همکاران (1400)، کیانی سلمی و همکاران (1399)، محسنی (1397)، ربانی و همکاران (1395)، طرقی (1387)، آقایی (1395)، کیم و همکاران (2022)، کریوکی و همکاران (2021)، دو و همکاران (2021)، تانزیل (2018)، پینو و هارمیزیبل (۲۰۱3)، همخوانی دارند.

در نهایت یافته‌های پژوهش نشان داد؛ عوامل اجتماعی نیز در گرایش به توانمندی ساکنین اسکان غیررسمی محله باغ‌نشاط مؤثر بودند، بر این اساس نتیجه این بخش از پژوهش با نتیجه پژوهش‌های رهنما و یعقوبی (1401)، بابایی الیاسی و همکاران (1400)، کیانی سلمی و همکاران (1399)، محسنی (1397)، ربانی و همکاران (1395)، امین زاده (1396)، آقایی (1395)، طرقی (1387)، کیم و همکاران (2022)، دو و همکاران (2021)، تانزیل (2018)، همخوانی دارند.

در نهایت پیشنهاد‌ها برگرفته از نتایج تحقیق به‌منظور بهره‌برداری متولیان امر ارائه می‌شوند؛

1- بر اساس نتیجه رابطه بین عوامل اجتماعی با گرایش به توانمندسازی پیشنهاد می‌شود که تأمین امنیت اجتماعی بالا، بهتر شدن وضعیت امنیت تردد در محله، بهبود سطح اجتماعی و فرهنگی نسبت به دیگر مناطق شهر، اجرای طرح کیوسک فرهنگی- اجتماعی، به‌منظور توسعۀ فرهنگی اجتماعی در میان ساکنین محله، بیشتر شدن میزان رضایت ساکنین از آرامش و آسایش محله، مشارکت همگی در امور محله در جهت بهبود امور اجتماعی محله، بیشتر شدن رابطه ساکنین به لحاظ وابستگی و رفاقت با همسایگان، تأمین امنیت اجتماعی و ... بر اساس نیازهای محلۀ باغ‌نشاط قزوین صورت گیرد. این پژوهش در ابتدا با این هدف شکل گرفت تا گرایش ساکنین اسکان غیررسمی به توانمندسازی سنجیده شود، با عنایت به این‌امر که نتایج حاکی از تعلق مکانی بالای ساکنین است، همین‌امر میزان مشارکت و توانمندسازی در این محله را با سهولت بیشتری همراه می‌سازد و نشان می‌دهد مردم می‌توانند با فعالیت‌های مشارکتی در قالب گروه‌های محلی مشکلات محله را رفع و به بهبود شرایط کمک کنند، بنابراین شایسته است که این پتانسیل عظیم مورد توجه ويژه‌ای قرار گیرد.

2- بر اساس نتیجه رابطه بین عوامل اقتصادی با گرایش به‌توانمندسازی پیشنهاد می‌شود که حق سکونت در اسکان غیررسمی محلۀ باغ‌نشاط به رسمیت شناخته شود، همچنین در این زمینه کمک‌های مالی بدون بهره و تشویق بخش خصوصی و عمومی به‌منظور بازساخت و مقاوم‌سازی سکونتگاه‌ها مد نظر قرار گیرد. ایجاد تعاونی‌های ساخت مسکن و نظارت بر آنها به‌منظور ایجاد مساکن پایدار و متناسب با توانایی اقتصادی ساکنین بسیار مؤثر خواهد بود. همچنین فراهم ساختن منابعی برای مشاغل کوچک، برگزاری کارگاه‌های مهارتی برای ساکنان محله به‌منظور افزایش مهارت‌ها و شناسایی استعدادهای شغلی افراد به همراه اعطای وام‌های بلندمدت با بهره پایین می‌تواند در توانمندسازی ساکنین محله مؤثر واقع شود.

3- بر اساس نتیجه رابطه بین عوامل کالبدی با گرایش به توانمندسازی پیشنهاد می‌شود که؛ رسیدگی به وضعیت نابسامان کوچه و خیابان‌های محله با تأکید بر ساماندهی محله، اصلاح سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی و دفع پسماند جامد محله، استفاده از کاربری‌های شبانه‌روزی به‌منظور تأمین ویژه امنیت و جلوگیری از بزهکاری در محدوده باغ‌نشاط، تأمین زیرساخت‌های اساسی برای سکونتگاه‌های این محله ازجملۀ مهم‌ترین آنها، افزایش سطح و سرانۀ کاربری‌های بهداشتی و آموزشی، بالا بردن کیفیت بنای ساختمان‌های محله در برابر حوادث غیرمترقبه از نظر ایمن و استحکام، بهبودی کیفیت معابر پیاده در محله، کمتر شدن اندازه فاصله‌ی مراکز خدمات آموزشی در محله باغ‌نشاط (مدرسه، مهدکودک و...)، بهتر شدن کیفیت نمای ساختمان‌های محله از منظر زیبایی بصری، بهبودی وضعیت ابعاد ساختمان‌ها و مسکن در این محله انجام شود. نظر به اینکه ساختمان‌ها و زیرساخت‌های فیزیکی این محله در وضعیت استانداردی قرار ندارد و کالبد محله در مقایسه با سایر مناطق شهری، در وضعیت نامطلوبی قرار دارد، توجه متولیان امر به بهبود کالبدی محله، نقش بارزی در افزایش مشارکت ساکنین برای توانمندسازی خواهد داشت.

4- بر اساس نتیجه رابطه بین عوامل حقوقی با گرایش به توانمندسازی ساکنین پیشنهاد می‌شود که تسهیل مراحل حقوقی و قانونی اخذ و واگذاری سند مالکیت به ساکنین محله، تمهیدات قانونی شدن اقامت و امنیت برای ساکنین محله، تدوین راهکارهایی در جهت گرفتن حق اقامت و واگذاری سند مالکیت املاک به ساکنین محله باغ‌نشاط انجام شود. بدیهی است که توجه به اعطای سند رسمی در این محله به‌عنوان محله پایلوت شهر قزوین می‌تواند از یک‌سو به افزایش تعلق‌مکانی ساکنین کمک نموده و از سوءاستفاده‌های آتی ناشی از بورس‌بازی زمین در این محله جلوگیری نماید و از سوی دیگر با رفع نواقص احتمالی این طرح در اجرای آزمایشی به سایر محلات اسکان غیررسمی شهر قزوین تسری یابد.

 

منابع

-       ارژنگی مستعلی بیگلو، حجت و محمدی، علیرضا (1394). انتخاب راهکار مناسب ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، فصلنامه چشم‌انداز مطالعات شهری و روستایی، دوره 1، شماره 1. صص 61-75.

-       اسکندریان، غلامرضا و فیروزآبادی، سید احمد (1398). واکاوی نقش و اهمیت رویکرد توانمندسازی در مواجهه با اسکان غیررسمی از نگاه صاحب‌نظران و حرفه‌مندان، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، 4(11).

-       ایران‌دوست، کیومرث (1388). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران)، تهران: نشر شهر

-       ایمان‌پور، محمودرضا؛ شمس‌الدینی، علی و سرور، رحیم (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرقی ایران (موردمطالعه: شهر بجنورد)، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، سال 2، شماره 1. صص 92-77.

-       آقایی، حجت (1395)، امکان توانمندسازی در شهر مراغه (نمونه موردی میکائیل‌آباد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز

-       بابایی الیاسی، میلاد؛ پیریان کلات، امید؛ پیله‌ور، علی‌اصغر و زارع یرجی، مهرزاد (1401). «امکان‌سنجی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی بر پایه ادراک ذهنی در محله زورآبادِ شهر لوشان»، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، سال چهارم، شماره اول، صص 67-86.

-       بابایی، اکرم؛ رجبی‌فر، بهناز و نظامی، سپیده(1390). بررسی ابعاد سرمایه اجتماعی و نقش آن در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی، نمونه موردی: محله باغ‌نشاط شهر قزوین، ششمین کنگره سالانه عمران، معماری و توسعه شهری.

-       پارتر، رابرت و ایونز، سلی لوید(1384). شهر در جهان درحال توسعه، ترجمه کیومرث ایران‌دوست، مهدی دهقان و م احمدی، تهران: انتشارات سازمان شهرداری و دهیاری‌ها

-       پورافکاری، نصرالله و عسکر قنبری (1391). سازوکار توانمندسازی نیروی انسانی در مدیریت سازمان‌های ورزشی، مجله مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال چهارم، شمارة 3، صص 25-38.

-       پورمحمدی، محمدرضا؛ میرزایی، علی و حکیمی، هادی (1398). سنجش میزان رضایتمندی ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی از خدمات ارائه شده مدیریت شهری (مطالعه موردی: محله پاسداران تبریز)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دوره 14، شماره 3 صص 585-603.

-       پیران، پرویز (1381)، اسکان غیررسمی مطالعه موردی شیرآباد، فصلنامه هفت شهر، سال سوم، شماره 9.

-       حاج یوسفی، علی (1391). حاشیه‌نشینی شهری و فرآیند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامی)، نشریه هفت شهر، دوره 1، شماره 8. صص 24 – 12.

-       دریاباری، سید جمال‌الدین و لطفی، حیدر (1390). مدیریت و سازماندهی اسکان غیررسمی در شهر بندرعباس، مجله جغرافیابی سرزمین، دوره 8 شماره 1، صص 92-79

-       رستم‌زاده، مرضیه (1398). برنامه‌ریزی به‌منظور توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی نمونه موردی شهر بندرعباس محله آیت‌الله غفاری

-       رستم‌زاده، یاور (1391). ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی؛ مورد پژوهی: محله توحید؛ شهر بندرعباس، مدیریت شهری و روستایی، شماره 28.

-       رهنما، محمدرحیم و یعقوبی، مژگان (1401). توانمندسازی سکونتگاه غیررسمی شهرک شهید رجایی مشهد، مجله مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، تابستان 1401.

-       رفیعیان، مجتبی؛ خدائی، زهرا و داداش‌پور، هاشم (1392). ظرفیت‌سازی اجتماعات محلی به‌مثابۀ رویکردی در توانمندسازی نهادهای اجتماعی، فصلنامۀ جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دورة اول، شمارة 2، صص 133-161.

-       روزنامه شرق (1402). مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی وضعیت حاشیه‌نشینی در کشور را بررسی کرد، دوم‌آبان 1402.

-       سرور، هوشنگ؛ امین‌زاده، سیامک. (1398). تبیین علل شکل‌گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آنها (موردمطالعه: محله علی‌آباد بوکان)، فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، سال 2، شماره 3. صص 17-42.

-       سلمی کیانی، صدیقه، محسن شاطریان، حامد صفری (1399). شناسایی عوامل تسهیل کنندة توانمندسازی محله‌های حاشیه‌نشین شهر اصفهان (مطالعه موردی: محله عاشق‌آباد)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورة 8، شماره 1، صص 161-192.

-       شاطریان، محسن و امیر اشنویی (1392). عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در شهر کاشان، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، سال یازدهم، شمارة 36، صص 159-280.

-       شاه‌حسینی، پروانه (1392). بررسی سیر تحول اسکان غیررسمی با تأکید بر ایران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)

-       شکوئی، حسین (1382). فلسفه‌های محیطی و مکتب‌های جغرافیایی، گیتاشناسی

-       صرافی، مظفر (1387). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در پرتو حکمروایی خوب شهری، فصلنامه هفت شهر، دوره 2، شماره 24، صص 4-13.

-       صرافی، مظفر (1379). جهانی‌شدن شهر و شهری شدن جهان، طرح مسئله‌ای برای جنوب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 156-155، صص 167-164

-       صفرآبادی، اعظم؛ مؤیدفر، سعیده؛ وارثی، حمیدرضا و بلاغی، رسول (1395). رویکرد توانمندسازی مناطق حاشیه‌ای موردشناسی سکونتگاه غیررسمی حسن‌آباد یزد، جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 6 (19)، صص 230-216.

-       محسنی، رضاعلی(1400). شهر و مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر روش‌های ساماندهی و توانمندسازی آن مورد مطالعه شهر ساری. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 13(2).

-       فکوهی، ناصر (1383). انسان‌شناسی شهری، تهران: نشر نی.

-       قادمرزی، حامد؛ جمشیدی، علیرضا؛ جمشیدی، معصومه و داود، جمینی (1392). اولویت‌بندی چالش‌های اسکان غیررسمی با استفاده از تحلیل سلسه مراتبی (AHP)، فصلنامه مطالعات شهری، دوره دوم، شماره ششم.

-       گیلبرت، آلن و ژوزف گاگلر (1375)، شهرها، فقر و توسعه، ترجمه پرویز کریمی ناصری، شهرداری تهران،192.

-       محمدی، سیدهدایت؛ حبیبی، داود؛ نوروزی فرد، هاشم و نویدی نیا، سجاد (1401). تبیین راهکارهای اثربخشی و توانمندسازی سرمایه انسانی در افزایش کارایی و بهبود عملکرد شهرداری‌ها، مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، دوره 3، شماره 2، شماره پیاپی 8، صفحات 88-83.

-       محمدی، علیرضا (1388). ظرفیت‌سازی اجتماع‌محور: پشتوانه ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی، مجله هفت شهر، دوره 2، شماره 29. صص 113 – 97.

-       مشکینی، ابوالفضل؛ سجادی، ژیلا؛ دین‌دوست، جواد و تفکری، اکرم (1390). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با شیوه توانمندسازی نمونه موردی محله بابا جعفری، تحقیقات جغرافیایی، شماره 102، صص 148-123.

-       هاشمی، حسین (1380). ساماندهی فضایی-کالبدی هادی‌آباد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری

-       Abouelmagd, S. A. S. (2020). The Rehabilitation of Slums and Informal Settlements in Greater Cairo: Applying a Livelihood Perspective to Evaluate Existing Policy and Implementation Approaches. Technische Universitaet Berlin (Germany).

-       Abrams, C. (1964). Man's struggle for shelter in an urbanizing world (No. 2). MIT Press (MA).

-       Baye, F., Wegayehu, F., & Mulugeta, S. (2020). Drivers of informal settlements at the peri-urban areas of Woldia: Assessment on the demographic and socio-economic trigger factors. Land Use Policy, 95, 104573.

-       Gilbert, A, (1994): The Latin America cities. Latin America Bureau, London Publisher.

-       Gilbert, A. (2005). Book review: the challenge of slums: global report on human settlements 2003. Progress in Human Geography, 29(1), 118-120.

-       Ha, s-k (2007), Housing Regeneration and Building Sustainable low-income communities in korea, Habitat International,31, pp 116-129.

-       Habitat, U. (2016). Urbanization and development: emerging futures. World cities report, 3(4), 4-51.

-       Hoyt-Oliver, J. (2020). Communities and the Kingdom: An Introduction from the Editor-in-Chief. Social Work & Christianity, 47(3).

-       Janeiro, Sinha, Abhijat (1995), Community development for effective slum upgrading;case study: Indore Habitat Project, Indore, India,School of Architecture MCGill University, Montreal, March.

-       Kanaskar, M. (2016). Urban health: Participation of the urban poor and communication. Journal of Health Management, 18(3), 381-400.

-       Keivani, R. & Werna, E. (2001). Modes of housing provision in developing countries. Progress in planning, 55(2), 65-118.

-       Kretzmann, J. and Mcknight, J., 2003, Building Communities From the Inside Out: A Path Toward Finding and Mobilizing a Community’s Assets, Chicago, IL: ACTA Publications.

-       Dev & et al (2021). "Patterns of Inclusion and Exclusion in Informal Slum Upgrading: The Case of Guwahati, India", "Urban Science"،nomber 3. Pp 1-22.

-       Kariuki. E. & et al. (2021)."Land tenure security and informal settlement upgrading: The case of Nairobi, Kenya"،"Cities"، no. 118, pp 1-10.

-       Mehrolhasani, M. H., Yazdi-Feyzabadi, V., & Ghasemi, S. (2021). Community empowerment for health promotion in slums areas: A narrative review with emphasis on challenges and interventions. Journal of Education and Health Promotion, 10.

-       Mishra Aneil & Gretchen M. Spreitzer (1997), “Survivor Responses to Downsizing: the Mitigating Effects of Trust and Empowerment”; Southern California Studies Center. Quinn, Robert E. & Gretchen M. Spreitzer.

-       Montoya, PHillip j. (1991). Social and Cultural Capital: Empowerment for Sustainable Development in The Mountains of ESCAZU, COSTA RICA, The University of New Mexico, Albuquerque, NM 87131.

-       Narayan, D, (2002): Empowerment and Poverty reduction;a source book, the World press.

-       Okech, V. Neszméry, Š., & Mačkinová, M. (2020). EMPOWERING THE MARGINALIZED THROUGH COMMUNITY WORK: A LITERATURE REVIEW. Proceedings of CBU in Social Sciences, 1, 173-178.

-       Payne, G. K. (1977). Urban housing in the Third World. Routledge Kegan & Paul.

-       Pino, A.; Hormazabal, N. (2013). Informal settlements reinterpreting, rural imaginary in urban areas: the case of Valparaiso’s ravines, Habitat International, vol.51, pp. 511-515

-       Rana, M. M. P., & Piracha, A. (2018). Supplying water to the urban poor: Processes and challenges of community-based water governance in Dhaka city. Management of Environmental Quality: An International Journal.

-       Sheuya, S. A. (2008). Improving the health and lives of people living in slums. Annals of the New York Academy of Sciences, 1136(1), 298-306.

-       Spreitzer, Gretchen M. (2005) “Psychological Empowerment in the Workplace: Dimensions, Measurement and Validation”; The Academy of Management Journal, Vol. 38 No. 5

-       Tanzil, Tanzil. (2018). Community Empowerment Strategy Based on Social and Cultural Capital ofCoastal Communities at Makassar Island. IOP conf. Ser.; Earth and environ. SCI. 156 012052.

-       Turner, J. (1969). Uncontrolled urban settlement: problems and policies in G. Breese (ed.) The city in newly developing countries: readings on urbanism and urbanization.

-       Ali. H. et al(2022). "Community Participation in Informal Settlement Upgrading: Importance, Barriers, and Supportive Mechanisms in Egypt, "Sustainability.no 4, pp 1-21.

-       Kim, W. et al (2022)."Citizen Inclusion in Post-Disaster Informal Settlement Upgrading: The Case of Colombo, Sri Lanka", "Sustainability"،no 2, pp 1-14.

---

[1] 1-دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

                                                                                                                            [e-mail]

[2] 2- کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران        [e-mail] تاریخ وصول31/1/1402                                                                        تاریخ پذیرش4/5/1402

 

[3]  Kim & et al

[4]  E. Kariuki & et al

[5]  S. K. Dev & et al

[6]  Baye & et al

[7]  Tanzil

[8] . Montoya

[9] . Lewis Oscar

[10]  Werna & Keivani

[11]  Aboulmagd

[12]  Okech et al,

[13]  Narayan

[14]  Mehrolhasani & Yazdi Feyzabadi

[15]  Kanaskar

[16]  Rana & Piracha

[17] . Alpha

[18] 1 R

[19]  R Square

[20]  Adjusted R Square

---