بررسی عوامل تأثیرگذار بر تغییر بستر رودخانه مرزی هریرود در شمال شرق کشور

محورهای موضوعی : کالبدی

ابوالفضل بهنیافر ¹ , ‌هادی قنبرزاده ²

1 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، گروه جغرافیا، مشهد، ایران
2 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، گروه جغرافیا، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1398/09/06 تاریخ پذیرش : 1398/09/06 تاریخ انتشار : 1391/06/01

کلید واژه: واژگان کلیدی:مرزهای رودخانه‌ای, تغییر بستر رودخانه, عوامل آنتروپوژن, هریرود, ژئوپلیتیک مرز,

چکیده مقاله :

چکیده یکی از مشکلات عمده مرزهای کشور از نظر ژئوپلتیک، درنظر گرفتن رودخانه‌ها به عنوان یکی از پدیده‌های دینامیکی برای تعیین مرز بوده که تقریبأ در اغلب مناطق کشور معضلات و منازعات ویژه‌ای را به وجود آورده است. طی چند دهه اخیر به دلیل خشکسالی‌های شدید حاکم بر استان‌های خراسان رضوی و شمالی تعداد زیادی از رودخانه‌های مرزی مانند هریرود، سومبار و اترک با تغییر بستر شدید همراه شده‌اند و پیامدهای زیادی را به بار آورده‌اند. منطقه مورد پژوهش، بخشی از حوضه آبریز تجن، منطبق بر رودخانه مرزی هریرود به طول78کیلومتر می‌باشد که مرز طبیعی جمهوری اسلامی‌ایران و جمهوری ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. در این مطالعه از طریق روش تجربی– تحلیلی و با تکیه بر عملیات میدانی و در نظر گرفتن شاخص‌های مآندرشدگی و تغییر بستر رودخانه اقدام گردید. مهم‌ترین عوامل مداخله گر در منطقه عبارت بودند از، عوامل طبیعی(گسل هریرود، ژنتیک رودخانه، شرایط فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی منطقه، منابع خاک و لیتولوژی)و عوامل آنتروپوژن(سکونتگاه‌های مرزی و تراکم جمعیت، تشدید کاربری و تخریب پوشش گیاهی، شخم اراضی) در تغییر بستر رودخانه هریرود است. بررسی‌های انجام شده در محدوده مطالعاتی نشان داد که طی سه دهه اخیر، خسارات وارده ناشی از روند تغییر بستر رودخانه هریرود بی‌سابقه بوده است. به طوری که آسیب دیدگی‌های جّدی به جاده مرزی، کنده شدن و تخریب میله‌های مرزی، فرسایش خاک و آسیب دیدگی سکونتگاه‌های روستایی و پاسگاه‌های مرزبانی از آثار مستقیم تغییرات مورفودینامیکی هریرود است. در این راستا نقش عوامل آنتروپوژن بیش از سایر عوامل طبیعی بوده است. بنابراین فرآیندهای مآندرشدگی و فلش سیلاب‌های سالانه می‌تواند سریعأ خط مرزی را تغییر داده و منجر به مناقشات ژئوپلتیک و حتی سیاسی در مرز شده وامید است در زمینه مدیریت کنترل رودخانه‌های مرزی از طریق همگرایی با کشورهای همسایه تدابیر ویژه‌ای، اتخاذ گردد تا این عامل دینامیکی تعیین مرز(یعنی رودخانه‌ها)قابل کنترل شوند.

منابع و مأخذ:

منابع

استانداری خراسان رضوی(1389)؛ لایه‌های نقشه‌های محیطی محدوده هریرود در محیط GIS.

ایازی، محمدهادی(1386)؛ سازمان همکاری شانگهای و ملاحظات امنیتی آمریکا، مجله سپهر، سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، شماره62.

پرسکات، جی، ار(1370)؛ گرایش‌های تازه در جغرافیای سیاسی، ترجمه دره میرحیدر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

توسلی نائینی، منوچهر(1387)؛ قانون اساسی و تغییر مرزهای آبی ایران در دریای مازندران، فصلنامه ژئوپلتیک، ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، صص258-257.

حافظ نیا، محمدرضا و همکاران(1386)؛ علائق ژئوپلتیکی ایران در آسیای مرکزی و فرصت‌های پیش رو، فصلنامه ژئوپلتیک، شماره3.

داداندیش، پروین(1386)؛ گفتمان ژئوپلتیک در آسیای مرکزی، عرصه‌های تعامل ایران و روسیه، فصلنامه ژئوپلتیک، شماره1.

درایسدل و همکاران(1383)؛ جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه میرحیدر.تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

زرقانی،‌هادی(1386)؛ عوامل ژئوپلتیکی موثر بر نقش و کارکرد مرزها با تأکید بر مرزهای ایران، فصلنامه ژئوپلتیک، شماره2.

سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، نقشه‌های توپوگرافی250000:1منطقه سرخس و تربت جام.

سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشه‌های توپوگرافی50000:1منطقه هریرود و تصاویر هوایی40000:1منطقه.

عشقی، ابوالفضل، قنبرزاده،‌هادی(1379)؛ ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه و قزاقستان، انتشارات نیما.

صفوی، سید یحیی(1388)؛ جغرافیای سیاسی جهان اسلام، عوامل توانمندساز برای دستیابی به وحدت، مجله سپهر، شماره72، انتشارات وزارت دفاع.

کارگر، بهمن(1386)، حاشیه‌نشینی و امنیت، مجله سپهر، سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، شماره64

کالینز، جان، ام(1388)؛ جغرافیای نظامی، جلد اول : جغرافیای طبیعی، ترجمه آهنی، محمد رضا و محسنی، بهرام.تهران: انتشارات دانشگاه امام حسین(ع)، چاپ سوم.

کرزن، لرد(1363). ایران و قضیه‌ایران، ترجمه وحید مازندرانی.تهرانک انتشارات علمی و فرهنگی تهران.

محمدپور، علی، احمدی پور، زهرا(1383)؛ نقش تحول کارکرد مرز بر فضای جغرافیایی(باجگیران در مرز ایران و ترکمنستان)،

مهدوی، داود(1386)؛ چالش‌ها و چشم‌اندازهای کنترل موثر مرزها(نگاهی راهبردی به‌اینده امنیت مرزها در ایران)، ماهنامه توسعه انسانی پلیس، شماره6.

مهرشاهی، داریوش(1388)؛ نقدی بر استثناگرایی در هویت فضایی مدنی ایران، مجله جغرافیا و مطالعات محیطی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، شماره2.

UMFPA.(2008), Population and Environmental change umfpa. New York.The state word.