معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامة حیرتی تونی با نام کتیب معجزات

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

علی دهقان ¹

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

تاریخ دریافت : 1396/09/28 تاریخ پذیرش : 1396/09/28 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: شاهنامه, شیعه, نسخه های خطی, کتیب معجزات, حیرتی,

چکیده مقاله :

شاهنامة حیرتی تونی با عنوان کتیب معجزات از حماسه‌های کمیاب ادب فارسی است. این حماسة دینی در سال ۹۵۳ هجری، در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف، به نام شاه طهماسب اول سروده شد. این منظومه در بیش از بیست هزار بیت، دربردارندة جنگ‌های پیامبر و بزرگان شیعه است. این اثر افزون‌بر اهمیت ادبی و مذهبی و تاریخی، برای شناخت بیشتر مذهب و ادبیات دورة صفویه بسیار سودمند است؛ همچنین واقعیت‌های مهمی از آغاز اسلام ارائه می‌کند. نسخه‌شناسان تاکنون نه نسخة خطی از این اثر معرفی کرده‌اند. باتوجه‌به ویژگی‌هایی که بیان شد، معرفی و تصحیح دقیق این اثر بسیار اهمیت دارد. هدف این پژوهش معرفی نسخه‌های خطی و بررسی موضوع و سبک شاهنامة حیرتی است. در این جستار برای بررسی محتوا و ویژگی‌های سبکی این منظومه، چهار نسخة مهم آن در نظر گرفته شد که در مقاله به‌ترتیب معرفی می‌شود. در این بررسی می‌توان دریافت سبک زبانی و ادبی سادة این اثر و شیوة تفکر تعصب‌آلود شاعر درخور اهمیت است؛ همچنین ویژگی‌های عمومی شاهنامة حیرتی، نمایندة شیوة ادبی دورة صفوی است و احساسات مذهبی شاعر، بازگوکنندة گفتمان حاکم در همان روزگار است. گفتنی است منظومة حیرتی در معرفی سیر اندیشة مذهبی و دگرگونی حماسه‌های دینی نقش مؤثری دارد.

منابع و مأخذ:

1- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1333/ 1355ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، جلد 9، تهران: چاپخانه مجلس.

2- براون، ادوارد (1341). تاریخ ادبیات ایران، تهران: نشر مروارید.

3- جعفریان، رسول (1389). صفویه در عرصة دین فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

4- حیرتی، تقی­الدین (974ق). کتیب معجزات، شمارة 1188، کتابت محمدباقر، تبریز: کتابخانه مرکزی. 

5- -------------- (بی­تا). کتیب معجزات، شمارة 1213، تبریز: کتابخانه مرکزی. 

6- --------------- (1394). کتیب معجزات، تصحیح یوسف بیگ‌ باباپور، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

7- دانش‌پژوه، محمدتقی (1339). «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 8، شمارة1، 3-526.

8- ---------------- (1350). «یک پرده از زندگانی شاه طهماسب صفوی»، جستارهای ادبی، شماره 28، 915-997.

9- دبیری‌نژاد، بدیع‌الزمان (1380). «افتخارنامه حیدری (معرفی حماسه‌های دینی ایران)»، نشریة اطلاع رسانی و کتابداری «کتاب ماه هنر»، شمارة 31 و 32، 86-89.

10- درایتی، مصطفی (1390). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، جلد 26، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

11- زراعی، رقیه (1392). تصحیح نیمه نخست «کتیب معجزات» براساس چهار نسخه، رسالة دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

12- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366). صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، چاپ سوم.

13- -------------------- (1368). موسیقی شعر، تهران: آگاه، چاپ دوم.

14- -------------------- (1380). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.

15- شمشیرگرها، محبوبه (1389). «بررسی سبک‌شناسانة حماسه‌های دینی در ادب پارسی»، فصلنامةتاریخادبیات، شماره 3/64، 60-133.

16- شهبازی، اصغر (بی­تا). «حماسه‌سرایی دینی در ادب فارسی»، آینه میراث، شمارة 55، 183-210.

17- صفا، ذبیح‌الله (1356)، خلاصه تاریخ سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ایران از آغاز تا پایان عهد صفوی، تهران: امیرکبیر.

18- -------- (1363)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.

19- --------- (1373)، تاریخ ادبیات ایران، جلد5، تهران: انتشارات فردوس و نشر اندیشه.

20- گلچین معانی، احمد (1346). شهر آشوب در شعر فارسی، تهران: امیرکبیر.

21- یاحقی، محمدجعفر (1367). «حیرتی تونی شاعر اهل بیت»، مشکوه، شمارة 1421، 104-117.

22- یلمه­ ها، احمدرضا(1390). بررسی و تحلیل نوعی از تصرفات کاتبان در نسخه‌های خطی، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، سال سوم، شماره نهم،162-139.