بررسی محتوایی کلیله‏ ودمنة منظوم قانعی طوسی برپایة مکتب سودگرایی اخلاقی

محورهای موضوعی : شاهنامه

آسیه ذبیح نیا عمران ¹

1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور یزد

تاریخ دریافت : 1400/12/15 تاریخ پذیرش : 1400/12/15 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: اخلاق, کلیله ‏ودمنة منظوم, قانعی طوسی, سودگرایی, لذت‌گرایی,

چکیده مقاله :

قانعی طوسی در قرن هفتم هجری کلیله ودمنة بهرامشاهی با انشای نصرالله منشی را در 10548 بیت در بحر متقارب به نظم کشید. کلیله ودمنه اثری اخلاقی است که می توان آن را براساس نظریات اخلاقی بررسی کرد. یکی از این مکتب‌ها، سودگرایی اخلاقی است. دیدگاه سودگراییْ نظام اخلاقی هنجاری است که ملاک اخلاقی بودن فعل را اصالت لذت می داند. از دیدگاه این مکتب، ارزش ها تا جایى سزاوار حفظ و ارتقاء هستند که تفسیرشدنی و تأویل پذیر به منافع رفاهى فردی و لذت جمعی باشند؛ اما هموراه سود فرد بر جمع ترجیح دارد. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی می کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد: کدام یک از اقسام سودگرایی اخلاقی در کلیله ودمنة منظوم قانعی طوسی بسامد بسیاری دارد؟ براساس دستاورد این پژوهش، با اینکه کلیله ودمنه اثری اخلاقی است، بیشترین سود اخلاقی مدّنظر در این متنِ ادبی، سود فردی است. باید سود فردی را بر منافع جمعی ترجیح داد؛ تا جایی که کلیله و دمنه به پادشاه امر می کنند، اگر زیردستی هم رتبة او شده است، باید آن را از میان بردارد.

چکیده انگلیسی:

Kalila va Dimna written by Nasrullah Munshi was rendered into the Persian literature by Qan‘i Tusi in the seventh century AD. It contains 10548 couplets and is composed in poetic meter named bahr-e motaqarib. Kalila va Dimna deals with ethical and moral teachings; hence it could be studied on the basis of moral theories. Utilitarianism is one of these moral schools. The originality of pleasure as the criterion for doing an action is the normative moral system of utilitarianism. Therefore, in this school, values ​​are preserved and advanced as far as they can be interpreted based upon the interests of individual and their collective pleasure. However, the interest of the individual always takes precedence over the collective well-being in this school. With a descriptive and analytical method, the present article tries to answer the question that which of the types of utilitarianism is more frequent in the Persian versified version of Kalila va Dimna by Qan‘i Tusi? According to the existing researches, Kalila va Dimna is composed in the form of rendering moral and ethical teachings. However, its texts mainly insist on the priority of personal interest over the collective interest. It is to the extent that it orders the king to eliminate a subordinate if he would progress in his hierarchical rank.     

منابع و مأخذ:

1. آهی، محمد؛ مهربانی ممدوح، فاطمه (1393)، «عمل‏گرایی (پراگماتیسم در کلیله‏ودمنه)»، متن‏پژوهی ادبی، سال 18، شمارة 61، 63‑82.


2. آیدنلو، سجاد (1397)، «قانعی طوسی مقلّدِ کمترشناخته شده فردوسی»، جستارهای ادبی، شمارة 200، 55‑90.


3. اترک، حسین (1384)، «سودگرایی اخلاقی»، نقد و نظر، شمارة 37‑38، 264‑300.


4. افلاکی، شمس‏الدین احمد (1375)، مناقب‏العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.


5. براندت، ریچارد (1379)، «اشکالات واقعى و ادعایى سودگرایى»، ترجمة محمود فتحعلى، ارغنون، شمارة 16، 227‑245.


6. بلاگ، مارک ( 1375)، اقتصاددانان بزرگ قبل از کینز، ترجمة غلامعلی فرجادی، [بی‏جا]: وثقی.


7. پیلی، ویلیام (1379)، «برهان نظم»، ترجمة حسین نوروزی، کلام اسلامی، شمارة 33، 113‑121.


8. تاتاری، غلامرضا (1388)، نام­آوران توس، مشهد: ضریح آفتاب.


9. خشایشی اردستانی، احمد (1388)، سیر تاریخی ‏اندیشه‏های سیاسی در غرب از افلاطون تا نیچه، چاپ چهارم، تهران: آوای نور.


10. پازارگاد، بهاءالدین (1348)، تاریخ فلسفه‏ سیاسی، چاپ سوم، تهران: زوار.


11. پالمر، مایکل (1385)، مسائل اخلاقی، ترجمة علیرضا آل‏بویه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.


12. پولادی، کمال (1388)، تاریخ اندیشة‏ سیاسی در غرب از ماکیاولی تا مارکس، چاپ پنجم، تهران: مرکز.


13. راسل، برتراند (1393)، جهانی که من می‏شناسم، ترجمة روح‏الله عباسی، تهران: نشر کتاب‏های جیبی.


14. زرّین‏کوب، عبدالحسین (1369)، با کاروان اندیشه، تهران: امیرکبیر.


15. ژید، شارل (1370)، تاریخ عقاید اقتصادی، جلد اول. ترجمة کریم سنجابی، تهران: دانشگاه تهران.


16. ساباین، جرج (1353)، تاریخ نظریات سیاسی، جلد دوم، ترجمة بهاءالدین پازارگاد، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.


17. سبزیان موسی‏آبادی، علیرضا؛ شعیب، بهمن (1389)، «پراگماتیسم و سیاست؛ بررسی و نقد پراگماتیسم در قلمرو سیاست و حکومت»، فصلنامة تحقیقات سیاسی و بین‏المللی، شمارة 5، 89‑123.


18. ستوده، غلامرضا (1373)، مرجع‏شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران: سمت.


19. سرگزی، عباسعلی (1382)، تحقیق در کلیله‏ودمنه و آثار مربوط به آن (کلیلة ابن‏مقفع، کلیلة منظوم قانعی، انوار سهیلی، عیاردانش و...، پایان‏نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمد علوی‏مقدم، دانشکدة ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.


20. صفا، ذبیح‏الله (1384)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.


21. عالم، عبدالرحمن (1381)، تاریخ فلسفه‏ سیاسی غرب عصر جدید و سدة نوزدهم، چاپ پنجم، تهران: انتشارات وزارت خارجه.


22. فرانکنا، ویلیام کی (1383)، فلسفة اخلاق، ترجمة هادی صادقی، قم: کتاب طه.


23. فؤاد حیدری، محمد (1397)، «بررسی تحلیلی مصادیق سودگرایی اخلاقی در گلستان سعدی»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارة 13، 73‑78.


24. قانعی طوسی، احمد بن محمود (1358)، کلیله‌ودمنة منظوم، تصحیح ماگالی تودوا، چاپ اول، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


25. لارنس، سی بکر (1378)، تاریخ فلسفة اخلاق غرب، ترجمة گروهی از مترجمان، قم: انتشارات مؤسسه امام خمنیی.


26. کاپلستون، فردریک (1399)، تاریخ فلسفه، جلد اول، ترجمة سیّد جلال‏الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی.


27. کمپبل، ریچموند (1380)، «خودگروی»، ترجمة امیر خواص، مجموعه مقالات فلسفة اخلاق، ویراستة لارنس بکر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1‑242.


28. کری، جان ( 1379)، فلسفة سیاسی، ترجمة خشایار دیهمی، چاپ اول، تهران: طرح نو.


29. نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران: نشر فروغی.


30. مصباح یزدی، مجتبی (1378)، فلسفة اخلاق، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.


31. مور، جرج ادوارد (1385)، مبانی اخلاق، ترجمة غلامحسین توکلی و علی عسگری یزدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.


32. مینوی، مجتبی (1374)، فهرستوارة کتابخانة مینوی و کتابخانة مرکزی پژوهشگاه، به کوشش محمدتقی دانش‏پژوه و ایرج افشار، تهران: کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد.


33. Scarre, Geoffrey (1998), Utilitarianism, in Encyclopedia of Applied Ethics, Academic press.


34. Stark، w. Jeremy Bentham¢s (1952), Economic writings, vol III, London: Allen and Unwin.