آموزه‌های اخلاقی حاتم اصم، صوفی و زاهد دورة اول
محورهای موضوعی : شاهنامه
منیژه پورنعمت
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خلیج‌فارس)
کلید واژه: تصوف, تعلیم, زهد, صوفیان دورة اول, حاتم اصم,
چکیده مقاله :
نخستین مشایخ صوفیه زاهدان و پارسایان واقعی بودند. آگاهی همه‌جانبه از گناه همراه با وحشت جزا موجب می شود که آنان برای رهایی از خود از دنیا گریزان باشند و تسلیم بی‌چون و چرای خداوند متعال گردند. خوف از خدا و امید نداشتن به غیر او، در عابدان زاهد و صوفیان اولیه از جمله حاتم اصم، در نهایت به ورع و زهد شدید منجر می‌شود. می توان گفت صوفیان اولیه پیش از آنچه عارف باشند، زاهد و عابد بودند؛ ازآن جمله حاتم اصم. ابو عبدالرحمان حاتم بن عنوان مشهور به حاتم اصم(م.237ه./ 851 م) در عصر معتصم، هشتمین خلیفة عباسی می‌زیسته و از زاهدان دورة اول (150-250ه.) است که به زهد و عبادت و اعراض از دنیا مشهور بوده است. او مرید و شاگرد ابوعلی شقیق بلخی(متوفی۱۵۴) و استاد احمد خضرویه بود. در این مقاله با بهره‌گیری از منابع قدیم، اندیشه و سخنان حاتم اصم بررسی شده است تا نشان داده شود که چگونه صوفیان زاهد و عابد با سخنان و اعمال خود به تعلیم شاگردان، حاکمان و عامة مردم می پرداختند. این حکایات و سخنان می‌تواند سندی از تاریخ تصوف و آموزه‌های اخلاقی صوفیان دورة اول باشد.
The first patriarch Sufis such as Hatam Assam were real pious. Their complete cognizance about sin and the fear of God cause them to run away from the world and to be succumbed to God. This fear of God and disappointment of the people lead to an intensive piety. It can be said that the first Sufis were pious rather than Gnostic. Abou Abdorahman Hatam ebne Onvan well known as Hatam Assam (273 A.H/ 851 A.D.) was one of the Sufis of the first period (150-250 A.H.) which has been living at the same time with Motasem, the eighth Abbasi khalife. He was the student of Abu Ali Shaghigh Balkhi and Ahmad Khezruye.Here, using old references, thought and speeches of Hatam Assam are investigated to illustrate how the Sufis have trained their students, governors and the people. These speeches and anecdotes can be a document of the Mysticism history and the moral teachings of the first period.
1- ابن الاثیر، عزالدین .(1414ه.1994م.). اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دارصادر.
2- ابن الجوزی، ابوالفرج .(بی تا). صفة الصفوه،حلب: دارالوعی.
3- ابن تغری الاتابکی، جمال‌الدین یوسف .(1349ه. 1930م.). النجوم الزاهره، قاهره: دارالمکتب المصریه القاهره.
4- ابن خلکان،شمس‌الدین احمد .( بی تا). وفیات الاعیان، بیروت: دارصادر.
5- ابن عماد،عبدالحی .(بی تا). شَذرات الذَّهب، بیروت: دارالعلمیه.
6- ابونعیم، احمدبن عبدالله .(1357ه.- 1938م.). حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، مصر: مطبعه السعاده.
7- انصاری، خواجه عبدالله،(1362). طبقات الصوفیه، تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.
8- ------------ .(1371). تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، نگارش حبیب‌الله آموزگار، تهران: اقبال.
9- انصاری، قاسم .(1373). مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات پیام نور.
10- برتلس، یوگنی ادواردویچ .(1376). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمة سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
11- جامی،عبدالرحمن .(1375). نفحات الانس، تصحیح مهدی توحیدی پور، تهران: علم.
12- -------------- .(1373). نفحات الانس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
13- خطیب بغدادی .(1417). تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
14- خوانساری، سید محمد باقر .(2537). روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
15- دهخدا، علی اکبر .(1377). لغت‌نامه، تهران: امیرکبیر.
16- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد .(1960). العبر فی خبر من عبر، تحقیق صلاح الدین المنجد، کویت: فؤاد سید.
17- ------------------ .(1411ه.-1991م.). تاریخ اسلام و وفیات مشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
18- رجایی بخارایی، احمد علی .(1366). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: انتشارات علمی.
19- ریتر، هلموت .(1377). دریای جان، ترجمة عباس زریاب خویی، مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی.
20- زرکلی، خیرالدین .(1990). الاعلام، بیروت: دارالملایین.
21- زرین‌کوب، عبدالحسین .(1369). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
22- سزگین، فؤاد .( 1412ه.ق.). تاریخ التراث العربی: العقاید و التصوف، قم: نشر مکتبه آیت الله مرعشی.
23- سلمی، ابوعبدالرحمن .(1372ه.-1953م.). طبقات الصوفیه، مصر: دارالکتاب العربی.
24- سنایی، مجدود بن آدم .(1377). حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
25- شفیعی کدکنی، محمدرضا .(1377). «چهرة دیگر محمدبن کرام سجستانی». از ارج‌نامه ایرج، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس.
26- الشیبی، کامل مصطفی .(1374). تشیع و تصوف، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.
27- شیمل، آن ماری .(1377). ابعاد عرفانی اسلام، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
28- عطار، فریدالدین .(1366). تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار.
29- فروزانفر، بدیع الزمان،(1362). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر
30- قزوینی، زکریا بن محمد .(1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
31- قشیری، ابوالقاسم .(1361). رسالة قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
32- مستوفی، حمدالله .(1364). تاریخ گزیده، تهران: امیرکبیر.
33- معروف الحسنی، هاشم .(1375). تصوف و تشیع، ترجمة محمد صادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی.
34- معصوم‌علیشاه، محمد .(1339). طرائق الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.
35- مولوی، جلال الدین .(1366). مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
36- نفیسی، سعید .(1343). سرچشمة تصوف در ایران، تهران: انتشارات فروغی.
37- نیکلسون،رینولد آلن .(1366). عرفای اسلام، ترجمة ماهدخت بانو همایی، تهران: نشر هما.
38- هجویری، علی .(1371). کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
39- یافعی، عبدالله بن اسعد .(1339ه.). مرآة الجنان و عبرة الیقظان، حیدرآباد: دایرة‌المعارف النظامیه الکائنه.
Referrences:
1- Ibn Alasyr, Azize al-Din (1414 AH.1994.). Allebab Fi Tahzib Al ensan, Beirut: Dar Sader.
2-Ibn Aljozi, Aboalfaraj, (no date) Sofeh Alsofeh, Aleppo: Darolvay.
3- Ibn Tazee Alatabki, Jamaloddin Joseph, (1349 AH. 1930.). Alnojoum Alzaherah, Cairo: Darolmaktab Almesriyh Alghaheria.
4 - Ibn Khalkani, Shamsedin Ahmed. (No date). Vafiyat Alayan , Beirut: Darsadr.
5- Ibn al-Imad, Abdul Hai, (no date). Shazrat Al zahab, Beirut: Daralelmieh
6- Abu Naim, Ahmadbn Abdallah (1357AH. 1938 m.). Helliyatol Alolya va Tabaghat AlSafiya, Egypt: Hatbaol Alsadah.
7- Ansari Abdullah, (1362). Tabaquat al Sofieh, edited by Mohammad Sorour Molayee Tehran: Toos
8- ------------, (1371). Literary and mystical interpretation of the Koran, written by Habibullah Amouzgar, Tehran: Iqbal.
9- Ansari, Qasim, (1373). Principles of mysticism, Tehran: Payam Noor publication.
10- Bertles Yougeii Advardovitch, (1376). Sufism and Sufi literature translated by Cyrus Izadi, Tehran: Amir Kabir
11- Jami, AR, (1375). Nafahat Alons, corrected by Mehdi Tohidi poor, Tehran: Elm
12 --------------, (1373). Nafahat Al ons corrected by Mahmoud Abedi, Tehran: Etelaat.
13- Khatib Baghdadi, (1417). History of Baghdad, Beirut: Daralkhatab Alelmieh,
14- Khansari, Mohammad Bagher (2537). Rozat Aljanat, Tehran: Eslamieh bookstores
15- Dehkhoda, AA, (1377). Dictionary, Tehran: Amir Kabir
16- Zahabieh , Shams al-Din Mohammed ibn Ahmad, (1960) Alebr fi khabar men Ebr research by Salahedin Almonjad, Kuwait: Fuad Seyed.
17- ------------------, (1411 AH -1991). Islamic history and the deaths of celebrities and Alalam, Resrarch by Omar Abdul Salam Tadmari, Beirut: Al Daralketab Alarabi.
18- Rajaee Bokharaei, Ahmad A., (1366). Poems of Hafez, Tehran: Elmi Publications
19- Ritter, Helmut, Daryaye Jan, (1377). Translated by Abbas Zariyab Khoei, Mehrafaq Baburdi, Tehran AlHoda, 1377
20- Zarkoli, Khairuddin, Alalam, (1990). Beirut: Daralmalaien
21 - Zarrinkoub, Abdolhossein. (1369). Heritage value of Sufis, Tehran: Amir Kabir.
22- Sezgin, Fouad (1412 A.H). Tarikho Al Altaras Alaqayed and Altasavof, Qom, publication of Maktabeh Ayatollah Marashi
23 - Salmi, Abo abdalrahman. (1372 AH -1953 ). Tabaqat al Sofieh, Egypt: Al Arabi Daralktab
24 - Sanaie, Majdod iben Adam. (1377). Hadiqat Alhaqiqieh corrected by Madras Razavi, Tehran: Tehran University.
25 - Shafiee Kadkani, MR. (1377). "The other face of Mohammad Sajestani Keram." From Iraj’s Arjnameh, thanks to the effort of Mohsen Bagherzadeh, Tehran: Toos.
26 – AlSheybi Mostafa Kamel. (1374). Shi'ism and Sufism, translated by Alireza Zekavati Qaragozlou intelligence, Tehran: Amir Kabir.
27 - Schimmel, Anne Marie. (1377). Mystical Dimensions of Islam, translated by Abdul Rahim Govahi, Tehran: Nshre Farhange Eslami.
.28 - Attar, Faridodin(1366). Tazkaratol Alolya. Corrected by Mohammad Estelami, Tehran Zawar.
29 - Forozanfar, Badi'ozaman, (1362). Source of Masnavi stories and allegories, Tehran: Amir Kabir.
30 - Ghazvin, Zakeria Ben Mohammed. (1373). Asaralbelad and Akhbaralebad, corrected by Mirhashem Muhaddith, Tehran: Amir Kabir.
31 - Qoshayri, Abolghasem. (1361). Qoshayrieh treatise, corrected by Badiol alzaman Foruzanfar, Tehran: Scientific and Cultural.
32 - Mostofi, Hamdollah. (1364). Selected history, Tehran: Amir Kabir.
33 - The Marouf Al Hassani, Hashem. (1375). Sufism and Shi'ism, translated by Mohammed Sadegh Aref, Mashhad: Astan Quds Razavi.
34 - Masoom Ali Shah, Mohammed. (1339). Altareq Al haghayegh corrected by Mohammed Jafar Mahjoub, Tehran: Publications of Sanayi library.
35 - Molavi, Jalal al-Din al. (1366). Masnavi, thanks to the effort of Reynold Nicholson, Tehran: Amir Kabir.
36 - Nafisi, S. (1343). Source of Sufism in Iran, Foroughi publications.
37 - Nicholson, Reynold Allen. (1366). Muslim mystics, translated by Lady Mahdokht Homaee, Tehran: Homa publication.
38 - Hajviri, Ali. (1371). Kshfol Almahjub, correced by Zhovkofski, Tehran: Tahoori.
39 - Yafeie, Abdullah al-Assad. (1339 A.H). Meratol Aljanan and Ebratol Alyeqtan, Heydarabad: Encyclopedia of Almaref Alnezamieh Alnzamyh Alkaenah.
_||_