ریخت‌شناسی حکایت‌های اخلاقی بر پایۀ حکایت‌های مخزن الاسرار و نظیره‌های آن

محورهای موضوعی : شاهنامه

عباس واعظ زاده ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند)
حامد نوروزی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند)
سیده فاطمه شجاع زاده مقدم ³ (دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند)

تاریخ دریافت : 1397/08/07 تاریخ پذیرش : 1397/08/07 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: نوع ادبی, مخزن الاسرار, ریخت‌شناسی, حکایت اخلاقی, منظومه‌های تعلیمی,

چکیده مقاله :

حکایت اخلاقی یکی از انواع قصه‌های سنتی است که پدیدآورندگان آن، آن را صرفاً به‌منظور تعلیم و تأیید آموزه‌های اخلاقی مد نظر خود به‌ کار می‌برده‌اند. هدف این مقاله، شناسایی ساختار این نوع ادبی بر پایۀ حکایت‌های اخلاقی منظومه‌های تعلیمی و به‌طور ویژه مخزن الاسرار نظامی و سه نظیرۀ مشهور آن (مطلع الانوار امیرخسرو، روضة الانوار خواجوی کرمانی و تحفة الاحرار جامی) است. نگارندگان با به‌کارگیری روش ریخت‌شناسی پراپ، که یکی از روش‌های مناسب برای گونه‌شناسی انواع ادبی روایی است، حکایت‌های اخلاقی این چهار منظومه را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که حکایت اخلاقی از لحاظ ساختاری، روایت‌ کوتاهی است که از یک صحنۀ آغازین (وقوع صحنۀ سؤال‌برانگیز/ بروز مشکل) و سیزده خویشکاری (طرح سؤال، سرزنش، پاسخ‌دهی، نصیحت، شرارت، نابودی شریر، یاری‌طلبی، یاری‌دهی، رفع مشکل، تنبّه، پشیمانی، جبران اشتباه و پاداش‌یابی) تشکیل شده است که پنج شخصیت (قهرمان، نصیحت‌شنو، ناصح، شریر و یاریگر) این خویشکاری‌ها را بر عهده دارند. حکایت‌های اخلاقی دارای دو الگوی روایی اصلی و دو الگوی روایی فرعی هستند که گاهی نیز با هم ترکیب می‌شوند.

منابع و مأخذ:

1. آقایی میبدی، فروغ (1392)، «پیش‌درآمدی بر مطالعۀ روایت و روایت‌پژوهی». کهن‌نامۀ ادب پارسی، شمارۀ 2، 1ـ19.

2. اکبری بیرق، حسن، و فاطمه حسنی (1390)، «ریخت‌شناسی حکایات تذکرة ‌الاولیا عطار بر اساس مدل ولادیمیر پراپ»، رهپویۀ هنر، شمارۀ 15، 80ـ94.

3. پارسا، سیداحمد، و لاله صلواتی (1389)، «ریخت‌شناسی حکایت‌های کلیله‌ودمنۀ نصرالله منشی». بوستان ادب، شمارۀ 6، 46ـ77.

4. پراپ، ولادیمیر (1368)، ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.

5. پورنامداریان، تقی (1391)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

6. تقوی، محمد (1376)، حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه.

7. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1366)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح و مقدمۀ مرتضی مدرس گیلانی، تهران: سعدی.

8. خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدین محمود (1370)، خمسۀ خواجوی کرمانی، تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

9. خدیش، پگاه (1387)، ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.

10. خراسانی، محبوبه (1387)، درآمدی بر ریخت‌شناسی هزارویک شب، اصفهان: تحقیقات نظری.

11. دهلوی، امیرخسرو (1362)، خمسۀ امیرخسرو دهلوی، مقدمه و تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.

12. زرقانی، سیدمهدی، و محمودرضا قربان‌صباغ (1395)، نظریۀ ژانر (نوع ادبی)، تهران: هرمس.

13. طایفی، شیرزاد، و مرضیه آتشی‌پور (1390)، «ریخت‌شناسی حکایت در مجالس سبعه و فیه مافیه»، مولوی‌پژوهی، شمارۀ 12، 1ـ33.

14. میرصادقی، جمال (1382)، ادبیات داستانی، تهران: سخن.

15. نادری‌پور، منصور، و محمدرضا نجاریان (1396)، «تحلیل حکایت مشت‌زن گلستان سعدی بر اساس نظریۀ ریخت‌شناسی ولادیمیر پراپ»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارۀ 28، 141ـ163.

16. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1384)، کلیات نظامی گنجوی، مطابق با نسخۀ تصحیح‌شدۀ وحید دستگردی، ویرایش: ا. بهنام. تهران: پیمان.

17. واعظ‌زاده، عباس (1395)، «رده‌بندی داستان‌های عاشقانۀ فارسی»، نقد ادبی، شمارۀ 33، 157ـ189.

18. یوسف‌قنبری، فرزانه، و فرحناز حسینی‌پناه (1395)، «نقد زیبایی‌شناسانۀ ساختار حکایات بوستان با تکیه بر نظریه‌های تودوروف و پراپ»، زیبایی‌شناسی ادبی، شمارۀ 29، 125ـ142.

.