تحلیل کارکرد تعلیمی خوشه‌های تصویری در مرصادالعباد

محورهای موضوعی : شاهنامه

مژگان محمدی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرفانی دانشگاه لرستان)
محمدرضا حسنی جلیلیان ² (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان(نویسنده مسؤول))
سید محسن حسینی مؤخر ³ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان)

تاریخ دریافت : 1398/12/01 تاریخ پذیرش : 1398/12/01 تاریخ انتشار : 1398/09/01

کلید واژه: تصویر, مرصادالعباد, نجم‌الدین رازی, خوشه‌های تصویری, متون تعلیمی‌عرفانی,

چکیده مقاله :

بهره‌گیری از تصویر در متون تعلیمی صوفیانه عموماً یا برای تزیین است یا به‌سبب تفهیم. نجم‌الدین رازی در مرصاد‌العباد به هر دو سبب از تصویرسازی بهره برده، اما هدف اصلی او ملموس‌سازی مفاهیم عرفانی است. به این منظور، نویسنده از شگردهای مختلفی استفاده کرده و از جمله کوشیده است با استفاده از اضافه‌های تشبیهی مرتبط، خوشه‌های تصویری روشن و ملموسی برای تبیین مفاهیم عمدتاً پیچیدۀ عرفانی عرضه کند. دقت در این متن تعلیمی روشن می‌سازد که نویسنده به خوشه‌های تصویری خاصی گرایش داشته است. مسئلۀ این تحقیق چرایی تکرار خوشه‌های تصویری خاص در مرصادالعباد و ترتیب بسامد هر‌یک از آن‌هاست. نتایج تحقیق نشان می‌دهد کارکرد تعلیمیِ خوشه‌های تصویری با استفاده از تصویرسازی مبتنی بر زیست‌جهان مخاطبان و تناسب مضمون و تصویر شکل گرفته است. نجم‌رازی از تصویرسازی در حوزه‌های زندگی روزمرۀ ایرانی، حکومت، کشاورزی، سفر، آموزش و کتابت، طبیعت، داستان پیامبران و تصاویر مربوط به پرندگان، برای تسهیل آموزش مضامین عرفانی استفاده کرده است. همچنین تناسب خوشه‌های تصویری با موضوع، دیگر شگرد تعلیمی اوست. وی از تصاویر مرتبط با سفر برای تبیین مضمون سلوک از تصاویر زراعت و کشاورزی، برای تبیین مفاهیم مرتبط با هستی‌شناسی از تصاویر مربوط با آموزش و کتابت، برای بیان مفاهیمی چون تبعیت از پیر (آموزگار) و خلقت (انشاء) و از تصاویر مربوط به پرندگان و پرواز برای مضمون اسارت روح انسانی و لزوم بازگشت آن استفاده کرده است. وی از این طریق، علاوه بر توانایی ادبی، هنر خود را در امر آموزش نیز نشان داده است.

منابع و مأخذ:

1. اکبری، منوچهر و علی‌نژاد، مریم  (1393)، «اضافه‌های تصویری و کارکرد آن‌ها در شرح شطحیات روزبهان بقلی»، زیباشناسی ادبی، دورۀ پنجم، شمارۀ ۲۰، 183ـ198.

2. آبرامز، مایر هوارد (1387)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات نقد ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان مرادآبادی، تهران: رهنما.

3. آقاحسینی، حسین و سیدان، الهام (1392)، «بررسی جایگاه تشبیه و تمثیل در اندیشه‌های تعلیمی سعدی»،سال پنجم، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ ۱۹، 1ـ28.

4. براهنی، رضا (1380)، طلا در مس (در شعر و شاعری)، تهران: زریاب.

5. بیانی، فرهاد، گلابی، فاطمه و علیپور، پروین (1394)، «زیست‌جهان یا نظام؟ زیست‌جهان و نظام؟»، فصلنامۀ راهبرد، سال بیست‌وچهارم، شمارۀ 77، 191ـ216.

6. پورنامداریان، تقی (1374)، سفر در مه (تأملی در شعر احمد شاملو)، تهران: زمستان.

7. خلیلی، علی‌اصغر و همکاران (1396)، «بررسی و تحلیل تصویر در شرح شطحیات روزبهان بقلی شیرازی»، پژوهش‌های ادب عرفانی )گوهر گویا)، سال یازدهم، شمارۀ ۴ (پیاپی ۹۲)، 23ـ40.

8. ریجون، لوید (1378)، عزیز نسفی، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.

9. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389)، صور خیال در شعر فارسی (تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران)، چ۱۵، تهران: آگه.

10. شمیسا، سیروس‌ (1387)، معانی و بیان، تهران‌: دانشگاه پیام نور.

11. طاهری، زهرا (1395)، «بررسی سبک‌شناسانۀ زبان تصویری مرصادالعباد»، انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دانشگاه گیلان، دورۀ یازدهم، 2024ـ2054.

12. طهماسبی، فریدون و میرزایی، فروغ(1395)، «خوشه‌های تداعی تصویرهای عرفانی در دیوان کلیم همدانی»، عرفانیات در ادب فارسی،دورۀ هفتم، شمارۀ ۲۵، 142ـ157.

13. علوی‌مقدم، مهیار (1377)، نظریه‌های نقد ادبی معاصر (صورتگرایی و ساختارگرایی)، تهران: سمت.

14. عین‌القضات همدانی، عبدالله بن ابی‌بکر (1373)، تمهیدات، به کوشش عفیف عسیران، تهران: منوچهری.

15. غزالی، ابوحامد محمد (1364)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، چ۳، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

16. فاطمی، حسین، پورنامداریان، تقی و همکاران (1390)، «سرچشمه‌های فکری رمز و تصویر در معارف بهاءولد»، جستارهای ادبی، سال چهل‌وچهارم، شمارۀ ۱۷۳، 123ـ156.

17. فتوحی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، چ۲، تهران: سخن.

18. فتوحی، محمود و علی‌نژاد، مریم (1388)، «بررسی رابطۀ تجربۀ عرفانی و زبان تصویری در عبهر العاشقین»، ادب‌پژوهی، شمارۀ ۱۰، 7ـ25.

19. فولادی، علیرضا (1387)، زبان عرفان، قم: فراگفت.

20. لویزن، لئونارد (1384)، میراث تصوف، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز

21. محمدی آسیاآبادی، علی (1387)، هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس، تهران: سخن.

22. میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت (1373)، واژه‌نامۀ هنر شاعری (فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن)، تهران: کتاب مهناز.

23. نجم‌رازی، عبدالله بن محمد (1389)، مرصادالعباد، تصحیح محمدامین ریاحی، چ۱۴، تهران: علمی و فرهنگی.

24. واعظ، بتول (1397)، «تحلیل ساختاری و گفتمانی تمثیل در مرصادالعباد»، متن‌پژوهی، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 75، 151ـ174.