تحلیل کتاب‏شناختی نسخه‏های خطی فارسی دوره‌ی صفویه با تأکید بر ویژگی‏های کتابتی و نوع خطوط

محورهای موضوعی : دانش شناسی

ناهید بنی اقبال ¹ , مهر دخت وزیرپور کشمیری ² , ناهید علیزاده فر ³

1 - دکترای کتابداری و اطلاعرسانی - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
2 - دکترای کتابداری و اطلاعرسانی - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
3 - کارشناس ارشد کتابداری و اطّلاعرسانی - دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

تاریخ دریافت : 1392/04/25 تاریخ پذیرش : 1392/07/20 تاریخ انتشار : 1393/11/04

کلید واژه: فهرست‏نویسی نسخه‌های خطی فارسی, انواع خطوط فارسی, دوره‌ی صفویه, نسخ خطی دوره‌ی صفویه,

چکیده مقاله :

هدف: پژوهش حاضر، عناصر فهرست نسخه های خطی فارسی دوره‌ی صفوی را مورد بررسی قرار داده است تا بر آن اساس به شناخت سبک و شیوه‌ی رایج، شاخصه‌های کتاب آرایی و ویژگی های کتابت آن دوره دست یابد. روش پژوهش: این پژوهش با روش تحلیل کتاب شناختی به شیوه‌ی استنادی (کتابخانه ای) و تأکید بر نوع خط نسخه های خطی این دوره انجام گرفته است. سیاهه‌ی وارسی 5 ناحیه‌ی توصیف قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن (عنوان و شرح پدیدآوران؛ مشخصات ظاهری؛ انواع خطوط؛ آرایش نسخه ها؛ یادداشت ها و برافزوده ها) است. جامعه‌ی پژوهش شامل 3561 نسخه‌ی شناخته شده است که از این تعداد نمونه ای شامل 351 نسخه‌ی تاریخ دار، با بررسی فهرست پنج کتابخانه‌ی کاخ موزه‌ی گلستان، مجلس شورای اسلامی، مرکزی دانشگاه تهران، موزه‌ی ملک و ملی که بیشترین آثار این دوره را در فهرست خود داشتند، به عنوان جامعه‌ی آماری نمونه بر اساس جدول کرسی، مورگان انتخاب شد. یافته ها: یافته های حاصل از این پژوهش، بیانگر ارتباط انتخاب خطوط با گرایش موضوعی است که نخست به مضامین ادبی، سپس دینی و مذهبی، تاریخی، علوم طبیعی و ریاضی، اخلاقی و عرفانی این دوره توجه داشته اند. از دیگر ویژگی های این عصر توجه خاص در به کارگیری انواع تزیینات در صفحه‌ی عنوان، آغاز نسخه‌ها، استفاده از جدول های رنگین، تذهیب و سرلوح های ساده و مُزدوج، وجود انجامه و حواشی نسخه‌ها است. نتیجه گیری: بر اساس یافته ها، فرضیه های پژوهش مبنی بر وجود ارتباط معنی دار بین نوع خط نسخه ها با موضوع آنها و سهم بیش از پنجاه درصدی (46/57%) توجه بهخوشنویسی در مقایسه با کتابت عادی در فرایند نسخه پردازی با آزمون های خی دو و Z0 تأیید شد. در انتها پیشنهادهایی برای استفاده در فهرست نویسی نسخه های خطی فارسی با توجه به ویژگی های خط و کتاب آرایی شرقی ارائه شد.

چکیده انگلیسی:

Purpose: The aim of this study is a survey on the bibliographical descriptions of Persian manuscripts of Safavi’s period. Methodology: Descriptive and analytical methods are used. To collect data a checklist was prepared according to 5 descriptive cataloging area of AACR2 (Title and responsibility, physical description, writing characteristics, decoration and illumination, notes area). The total population was 3561 titles extracted from catalogues of 5 libraries Golestan Palace Museum; Library, Museum and Document Center of Iran Parliament; Central Library & Documentation Center University Of Tehran; Malek National Library and Mueum Institution; National Library and Archives of Iran which contained the biggest number of titles but a statistical sample, 351 titles, was assessed according to Morgan table. Findings: This study indicates The relationship between the line selection with in subject tendency, first to religious and then to history, natural science andto literature mathematics, moral and spiritual subjects. Paying particular attention to the use of decorative in title page at the beginning of works, using colored tables, illumination and simple and double  frontispiece and colophon, and decoration at the end and margins in the copies are specific features of this period. Conclusion: The first research hypothesis; the existence of a significant relationship between the kind of scribes and the subject matter of the books are confirmed. Also the second research hypothesis: The dominance of calligraphy to the normal writings is confirmed using the chi-square test. At the end some suggestion are proposed for cataloging of Persian manuscripts to avoid the differences which are frequent throughout the Persian Safavi’s Manuscripts Catalogs in the libraries

منابع و مأخذ:

آتابای، بدری (1352). فهرست کُتب دینی خطی کتابخانة سلطنتی. تهران.

________ (1355). فهرست دیوان‏های خطی کتابخانة سلطنتی. تهران. ج 1-2.

________ (1356). فهرست تاریخ، سفرنامه... خطی کتابخانة سلطنتی. تهران.

________ (1357). فهرستکتب ادبی عرفانی خطی کتابخانةکاخ گلستان. تهران.

افشار، ایرج (1371). سرگذشت و سرنوشت نسخه‏های خطی. ایران‏شناسی. ش 13: 31-47.

_______(1376). عرض در نسخه‌های خطی. معارف. س چهاردهم، 2: 3-31.

_______(1381). مقام انجامه در نسخه. نامه‌ی بهارستان، س سوم، ش 5: 39-100.

_______(1388). نگاهی به ضابطه‏های نسخه‏شناسی. نامه‌ی بهارستان، س دهم، ش 15: 121-130.

_______(1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

افکاری، فریبا (1381). بررسی یادداشت‏های نسخه‏های خطی مجموعه‌ی سیدمحمد مشکوة کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. کتابداری، 39، 156-121.

انجمن کتابداران امریکا... [و دیگران] (1371). قواعد فهرست‌نویسی انگلو امریکن (ویرایش 2). رحمت‌الله فتّاحی، مترجم و اسدالله آزاد، ویراستار. مشهد: آستان قدس رضوی.

بیانی، م. (ف 1328). فهرست نمایشگاه خطوط خوش کتابخانه‌ی ملی. تهران: علمی.

_______ (ر 1328). راهنمای خطوط خوش کتابخانه‌ی سلطنتی. تهران.

_______ (1339). نمونه‌ی خطوط خوش کتابخانه‌ی سلطنتی. تهران.

_______ (1345-1358). احوال و‌ آثار خوشنویسان. تهران: دانشگاه تهران. 4 ج.

_______ (1353). کتاب‌شناسی کتاب‌های خطی، به کوشش حسین محبوبی اردکانی. تهران: انجمن آثار ملی.

پاکباز، ر. (۱۳۷۸). دایرة‏المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.

جعفریان، ر. (1378). صفویه از ظهور تا زوال. تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر.‏

دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‏رسانی (1385-1381). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.

[قابل دسترسی در]: www.nlai.ir                    

درایتی، م. (1389). فهرستواره‌ی دست‌نوشت‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه‌، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. 12 ج.

صفری شالی، ر. (1388). راهنمای تدوین طرح تحقیق (پروپوزال‏نویسی). تهران: جامعه و فرهنگ.

عظیمی، ح. (ف 1380) فهرست‌نویسی نسخ خطی. دایرةالمعارف کتابداری و اطّلاع‌رسانی. [قابل دسترسی در]:                 www.nlai.ir

_____ ____(ن 1380).  نسخ خطی. دایرةالمعارف کتابداری و اطّلاع‌رسانی. [قابل دسترسی در]:  www.nlai.ir

فهرست کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی ایران(1390-1305). تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی. 40 ج.

کرم رضایی، پ. (1389). فهرست کاتبان نسخه‏های خطی کتابخانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

     گزارش همایش بین‏المللی مکتب شیراز، فرهنگستان هنر (24/9/1387). [قابل دسترسی در]:  www.honar.ac.ir

گزارش همایش بین‏المللی مکتب اصفهان، فرهنگستان هنر (19/9/1385). [قابل دسترسی در]:    www.honar.ac.ir

 مایل‏هروی، ن. (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.

___________(1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

وفادار مرادی، م. (1379). مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرست‏نگاری در کُتب خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

هاشمی میناباد، ح. (1379). واژه‌نامه‌ی نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی (تذهیب، خط، صحّافی، کاغذ، رنگ و مرکب). تهران: نشر فهرستگان.

یوسفی، غ. (۱۳۷۱). خط و خطاطی. در یادداشت‏هایی در زمینة فرهنگ و تاریخ. تهران: سخن. ۷-۹۶.

  Blair, Sheilla S. (2006). Islamic Calligraphy. Edinburgh university Press

Deroche, F. (2005) . Islamic Codicology An introduction to the study of Manuscripts in Arabic Script. London: al-furqan.

Gacek, A. (1987). Manuscripts Ownership statements and seals in Arabic manuscripts. The Middle East. 2.

بانک اطّلاعات کُتب و نُسَخ خطّی                                                                                                           www.aghabozorg.ir

مجموعۀ فرهنگی تاریخی کاخ گلستان www.golestanpalace.ir

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی www.ical.ir

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران www:library.ut.ac.ir

مؤسّسۀ کتابخانه و موزۀ ملّی ملک www.malekmuseum.org

سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران

www.nlai.ir