بررسی ارتباط واژگانی شمس با واژگان آفتاب و خورشید در غزلیات شمس

محورهای موضوعی : اسطوره

رحمان برزگر ¹ (دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه)
بهمن نزهت ² (استاد زبان و و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه)
فاطمه مدرسی ³ (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه)

تاریخ دریافت : 1397/08/19 تاریخ پذیرش : 1398/03/28 تاریخ انتشار : 1398/04/01

کلید واژه: اسطوره, غزلیات شمس, خورشید, آفتاب, شمس,

چکیده مقاله :

در این پژوهش ارتباط سه واژۀ آفتاب، خورشید و شمس بر مبنای واژه‌گزینی در بن‌مایه‌های عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است. کاربرد واژه‌ها در غزلیات به دو صورت بررسی می‌شود: مواردی برای تصویر‌سازی و مواردی برای توصیف شمس تبریزی. مولوی در تصویر‌سازی همانند دیگر شاعران از واژه آفتاب استفاده کرده است، اما در توصیف شمس تبریزی با آگاهی به پیشینۀ اساطیری و دینی واژۀ خورشید، ابتدا با بینش عرفانی، آن را با واژۀ شمس آمیخته و با تأویل هرمنوتیکی، واژۀ شمس را از حدّ نشانه به کلمه رسانده و توانسته با دو واژۀ خورشید و آفتاب، همسان و به عنوان یک بن‌مایه یا اصطلاح عرفانی ثبت نماید. با همسانی شمس با خورشید تمام ویژگی‌های اساطیری و عرفانی واژۀ خورشید در شمس ظاهر شده است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه رسیده است، همان‌گونه که خورشید‌پرستی در اسطوره دیده می‌شود مولوی نیز به شمس‌پرستی پرداخته و شمس را به عنوان خدای اساطیر نگریسته و با فنا در شمس به جست‌وجوی خویشتن خویش در فرآیند فردیّت رسیده است؛ این مقوله با روان‌شناسی یونگ قابل تفسیر می‌باشد، در این تفسیر شمس بهانه‌ای برای رسیدن مولانا به خداوند است.

چکیده انگلیسی:

In the present article the attempt is made to consider the relationship between three terms of "aftab", "khorshid" and "shams" (all three mean "sun") in Divan Shams based on mystical motifs. Jalāl al-Din Rūmi uses these terms in two ways. First, he uses them for illustration. Second, with these words, he describes the character of Shams Tabrizi. For illustration, Rūmi, like other poets, points to the term "aftab". He is aware of the mythological and religious background of the words "khorshid" and "aftab", so for describing the character of Shams Tabrizi, first, he combines these two words with the word "shams" and then converts the word "shams" from sign to word by hermeneutic interpretation. In this way, he can record two terms "aftab", "khorshid" as mystical motifs. "Shams" is identical with "khorshid", and thus all the mythological and mystical features of "khorshid" appear in "shams". By using descriptive-analytical method, the present study has concluded that Rumi has dealt with worship of Shams Tabrizi and regards him as the god of mythology and searches for "self" in the process of individuality by annihilation in him. All of this process can be interpreted by Jung's psychology. According to this interpretation, Shams Tabrizi is a means to reach God.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

استاجی، ابراهیم. 1389. «سرای سکوت؛ بحثی درباره سکوت و تولد دوباره مولوی در دیدار با شمس تبریزی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره ‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش19. صص26 ـ 9.

الیاده میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1384. اسطوره بازگشت جاودان. ترجمة بهمن سرکاراتی.تهران: طهوری.

اوستا. 1382. تصحیح جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

البلتاجی، محمدالانوار. 1985. من وصای االقران الکریم. الطبعةالثانیه. القاهره: دارالتراث العربی للطباعه والنشر.

بلک، جرمی و آنتونی گرین. 1392. فرهنگ‌نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان. ترجمة پیمان متین. تهران: امیرکبیر

بهار، مهرداد. 1390. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

تقوی بهبهانی، سیّدنعمت الله. 1390. فرهنگ نوادر لغات و کنایات مثنوی معنوی. مشهد: دستور.

چیتیک، ویلیام. 1388. من و مولانا (زندگانی شمس تبریزی و ارتباط او با مولانا جلال‌الدین. تهران: مروارید.

حیاتی، زهرا و سمیه جباری. 1396. «بررسی و تحلیل کلان نمادهای تقابل ساز در مثنوی و غزلیات شمس مورد مطالعه: کلان نمادهای «شیر» و «خورشید». فصلنامة ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). دوره9. ش17. صص 64-31.

خاتمی، احمد. 1390. آسمان‌های دگر (راهنمای پژوهش در مثنوی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روان‌کاوی.تهران: توس.

سجادی، سیّدجعفر. 1362. فرهنگ معارف. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.

ـــــــــــــــــ . 1393. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

شمیسا، سیروس. 1394. مولانا و چند داستان مثنوی. تهران: قطره

شیمل، آنه ماری. 1370. شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا جلال‌الدین رومی. با مقدمة جلال آشتیانی. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی، وابسته به وزارت فرهنگ آموزش عالی.

ــــــــــــــ . 1389. مولانا: دیروز، امروز، فردا. ترجمة محمد طرف. تهران: بصیرت.

عباسی داکانی، پرویز.1390. شمس من و خدای من. تهران: علم.

غراب، راهله. 1384. نماد خورشید در فرهنگ و ادبیات. مشهد: محقق‌.

فدایی، فربد. 1381. یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. تهران: دانژه.

قبادی، حسینعلی. 1386.آیین آینه: (سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی). با همکاری محمد بیرانوندی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

کومن، فرانتس. 1380. آیین پر رمز و راز میترایی. ترجمة هاشم رضی. تهران: بهجت.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک بین‌النهرین. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

مبینی، مهتاب و رکسانا حکیمی. 1393. «بررسی نماد خورشید و مفاهیم مرتبط با آن در هنر و اساطیر بین ‌النهرین». دو فصلنامة دانشکده هنر شوشتر؛ دانشگاه شهید چمران اهواز. ش5. صص68ـ 57.

محمدی آسیابادی، علی.1387. هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس. تهران: سخن.

مولوی، جلال‌الدین. 1377. غزلیات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: سنایی.

نجفی، زهره. 1394. «شیوه‌های گوناگون دلالت‌پردازی آفتاب در زبان مولانا». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره ‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش39. صص327 ـ 303.

نزهت، بهمن. 1388. «نماد نور در ادبیات صوفیه». مجلۀ مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش9. صص184ـ 155.

یاحقی، محمدجعفر. 1386.فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــ . 1379. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة پروین فرامرزی. چ2.مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــ . 1386. اصول نظری و شیوه روان‌شناسی تحلیلی یونگ. ترجمة فرزین رضاعی. تهران:‌ ارجمند.

 

 

References

Holy Quran.

Abbāsī Dākānī, Parvīz. (2011/1390SH). Šams-e man va xodā-ye man. Tehrān: Elm.

Al-beltājī, Mohammad al-anvār. (1985/1405AH). Men vasāyāye al-quran al-karīm. 2^nd ed. Qāhere: Dār al-torās al-arabī.

Avestā. (2003/1382H). Ed. by Jalīl Dūstxāh. Tehrān: morvārīd.

Bahār, Mehrdād. (2011/1390SH). Az ostūre tā tārīx. With the Effort of Abolqāsem Esmā’īlpūr. Tehrān: Češme.

Black, Jeremy & Green, Anthony. (2013/1392H). Farhang-nāme-ye xodāyān. dīvān va namād-hā-ye beyn al-nahreyn (Gods, demons, and symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary). Tr. by Peymān Matīn. Tehrān: Amīrkabīr.

Chitak, William. (2009/1388SH). Man va mowlāna (Me and Rumi the autobiography of Shams-i Tabrizi). Tr. by Šahāboddīn Abbāsī. Tehrān: Morvārīd.

Cumont, Franz. (2001/1380SH). Āeīn-e por ramz va rāz-e mītrāeī (Mysteres de Mithra = The Mysteries of Mithra). Tr. by Hāšem Razī. Tehrān: Bahjat.

Eliade, Mircea. (1997/1376H). Resāle dar tārīx-e adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.

___________. (2005/1384H). Ostūre-ye bāzgašt-e jāvdāne (Mythe de l’éternel retour). Tr. by Bahman Sarkārātī. Tehrān: Tahūrī.

Estājī, Ebrāhīm. (2010/1389SHČāĂīĪĂĀŠšūŽž’). “Sarā-ye sokūt; bahsī darbāre-ye sokūt va tavallod-e dobāre-ye mowlavī dar didār bā šams-e tabrīzī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. No. 19. Pp. 9-26.

Fadāyī, Farbod. (2002/1381SH). Jung va ravān-šenasī-ye tahlīlī-ye ū. Tehrān: Dānže.

Gary, John. (1999/1378SH). Šenaxt-e Asātīr-e xavar-e nazdīk beyn al- nahreyn (Near Eastern mythology).  Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.

Hayāyī, Zahrā & Somayye Jabbārī. (2017/1396SH). “Barresī va tahlīl-e kalān namād-hā-ye taqābol-sāz dar masnavī va qazaliyāt-e šams, mowred-e motāle’e: kalān namād-hā-ye šīr va xoršīd”. Do-fasl-nāme-ye Adabīyāt-e Erfānī. Alzahra University. Year 9. No. 17. Pp. 31-64.

Jung, Carl Gustav. (1989/1368H). Čāhār sūrat-e mesālī (Four archetypes: mother, rebirth, spirit, Trickster). Tr. by Parvīn Farāmarzī. Mašhad: Āstān-e Qods-e Razavī.

_____________. (2000/1379SH). Ravān-šenāsī va kīmīyāgarī (Psychology and alchemy). Tr. by Parvīn Farāmarzī. 2^nd ed. Mašhad: Āstān-e Qods-e Razavī.

_____________. (2007/1386SH). Osūl-e nazarī va šīve-ye ravān-šenāsī-ye tahlīlī-ye Jung (Analytical psychology, its theory and practice: the Tavistock lectures). Tr. by Farzīn Rezā’ī. Tehrān: Arjmand.

Qobādī, Hossein Alī. (2007/1386SH). Āeīn-e āyene: seyr-e tahavvol-e namād-pardāzī dar farhang-e irānī va adabīyāt-e fārsī. Tehrān: Tarbīyat Modarres University.

Qorāb, Rāhele. (2005/1384SH). Namād-e xoršīd dar farhang va adabīyāt. Mašhad: Mohaqqeq.

Mobīnī, Mahtāb & Roksānā Hakīmī. (2014/1393SH). “Barresī-ye namād-e xoršīd va mafāhīm-e mortabet bā ān dar honar va asātīr-e beyn al-nahreyn”. Do-fasl-nāme-ye Dāneškade-ye Honar-e Šūštar. No. 5. Pp. 57-68.

Mohammadī Āsīyābādī, Alī. (2008/1387SH). Hermenotīk ve namād-pardāzī dar qazalīyāt-e šams. Tehrān: Soxan.

Mowlavī. (1998/1377SH). Qazalīyāt-e šams. Ed. byBadī’ozzamān Forūzānfar. Tehrān: Sanāeī

Najafī, Zohre. (2015/1394SH). “Šīve-hā-ye gūnāgūn-e delālat-pardāzī-ye āftāb dar zabān-e mowlānā”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 11. No. 39. Pp. 303-327.

Nozhat, Bahman. (2009/1388SH). “Namād-e nūr dar adabīyāt-e sūfīye”. Motāle’āt-e Erfānī. No. 9. Pp. 155-184.

Sajjādi, Seyyed Ja’far. (1983/1362SH). Farhang-e ma’āref. Tehrān: Šerkat-e Mo’allefān va Motarjemān-e Irān.

__________________. (2014/1393SH). Farhang-e estelāhāt va ta’bīrāt-e erfānī. Tehrān: Tahūrī.

Sattārī, Jalāl. (1987/1366SH). Ramz va masal dar ravān-kāvī. Tehrān: Tūs.

Schimmel, Annemarie. (1990/1370SH). Šokūh-e šams (The triumphal sun: a study of works of Jalaloddin Rumi).Introduction by Jalāl Āštīyānī. Tr. by Hasan Lāhūtī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

_________________. (2019/1389SH). Mowlānā; dīrūz, emrūz, farad. Tr. by Mohammad Taraf. Tehrān: Basīrat.

Šamīsā, Sīrūs. (2015/1394SH). Mowlānā va čand Dāstān-e dīgar. Tehrān: qatre.

Taqavī Behbahānī, Seyyed Ne’matollāh. (2011/1390SH). Farhang-e navāder-e loqāt va kenāyāt-e masnavī. Mašhad: dastūr.

Xātamī, Ahmad. (2011/1390SH). Āsemān-hā-ye dīgar (rāhnamā-ye pažūheš dar masnavī). Tehrān: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.