تحلیل کهن‌الگویی هفت‌خوان رستم با تکیه برنظریه روان‌شناسی یونگ

محورهای موضوعی : اسطوره

اکبر شاملو ¹ , ابراهیم واشقانی فراهانی ² , رامین خداکرمی ³

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
3 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1395/04/20 تاریخ پذیرش : 1398/04/03 تاریخ انتشار : 1398/04/01

کلید واژه: رستم, کهن‌الگو, سایه, هفت‌خوان, فردانیّت,

چکیده مقاله :

از رایج‌ترین شیوه‌های‌ بررسی اساطیر، تحلیل روان‌کاوانۀ آن‌هاست. کارل گوستاو یونگ، واضع نظریۀ روان‌شناسی شخصیّت، با مطرح ساختن مقولۀ کهن‌الگوها دریچه‌ای تازه، رو به دنیای نقد و تحلیل اساطیر گشود. یونگ برای هر شخص، ناخودآگاه فردی و جمعی را در نظر می‌گیرد. از نظر او ناخودآگاه فردی بر لایه‌ای عمیق‌تر فطری بنا شده که ناخودآگاه جمعی یا کهن‌الگو نامیده می‌شود. بروز و ظهور کهن‌الگو در آثار هنری به خصوص ادبیات و اسطوره‌ها برجسته‌تر ‌است. این پدیده در شاهنامه که از نامورترین اسناد اساطیری و حماسی ایرانی به شمار می‌رود، قابل توجه است. کهن‌الگوهایی چون عبور از موانع و مشکلات، پهلوان‌آزمون، نقش برجستۀ قهرمان (پهلوان)، مادرمثالی، سایه، آنیما، آنیموس و... از کهن‌الگوهای برجستة شاهنامه هستند. در هفت‌خوان رستم بسیاری از این کهن‌الگوها دیده می‌شوند؛ همچنین مطابق نظریۀ یونگ می‌توان مراحل هفت‌خوان را نوعی گذر از من و رسیدن به خود در جهت شکل‌گیری فردانیّت روانی فرد دانست. این مسیر جز با یاری قهرمان (رستم) و گذر از سایه ممکن نیست. در واقع در این مسیر کیکاووس که نماد انسان است، در مسیر حرکت از من به خود (فردانیّت فرد) از یاری‌های رستم (قهرمان) بهره‌مند می‌شود. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی و با تکیه بر نظریۀ روان‌شناسی یونگ، کهن‌الگویی داستان هفت‌خوان رستم را بررسی می‌کند.

چکیده انگلیسی:

One of the most common methods of studying mythology is the psychological analysis of myths. Carl Gustav Jung, the founder of personality psychology, opened a new window in criticism and analysis of myths by introducing archetypes. According to Jung, everyone has a personal and a collective unconscious. He believes that the personal unconscious is built on a deeper innate layer that is called collective unconscious or archetype. The manifestation of archetype is more prominent in the works of art, especially literature and myths. This issue can be seen in Shāhnāmeh which is one of the most famous Iranian mythological and epic texts. Shadow, anima, animus, hero and mother are the prominent archetypes of Shāhnāmeh.  We can find many of these archetypes in the story of the Seven Labors of Rostam (Haft Khan-e Rostam). Based on Jung's theory, it can be considered the stages of the Labors a kind of passing from "ego" to reach "self" in order to achieve "psychological individuation". And this is not possible except with the help of the hero (Rostam) and the passing of the shadow. In fact, Kai Kāvus, as the symbol of man, benefits from the help of Rostam (hero) and passes from "ego" to "self" (psychological individuation). By employing comparative-analytical method and based on Jung's psychological theory the present article attempts to examine the story of the Seven Labors of Rostam (Haft Khan-e Rostam) as an archetype.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

الیاده، میرچا. 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ــــــــــــــــــ. . 1368. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی (رازهای زادن و دوباره زادن). ترجمۀ نصراله زنگویی. تهران: آگه.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (دانشنامۀ ادب فارسی). چ2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: روز.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر مهر بر هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75 و 76. صص124- 114.

بیلسکر، ریچارد. 1384.  اندیشۀ یونگ. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: طرح نو.

پالمر، مایکل. 1385. فروید، یونگ و دین. ترجمۀ محمد دهگان‌پور و غلامرضا محمدی. تهران: رشد.

تسلیمی، علی و سیّدمجتبی میرمیران. 1389. «فرآیند فردیّت در شاهنامه با تکیه بر شخصیت رستم». ادب‌پژوهی. س4. ش14. صص 48-29.

حسینی، مریم. 1388. «رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌های مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش15.صص 53-35.

رضایی، محمود. 1388. «رستم اژدهاکش و درفش اژدهاپیکر». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س6. ش24. صص79-53.

شمیسا، سیروس. 1390. بیان و معانی. تهران: میترا.

________ . 1370. نگاهی به سپهری. چ2. تهران: مروارید.

شوالیه، ژان ‌وآلن‌ گربران. 1378.  فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

طالبیان، یحیی، محمدرضا صرفی، محمد صادق بصیری و اسدالله جعفری. 1386. «جدال خیر و شر؛ درون‌مایۀ شاهنامۀ فردوسی و کهن‌الگوی روایت». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش158. صص116-101.

طاهری، محمد و حمید آقاجانی. 1392. «تبیین کهن‌الگوی سفرقهرمان براساس آرای یونگ و کمبل در هفت‌خوان رستم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 9. ش 32. صص20-1.

فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. چ8.. تهران: قطره

فوردهام، فریدا. 1346. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربها. چ1. تهران: سازمان انتشارات شرقی.

کمبل، جوزف. 1385. قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسروپناه. مشهد: گل آفتاب.

مقدادی، بهرام. 1378. فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر). تهران: فکر روز.

مکاریک، ایرناریما. 1385. دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگاه.

میرزانیا، منصور. 1378. فرهنگ‌نامۀ کنایه: به انضمام گفتارهایی در باب کنایه و... . تهران: امیرکبیر.

نصر اصفهانی، محمدرضا و طیبه جعفری. 1388. «کنون زین سپس هفت‌خوان آورم... (رویکردی روان‌شناختی به هفت‌خوان رستم و اسفندیار)». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س3. ش4. صص 156-133.

یاوری، حورا. 1374. روان‌کاوی و ادبیات.چ1. تهران: تاریخ ایران.

یونگ، کارل گوستاو. 1387. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جام.

___________ . 1382. روان‌شناسی و دین. ترجمۀ ف. روحانی. تهران: علمی و فرهنگی.

___________ . 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. چ1. مشهد: آستان قدس رضوی.

 

English sources

Adams, Michael Vannoy. (2010). The Mythological Unconscious. Putnam, CT: Spring Publications.

Leeming, David Adams & Kathryn Wood Madden& Stanton Marlan. (2010). Encyclopedia of Psychologyand Religion. New York: Springer.

 

 

 

References

Adams, Michael Vannoy. (2010). The Mythological Unconscious. Putnam, CT: Spring Publications.

Anūše, Hasan. (2002/1381SH). Frhang-Nāme-ye adab-e fārsi . 2^nd ed. Tehrān: Vezārat-e Farhang va Eršād-e Eslāmī.

Bahar, Mehrdād.(1994/1373SH). Jostāri čand dar farhang-e irān. Tehrān: Rūz.

Bīdmeškī, Maryam. (2004/1383SH). “Mohr-e mehr bar haft xān-e rostam”. Ketab-e Māh-e Honar. No.75-76, Pp. 114-124.

Bilskr, Richard. (1384Sh/2005). Andīše-ye Yūng (On Jung) .Tr. by Hossein Pāyande, Tehrān: Tarh-e now.

Campbell, Joseph. (2006/1385SH). Qahramān-e hezār čehre (The hero with a thousand faces). Tr. by Shādī Xosrowpanāh. Mašhad: Gol-e āftāb.

Chevalier, Jan & Alen Gerberan. (1999/1378SH). Farhang-e namād-hā (‎Dictionnaire des symbols).Tr. by Sūdābe Fazā’elī. Tehrān: Jeyhūn.

Eliade, Mircea. (1989/1368SH). Ayīn-hā va namād-hā-ye ašnā-sāzī :Rāz-hā-ye zādan va dobāre zādan (Rites and symbols of initiation the miste ries of Birth and Rebirth). Tr. by Nasrollāh Zangūyī. Tehrān: Āgāh.

____________. (1983/1362SH). Češm-andāz-hā-ye ostūre (Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Satārī. Tehrān: Tūs.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2006/1385SH). šāhnāme (The Moscow edition). With the Effort of Sa’īd Hamīdīān. 8nd ed. Tehrān: qatre.

Fordham, Frieda. (1967/1346SH). Moqaddame-ī bar ravānšenāsī-ye yūng (Frieda Forkham. An introduction to gungs psychology). Tr. by Mas’ūd Mīrbahā. 1nd ed. Tehrān: Āsīā.

Hosseinī, Maryam. (2009/1388 SH). “Ramz-pardāzī-ye qār dar farhang-e melal va yār-e qār dar qazal-hā-ye Mowlavī”.Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 5. No. 15. Pp. 35-53.

Jung, Carl Gustav. (2008/1387SH). Ensān va sambol-hā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltānīye. Tehrān: Jāmī.

___________. (2003/1382SH). Ravānšenāsī va dīn (Psychologie et Religion). Tr. by F. Roūhānīi. Tehrān: Scientific and Cultural Organization.

___________. (1989/1368SH).čāhār sūrat-e mesālī (Four archetypes: mother, rebirth, spirit, Trickster).  Tr. by Parvīn Farāmarzī. 1nd ed. Mašhad: Āstān-e Qods-e Razavi.

Leeming, David Adams & Kathryn Wood Madden& Stanton Marlan. (2010). Encyclopedia of Psychology and Religion. New York: Springer.

Makaryk, Irena Rima. (2006/1385SH). Dāneš-nāme-ye nazarīe-hā-ye adabī-ye mo’āser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theori). Tr. by Mehrān Mohājer & Mohammad Nabavī. Tehrān: Āgah.

Meqdādī Bahrām. (1999/1378SH). Farhang-e estelāhāt-e naqd-e adabī (Az aflātūn tā asr-e hāzer). Tehrān: Fekr-e rūz.

Mīrzānīya, Mansūr. (1999/1378SH). Frhang-Nāme-ye kenāye: be enzemām-e goftār-ha-yī dar bāb-e kenāye va... . Tehrān: Amīrkabīr.

Nasr Esfahānī, Mohammad Rezā & Tayyebe Ja’farī. (2009/1388SH). Konūn zīn sepas haft xān āvaram… (Rūykardī ravān-šenāxtī be haft xān-e rostam va esfandyār). Fasl-nāme-ye Pažūheš-hā-ye Adab-e Eefānī (Gowhar-e Gūyā). Year 3. No. 4. Pp. 133-156.

Palmer, Michael. (2006/1385SH). Freud, jung va dīn (Freud and Jung on religion). Tr. by Qolām Rezā Mohammadī & Mohammad Dehgānpūr. Tehrān: Jeyhūn.

Rezāeī, Mahmūd. (2009/1388SH). “Rostam-e eždehā-koš va derafš-e eždehā-peykar”. Fasl-nāme-ye Pažūheš-hā-ye Adabī. Year 6. No. 24. Pp. 53-79.

Šamīsā, Sirūs. (2011/1390SH). Bayān va ma’ānī. Tehrān: Mitrā.

____________. (1991/1370SH). Negāhi be sepehrī. 2^nd ed. Tehrān: morvārīd.

Tāherī, Mohammad and Hamīd ĀqāJānī. (2013/1392SH). “Tabyīn-e kohan-olgū-ye safar-e qahramān bar asās-e ārā-ye yūng va kambel dar Haft xān-e rostam”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University South Tehrān Branch. Year 9. No. 32. Pp. 1 -20.

Tālebīyān, Yahyā & Mohammad Rezā Sarfī & Mohammad Sādeq Basīrī & Asadollāh Ja’farī. (2007/1386SH). Jedāle xeyr va šar; darūn-māye-ye šāhname-ye ferdowsī va kohan-olgū-ye revāyat. Dāneškade-ye ādabīyāt va Olūm-e Ensānī-ye Mašhad. No. 158. Pp. 101-116.

Taslīmī, Alī & Seyyed Mojtabā Mirmīrān. (2010/1389SH). Frāyand-e fardīyyat dar šāhnāme bā tekīye bar šaxsīyat-e rostam. Fasl-nāme-ye Adab-pažūhī. Year 4. No. 14. Pp. 29-48.

Yāvarī, Howrā. (1995/1374SH). Ravānkāvī va adabīyat. 1^st ed. Tehrān: Tarīx-e Irān.