تحلیل اسطوره شناختی آیین بلاگردانی در حدیقه سنایی

محورهای موضوعی : اسطوره

زهرا براتیه ¹ , قربانعلی ابراهیمی ² , مهرداد چترایی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

تاریخ دریافت : 1398/09/22 تاریخ پذیرش : 1398/09/17 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: سنایی, حدیقة‌الحقیقه, باورهای عامیانه, بلاگردانی, انتقال شر,

چکیده مقاله :

بلاگردانی یک آیین اسطورهای مذهبی است که در میان اقوام و ملل مختلف با اهداف گوناگون از دیرباز رواج داشته است. بسیاری از سنتهای اسطورهای و کهن برای دور ماندن از بلایا و یا رفع آن، روشهای مختلف بلاگردانی را توصیه کردهاند. در ادبیات کلاسیک فارسی از سنایی به عنوان یکی ازنخستین حلقههای نوآوری و گسترش مضامین و اندیشههای عرفانی، تعلیمی و حکمی نام بردهاند، اماسنایی به شهادت شمار زیادی از ابیات مثنوی حدیقة الحقیقه‌اش با اساطیر به خوبی آشنایی داشته و از مصادیق و فرهنگ عامهای که در روزگار وی رایج بوده است به خوبی بهره برده است. در پژوهشحاضر که به شکل بنیادی بر پایة مطالعات کتابخانهای و با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است،سعی کردیم تا نشان دهیم سنایی در حدیقة الحقیقه‌ صورتهای گوناگون مصادیق بلاگردانی از جملهقربانی، حرز و تعویذ، دعانویسی و دودکردن اسپند برای دفع چشمزخم را مورد توجه قرار داده است.برای روشن شدن این امر، پس از تحلیل باور بلاگردانی به تحلیل مصادیق یافتشده در حدیقة سناییخواهیم پرداخت، در نهایت نشانههای آیین بلاگردانی در این اثر مشخص و مورد تحلیل قرار گرفته است. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که سنایی به جنبههای اسطورهای آیین بلاگردانی که اشاره نمودیم کاملاً آشنا است و توانسته به هنریترین وجه ممکن آن را در مثنوی حدیقه بهکار ببرد.

چکیده انگلیسی:

Scapegoating is one of the religious-mythical rituals, having been long common among different tribes and nations for various purposes. Many of the mythological and ancient traditions have suggested different ways of scapegoating to stay away from disaster or to abolish it. In classic Persian literature, Sanāī has been named as one of the first innovators who spread the mystical and philosophical and didactic teachings. As evidenced by the great number poems of Hadiqat al Haqiqa, Sanāī is very familiar with the myths and has well made use of the popular culture of his day. By employing descriptive-analytical and library methods, in the present study, we attempt to show that Sanāī took into consideration various forms of scapegoating - including sacrificing, writing amulet, burning peganum harmala (esfand) - in Hadiqat al Haqiqa. To clarify the matter, after analyzing the doctrine of scapegoating and the related rituals, we examine the cases found in Hadiqat al Haqiqa. The findings of the research indicate that Sanāī has been fully familiar with the rituals of scapegoating and used them in the most artistic way possible in Masnavi of Hadiqat al Haqiqa.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آقاخانی بیژنی، محمود، سیدمرتضی هاشمی باباحیدری و اسماعیل صادقی. 1396. «باور بلاگردانی در قوم بختیاری». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س 5. ش14. صص 67ـ 49.

آیدنلو، سجاد. 1389. «بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی». مطالعات داستانی. س1. ش1. صص36ـ5.

ابومحبوب، احمد. 1388. «لال شیش؛ چوب بلاگردان، تیر آرش». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص23ـ9.

احمدسلطانی، منیره. 1384. ژرف‌ساخت فرهنگ عامه ایرانی. چ 1. تهران: روزگار.

اسلامی‌ندوشن، محمدعلی. 1372. داستان داستان‌ها. چ 2. تهران: آثار.

انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم. 1352. تمثیل و مثل. چ 1. تهران: امیرکبیر.

انوری‌گیوی، حسن و همکاران. 1370. زبان و نگارش فارسی. چ 2. تهران: سمت.

بزرگ‌بیگدلی، سعید، هیبت‌الله اکبری گندمانی و علیرضا محمدی کله‌سر. 1386. «نمادهای جاودانگی (تحلیل و بررسی نماد دایره در متون دینی و اساطیری)». نشریۀ علمی پژوهشی گوهر گویا. س1. ش1. صص 97ـ 79.

بلوک‌باشی، حسین. 1391. «باطل‌السحر». دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. چ 1. تهران: مؤسسه دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی.

بهشتی، احمد. 1380. «تحلیل معجزه با نگاهی به تأثیر نفس در بدن». مکتب اسلام. ش8. صص31ـ23.

توسل‌پناه، فاطمه. 1395. توتم و تابو در شاهنامه با نگاهی به یادگار زریران و کارنامۀ اردشیر بابکان. چ 2. تهران: ثالث.

جاهودا، گوستاو. 1371. روان‌شناسی خرافات و بلایا. ترجمة محمد‌تقی براهنی. چ 1. تهران: البرز.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور مبارکه. 1398. «اسطورۀ خون ( بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.

خانی، حامد (فرهنگ مهروش). 1390. «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی». پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی. س 44. ش1. صص 65ـ83.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «باور بلاگردانی در شاهنامه». دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص24ـ10.

ده‌بزرگی، ژیلا. 1381. «چشم‌زخم در باور و فرهنگ ایرانیان». چیستا. ش197و196. صص461ـ457.

دهخدا، علی‌اکبر. 1372. لغت‌نامه. چ4. تهران: دانشگاه تهران.

رضی، هاشم. 1381. دانشنامۀ ایران باستان.چ 2. تهران: سخن.

سپاهی، محمد. 1380. «سق‌سیاه، اعتقاد به چشم‌زخم». ماهنامۀ سروش جوان. س2. ش20. صص57ـ54.

سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1329. حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه. به تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شاورانی، مسعود. 1391.«پژوهشی در فرقۀ صابئین». نشریۀ حبل‌المتین. س1. ش3. صص24ـ50.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1372. تازیانه‌های سلوک. تهران، آگاه.

صرفی، محمدرضا. 1391. باورهای مردم کرمان. چ 1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

طرسوسی، ابوطاهر. 1356. داراب‌نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا.چ 1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

عربستانی، مهرداد. 1383. تعمیدات غرب. چ 1. تهران: افکار نو.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. چ 1. تهران: توس.

فرای، نورتوپ. 1388. رمز کل؛ کتاب مقدس و ادبیات. ترجمة صالح حسینی. چ 2. تهران: نیلوفر.

فریزر، جیمزجرج. 1383. شاخۀ زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ 2. تهران: آگاه.

فقیهی محدث، فریده. 1390. قربانی در ادیان الهی. چ 1. تبریز: مولی علی.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384. نامه باستان. ج 6. چ 1. تهران: سمت.

کومون، فرانتس. 1377. ادیان شرقی در امپراطوری روم. ترجمة ملیحه معلم و پروانه عروج. چ1. تهران: سمت.

گوهرین، سیدصادق. 1390. فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی. ج9. چ4. تهران: زوار.

لطیف‌پور، صبا. 1394. «مراسم قربانی نزد هندی ـ اروپاییان، هندیان و اوپاییان». نامۀ فرهنگستان، ویژه‌نامۀ شبه قارۀ هند. ش5. صص78ـ53.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. ج60. بیروت: مؤسسه الوفا.

محمدی، هاشم. 1386. «چشم‌زخم در ادب و فرهنگ ایران». نشریۀ حافظ. ش44. صص12ـ10.

مزداپور، کتایون. 1369. شایست ناشایست.چ 1. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مصطفوی. علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ 1. تهران: مؤلف.

میرفخرایی، مهشید. 1390. روایت پهلوی. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

وارنیک. فیلیپ. 1371. فرهنگ خرافات. ترجمه و گردآوری احمدی حجاریان. چ 1. تهران: مترجم.

ویل دورانت، جیمز. 1365. تاریخ تمدن مشرق زمین گاهواره تمدن. ترجمۀ احمد آرام. ع. پاشایی و امیر‌حسین آرایان‌پور. چ 3. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب‌اسلامی.

هدایت، صادق. 1356. نیرنگستان. چ 2. تهران: جاویدان.

English Sources        

Abbott, Kevin. 2001. “the evolution of superstition through optimal use of incomplete information”. Animal Behaviour. 82.

Britannica. 1973. London: Thoemes Press.

Collisen, S.A. (1937). The Evil Eye in Iralian Art, Tribal Rugs. London: Laurence King Publishing.

Omidsalar, Mahmoud. 1992. Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York. Vol. 4. pp.44ـ47.

English Sources        

Abbott, Kevin. 2001. “the evolution of superstition through optimal use of incomplete information”. Animal Behaviour. 82.

Britannica. 1973. London: Thoemes Press.

Collisen, S.A. (1937). The Evil Eye in Iralian Art, Tribal Rugs. London: Laurence King Publishing.

Omidsalar, Mahmoud. 1992. Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York. Vol. 4. pp.44ـ47.

 

 

References

Holy Quran.

Āqā Bīžanī, Mahmūd et al. (2017/1396SH). “Bāvar-e balāgardānī dar qowm-e baxyīyārī”. Māhnāme-ye Farhang va Adabīyāt-e Āmme.Year 5. No. 14. pp. 49-67.

Āysenlū, Sajjād. (2010/1389SH). “Barresī va tahlīl-e čand rasm-e pahlavānī dar motūn-e hamāsī”. Motāle’āt-e Dāstānī. Year 1. No. 1. pp. 5-36.

Abūmahbūb, Ahmad. (2009/1388SH). Lāl šīs; čūb-e balā-gardān, tīr-e āraš. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 5. No. 16. pp. 9-23.

Afīfī, Rahīm. (1995/1374SH). Asātīr va farhang-e īrān dar nevešte-hā-ye pahlavī. 1^st ed. Tehrān: Tūs.  

Ahmad Soltānī, Monīre. (2005/1384SH). Žarf-sāxt-e farhang-e āmmye īrānī. 1^st ed. Tehrān: Rūzgār.

Arabestānī, Mehrdād. (2004/1383SH). Ta’mīdāt-e qarb. 1^st ed. Tehrān: Afkār-e now. 

Anjavī Šīrāzī, Abolqāsem. (1973/1352SH). Tamsīl va masal. 1^st ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Anvarī , Hasan et al. (1991/1370SH). Zabān va negāreš-e fārsī. 2^nd ed. Tehrān: Samt.

Beheštī, Ahmad. (2001/1380SH). “Tahlīl-e mo’jeze bā negāhī be ta’sīr-e nafs dar badan”. Maktab-e Eslām. No. 8. pp. 23-31.

Bolūkbāšī, Hossein. (2012/1391SH). “Bātel al-sehr”. Dāyeratolma’āref-e bozorg-e eslāmī,1^st ed. Tehrān: Dāyeratolma’āref-e bozorg-e eslāmī.

Bozorg Bīgdelī, Sa’īd and Heybatollāh Akbarī Gandomānī and Alī rezā Mohammadī Kolesar. (20071386SH). “Namād-hā-ye jāvdānegī (tahlīl va barresī-ye namād-e dāyere dar motūn-e dīnī va asātīrī)”. Gowhar-e Gūyā. Year 1. No. 1. pp. 79-97.

Cumont, Franz. (1998). Adyān-e šarqī dar emperātūrī-ye rūm (The Oriental religions in Roman Paganism). Tr. by Malīhe Mo’allem & Parvane Orūj. 1^st ed. Tehrān: Samt.

Dehbozorgī, Žīlā. (2002/1381SH). “Čašm-zaxm dar bāvar va farhang-e īrānīyān”. Čīstā. No. 196 & 197. pp. 457-461.

Dehxodā, Alī Akbar. (1993/1372SH). Loqat-nāme. 4^th ed. Tehrān: Tehrān University.

Durant, William James. (1986/1365SH). Tārīx-e tamaddon-e mašreq-zamīn gāhvāre-ye tamaddon (the story of civilization). Tr. by Ahmad Ārām and Alī Pāšāyī and Amīr Hossein Ārīyānpūr. 3^nd ed. Tehrān: Sazmāb-e Entešārāt va Āmūzeš-e Enqelāb-e Eslāmī.

‫Durkheim, David Emile. (2003/1382SH). Sovar-e ebtedāyī-ye hayāt-e mazhabī (Les formes elementaires de la vie religieuse). Tr. by Nāder Sālārzāde Amīrī, 3^rd ed. Tehrān: Tehrān University.

Eslāmī Nodūšhan, Mohammad Ali. (1993/1372SH). Dāstān-e dāstān-hā. 2^nd ed. Tehrān: Āsār.

Faqīhī Mohaddes, Farīde. (2011/1390SH). Qorbānī dar adyān-e elāhī. 1^st ed. Tabrīz: Mowlā Alī.

Frazer, James George. (2004/1383SH). Šaxe-ye zarrīn (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. by Kāzem Fīrūzmand. 2^nd ed. Tehrān: Āgāh.

Frye, Northrop. (2009/1388SH). Ramz-e kol; ketāb-e moqaddas va adabīyāt (The great code: the Bible and literature). Tr. by Sāleh Hosseinī. 2^nd ed. Tehrān: Nilūfar.

Gowharīn, Seyyed Sādeq. (2011/1390SH). Farhang-e loqāt va ta’bīrāt-e masnavī. 9^th Vol. 4^th ed. Tehrān: Zavvar.

Hart, George. (1998/1377SH). Ostūre-hā-ye mesrī (Egyptian Myths). Tr. by Abbās Moxber. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Hedāyat, Sādeq. (1977/1356SH). Neyrangestān. 2^nd ed. Tehrān: Jāvīdān.

Heydarī, Hasan and Možgān Sādeqpūr Mobārake. (2019/1398SH). “Ostūre-ye xūn (barresī-ye barxī kārkard-hā-ye vābaste be xūn va nemūd-e ān dar šāhnāme)”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 15. No. 55. pp. 107-140.

Jahoda, Gustav. (1992/1371SH). Ravān-šenāsī-ye xorāfāt va balāyā (The psychology of superstition). Tr. by Mohammad Taqī Barāhenī,1^st ed. Tehrān: Alborz.

Kazazī, Mīr alāloddīn. (2005/1384SH). Nāme-ye bāstān. 6^th Vol. 1^st ed. Tehrān: Samt.

Latīfpūr, Sabā. (2015/1394SH). “Marāsem-e qorbānī nazd-e hendī–orūpāyīān”. Nāme-ye Farhangestān. No. 5. pp. 53-78.

Majlesī, Mohammad Bāqer. (1981/1403AM). Behār al-anvār. 60^th Vol. Beyrūt: Mo’assese-ye Al-vafā.

Mazdāpūr, Katāyūn. (1990/1369SH). Šāyest nāšāyest. 1^st ed. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt va Tahqīqāt-e Farhangī.

Mīr Faxrāyī, Mahšīd. (2011/1390SH). Revāyat-e Pahlavī. 1^st ed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Mohammadī, Hāšem. (2007/1386SH). “Čašm-zaxm dar adab va farhanf-e īrān”. Našrīye-ye Hāfez. No. 44. Pp. 10-12.

Mostafavī, Alī Asqar. (1990/1369SH). Ostūre-ye qorbānī. 1^st ed. Tehrān: Mo’allef.

Razī, Hāšem. (2002/1381SH). Dāneš-nāme-ye īrān-e bāstān. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Sanāyī, Abolmajd Majdūd ebn-e Ādam. (1951/1329SH). Hadīqat al-haqīqat va šarī’at al-tarīqat. Ed. by Modarres Razavī. Tehrān: Tehrān University.

Sarfī, Mohammad Rezā. (2012/1391SH). Bāvar-hā-ye mardom-e kermān. 1^st ed. Kermān: Šahīd Bāhonar university of Kermān.

Sepāhī, Mohammad. (2001/1380SH). “Saqq-e sīyāh, e’teqād be čašm-zaxm”. Sorūš-e Javān. Year 2. No. 20. Pp. 54-57.

Soltānī Gard Farāmarzī, Alī. (1989/1368SH). Az kalame tā kalām. 4^th ed. Tehrān: Mo’allef.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad Rezā. (1993/1372SH). Tāzīyāne-hā-ye solūk. Tehrān: Āgāh.

Šāvarānī, Mas’ūd. (2012/1391SH). “Pažūhešī dar ferqe-ye sābe’īn”. Habl Al-matīn. Year 1. No. 3. pp. 24-50.

Tarsūsī, Abūtāher. (1977/1356SH). Dārāb-nāme. With the Effort of Zabīhollāh Safā. 1^st ed. Tehrān: Bongāh-e Tarjeme va Našr-e Ketāb.

Tavassolpanāh, Fāteme. (2016/1395SH). Totem va tabo dar šāhnāme bā negāhī be yādgār-e zarīrān va kārnāme-ye ardešīr-e bâbakân. 2^nd ed. Tehrān: Sāles.

Vahīdīyān Kāmyār, Taqī and Qolām Rezā Omrānī. (2000/1379SH). Dastūr-e zabān-e fārsī 1. 2^nd ed. Tehrān: Samt. 

Waring, Philippa. (1992/1371SH). Farhang-e xorāfāt (A dictionary of omens and superstitions). Tr. by Ahmad Hajjārān. 1^st ed. Tehrān: Motarjem.

Xānī, Hāmed (Farhang Mehrvaš). (2011/1390SH). “Seyr-e tahavvol-e mafhūm-e herz dar farhang-e eslāmī”. Pažūheš-nāme-ye Tārīx-e Tamaddon-e Eslāmī. Year 44. No. 1. pp. 65-83. 

Xārazmī, Hamīd Rezā. (2013/1392SH). “Bāvar-e balāgardānī dar šāhnāme”. Fasl-nāme-ye Farhang va Adabīyāt-e Āmme. Year 1. No. 2. pp. 1-24.