بررسی و تحلیل تعالیم تصوف بر مبنای نظریه گفتمان قدرت میشل فوکو

محورهای موضوعی : اسطوره

فاطمه الهامی ¹ , عبدالغفور جهاندیده ² , محمدریاض رئیسی ³

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار
3 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

تاریخ دریافت : 1398/09/20 تاریخ پذیرش : 1399/03/20 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: گفتمان, تصوف, قدرت, فوکو, اِپیستمه (معرفت),

چکیده مقاله :

تصوف به ‌مثابه یک نهاد اجتماعی در تاریخ ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است. اصول، قواعد و تعالیم آن دارای آیین خاصی بوده که صوفیه ملزم به رعایت آن بوده‌اند. تصوف به ‌موازات تغییرات سیاسی و اجتماعی، فراز و فرودهایی داشته و دارای گرایش‌ها و شاخه‌های بسیاری بوده است، اما با همة گستردگی، همچنان می‌توان آن را به عنوان یک گفتمان فوکویی در نظر گرفت. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ تطبیقی در پی کشف کارکردها، ساختار و تشریح مقولة قدرت در تصوف بر پایة نظریة گفتمان قدرت فوکو است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تصوف دارای کارکرد دوگانه است؛ از یک‌سو نوعی انضباط عمومی به وجود می‌آورد، آزادی فردی را تحت شعاع قرار می‌دهد و تعالیم آن، گزاره‌های قدرت را تقویت و تثبیت می‌کند؛ از سوی دیگر تصوف اگرچه درون اِپیستمة (معرفت و آگاهی) زمانة خود قرار دارد، در برخی مواقع می‌تواند دامنة معرفت عمومی را گسترش داده و به‌ عنوان یک گفتمان رقیب در برابر گفتمان‌های دیگر از جمله نهادِ قدرتِ حاکم مطرح شود و با توزیع قدرت و ثروت، تا حدودی هرچند اندک از خودکامگی نهادهای موازی و به ‌خصوص نهاد حاکم بکاهد.

چکیده انگلیسی:

Sufism, as a social institution, has great importance in the history of Iran. Its principles, rules and teachings refer to special rituals that Sufis have to obey them. Along with political and social changes, Sufism has had its ups and downs, and many tendencies and branches have been formed in it. But for all its breadth, it can be considered as a Foucauldian discourse. By employing analytical-comparative method, the present study seeks to assess the function and structure of power in Sufism based on Foucault's theory of power discourse. The results of the study show that Sufism has a dual function. On the one hand, it creates a kind of public discipline, affects the individual freedom, and its teachings reinforce and establish the propositions of power. On the other hand, it can sometimes expand the scope of general knowledge, challenges, as a rival discourse, the other discourses including the sovereign power discourse. In this way, Sufism can reduce, albeit slightly, the despotism of parallel institutions, especially the sovereign one, by distributing power and wealth.  

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1396. انسان کامل. ترجمة گل‌بابا سعیدی. تهران: جامی.

احمدی، بابک. 1392. مدرنیته و اندیشه‌های انتقادی. تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1353. «تربیت در مکتب عرفان و رابطة آن با روان‌شناسی». دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش88. صص114-103.

اشمیتس، توماس. 1389. درآمدی بر نظریة ادبی جدید و ادبیات کلاسیک. ترجمة حسین صبوری و صمد علیون خواجه دیزج. تبریز: دانشگاه تبریز.

برتنس، هانس. 1394. مبانی نظریة ادبی. ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.

بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین. 1390. تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. چ5. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

تسلیمی، علی. 1395. نقد ادبی. تهران: اختران.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1389. دیوان حافظ شیرازی. چ50. تهران: صفی‌علیشاه.

حقی، مریم .1397. «شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون عرفانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش53. صص 154-121.

خائفی، عباس. 1391. «بررسی سه قطره خون هدایت بر مبنای نظریه قدرت میشل فوکو». فصلنامة شعرپژوهی. دوره4. ش1. صص 72-59.

خوشروزاده، جعفر. 1385. «میشل فوکو و انقلاب اسلامی رهیافتی پسامدرنیستی از منظر تحلیل گفتمان». فصلنامة متین. س85. ش31- 32. صص 86-59.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل. 1392. میشل فوکو، فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک. ترجمة حسین بشیریه. چ9. تهران: نی.

رزمجو، حسین. 1368. انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیرکبیر.

رسول‌نیا، امیرحسین. 1397. «سلوک عرفانی از نگاه ابن‌فارض». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش52. صص 179-153.

رضایی جعفری، محسن و دیگران. 1395. «گفتمان انقلاب اسلامی ایران و الزامات اشاعه ارزش‌های آن در عصر جهانی‌شدن بر اساس نظریة گفتمان لاکلا و موفه». فصلنامة مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی. دورة 6. ش20. صص 110-85.

زارع، آرزو و رویا شریفی. 1392. «بررسی نظریة قدرت میشل فوکو در فضاهای شهری». اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) واحد قزوین. دورة 1.

زرّین‌کوب، عبدالحسین .1373.  ارزش میراث صوفیه. چ7. تهران: امیرکبیر.

سجادی، سیّدضیاءالدین .1383. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. چ10. تهران: سمت.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1388. دیوان سنایی غزنوی. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی چ7. تهران: سنایی.

شریفیان، مهدی .1386. جامعه‌شناسی ادبیات صوفیه. همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1372. آن ‌سوی حرف و صوت. تهران: سخن.

شیرازی، محمد و قربانعلی آقااحمدی. 1388. «دیرینه‌شناسی و تبارشناسی فوکو به ‌عنوان روشی در مقابل روش‌های تاریخی متداول در علوم اجتماعی». پژوهش‌نامه علوم اجتماعی. س3. ش4. صص 126- 103.

عبدی، حسن و رمضان‌علی فاضل. 1394. «ارزیابی انتقادی مبانی معرفتی تبارشناسی فوکو از منظر حکمت صدرایی». مجلة معرفت فرهنگی اجتماعی. س7. ش3. صص 46-25.

غزالی طوسی، ابوحامد محمد. 1361. کیمیای سعادت. به‌ کوشش خدیوجم. ج2. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

فتاحی، سیّدمهدی. 1387. «گفتمان قدرت در اندیشه فوکو». نشریة دانشنامه. دورة 1، 4. صص 73-65.

فوکو، میشل. 1378. مراقبت و تنبیه، تولد زندان. ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.

قشیری، ابوالقاسم. 1385. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. چ9. تهران: علمی و فرهنگی.

مقدم‌حیدری، غلام‌حسین. 1395. «ارزیابی تأثیر معماری سراسربین بر نظریة قدرت فوکو». فصلنامة روش‌شناسی علوم انسانی. س20. ش89. صص 194- 173.

کلیگز، مری .1394. درسنامة نظریه ادبی. ترجمة جلال سخنور، الهه دهنوی و سعید سبزیان. چ2. تهران: اختران.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجری محمد نبوی. چ2. تهران: آگه.

مک‌دانل، د. 1380. مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان. ترجمة ح. نوذری. تهران: فرهنگ گفتمان.

ملایی، احمد، محمدعلی محمودی و محمدعلی زهرازاده. 1396. «نقد فرهنگی رمان مدیر مدرسه جلال آل احمد از منظر گفتمان و نظریه قدرت میشل فوکو». نشریة نقد و نظریه ادبی. دورة2. ش2. صص 94-71.

مولوی، جلال‌الدین محمد .1388. مثنوی معنوی. به کوشش کاظم دزفولیان. چ2. تهران: طلایه.

میلر، پیتر. 1384. سوژه استیلا و قدرت. ترجمة نیکو سرخوش و عباس جهاندیده. چ2. تهران: نی.

نجف‌زاده، رضا. 1393. «زیست ـ قدرت در اندیشه سیاسی فوکو، آگامبن، و نگری: از جامعه انضباطی تا جامعه کنترلی جهانی». جستارهای سیاسی معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س5. ش4. صص 172- 149.

نژادایران، محمد.1390. «نقد و بررسی کتاب نظم اشیاء دیرینه‌شناسی علوم انسانی». فصلنامة تخصصی علوم سیاسی. ش14. صص 228-215.

هجویری، علی‌ عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ3. تهران: سروش.

References  

Holy Qor’ān.

Abdī, Hasan and Ramezān-alī Fāzel. (2015/1394SH). “Arzyābī-ye Enteqādī Mabānī-ye Ma’refatī Tabār-šenāsī-ye Fowkow az Manzare Hekmate Sadrāyī”. Journal of Social Cultural Knowledge. 7^th Year. No. 3. Pp. 25-46.

Āhī, Mohammad and Mohammad Tāherī. (2011/1390SH). “Jaryān-šenāsī-ye tasavof dar Sadehā-yē Noxostīn”. Journal of Persian Language and Literature. 3^rd Year. No. 9. Pp.115-127.

Ahmadī, Bābāk. (2013/1392SH). Modernīte va Andīšehā-ye Enteqādī. Tehrān: Markaz.

Ashmits Tomas. (2010/1389SH). Dar-āmadī bar Nazarīye-ye Adabī Jadīd va Adabīyāte Kelāsīk (Modern Literary Theory and Ancient Texts An Introduction). Tr. by Hoseyne Sabūrī & Samad elyūn Xāje Dīzj. Tabrīz: University of Tabriz.

Beyhaqī. Abolfazl Mohammad ebne Hoseyn. (2011/1390SH). Tārīxe Beyhaqī. Ed. by Ali-akbare Fayāz. 5^th ed. Mašhad: Ferdowsi University of Mashhad.

Brants Hans. (2015/1394SH). Mābānī-ye Nazarīye Adabī  (Foundations of Literary Theory) Tr. by Mohammad-reza Abolqāsemī.Tehrān:Māhī .

Derifus Heubert, Robino, Paul. (2013/1392SH). Mīšel Fowkow, Farāsūye Sāxtgerāyī va Hermenūtīk. (Michel Foucault, Beyond Structuralism and Hermeneutics). Tr. by Hoseyne Bašīrī-ye. 9^th ed. Tehrān: Ney.

Ebne Arabī, Mohīy al-dīn. (2017/1396SH). Ensāne Kāmel. Tr. by gol-bābā Sa’īdī. Tehrān: Jāmī.

Este’lāmī, Mohammad. (1974/1353SH). “Tarbīat dar Maktabe Erfān va Rābete ān bā Ravān-šenāsī”. Department literature and Humanities  of Tehrān university. No. 88. Pp. 103-114.

Fatāhī, Seyyed-mahdī. (2008/1387SH). “Goftemāne Qodrat dar Andīše-ye Fowkow”. Našrīye Dānešnāme. 1^st & 4^th Year. Pp. 65-73.

Foucault, Michel. (1999/1378SH). Morāqebat va Tanbīh, Tavalode Zendān (Care and Punishment, Prison Birth). Tr. by Nikow Sarxoš & Afšīne Jahān-dīde. Tehrān: Ney.

Hāfez šams al-dīn Mohammad. (2010/1389SH). Dīvāne Hāfeze šīrāzī. 50^th ed.Tehrān: Safī Alī-šāh.

Haqī, Maryam. (2018/1397SH). “Šīve-hā-ye Kerāmate šafābaxšī dar Motūne Erfānī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch Year. 14^th Year. No. 53. Pp. 121-154.

Hojvīrī, Alī Osmān. (2007/1386SH). Kašf al-mahjūb. Ed. by Mahmūde Ābedī. 3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

Keligz Mery. (2015/1394SH). Dars-name-ye Nazarīye-ye Adabī (In The Theory of Literary). Tr. by Jalāl Soxanvar. Elāhe Dehnavī & Saīd Sabzīyān. 2^nd ed. Tehrān: Axtarān.

Mak Danel D.(2001/1380SH). Moqadame-ī Bar Nazarīye-hā-ye Goftemān (Introduction to Discourse Theories). Tr. by H. Nozarī. Tehrān: Farhange Goftemān.

Mekarik Irna Rima. (2006/1385SH). Dāneš-name-ye Nazarīye-hā-ye Adabī-ye Moāser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theories). Tr. by Mehrān Mohājerī Mohammad Nabavī. 2^nd ed. Tehrān: Āgah.

Miler Piter. (2005/1384SH). Sūze Estīla va Qodrat (The Subject of Conquest and Power) Tr. by Nikow Sarxoš & Afšīne Jahān-dīde. 2^nd ed. Tehrān: Ney.

Moqadame Heydarī, Qolām-hoseyn. (2016/1395SH). “Arzyābī-ye Ta’sīre Me’mārī Sarāsar-bīn Bar Nazarīye-ye Qodrate Fowkow”. Fasl-nāme-ye Raveš-Šenāsī-ye Olūm Ensānī. 20^th Year. No. 89. Pp. 173-194.

Molāyī, Ahmad. Mohammad-alī Mahmūdī and Mohammad-alī Zahrā-zāde. (2017/1396SH). “Naqde Farhāngī-ye Romāne Modīre Madrese-ye Jalāle Āle Ahmad az Manzare Goftemān va Nazarīye-ye Qodrate Mīšel Fowkow”. Journal of Criticism and Literary Theory. 2^nd Year. No. 2. Pp. 71-94.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (2009/1388SH) Masnavīe Ma’navī. With the Effort of  Kazame Dezfūlīyan. 2^nd ed. Tehrān: Talāye.

Najaf-zāde, Rezā. (2014/1393SH). “Zīst-Qodrāt dar Andīše-ye Sīyāsī-ye Fowkow, Āgāmben, va Negarī: Az Jāme’e-ye Enzebātī tā Jāme’e-ye Kontorolī-ye Jahānī”. Jastārhā-ye Sīyāsī-ye Moāsere Pazūhešgāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī. 5^th Year. No. 4. Pp. 149-172.

Nezād-irān, Mohammad. (2011/1390SH). “Naqd va Barrasī-ye Ketābe Nazme Ašya’e Dīrīne-šenāsī-ye OLūme ensānī”. Political Science Quarterly. No. 14. Pp. 215-228.

Qazālī Towsī, Abū-Hāmed-mohammad. (1982/1361SH). Kimīyāye Sa’ādat. With the Effort of  Xadīv Jam. 2^nd Vol. 2^nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qošīrī, Abū al-qāsem. (2006/1385SH). Resāle-ye Qošīrīye. Tr. by Abū-alī Hasan ebne Osmānī. Ed. by Badī al-zāmāne Forūzān-far. 9^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rasūl-nīya. Amīr-hoseyn. (2018/1397SH). “Solūke Erfānī Az Negāhe Ebne-fārez”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch Year. 14^th Year. No. 52. Pp. 153-179.

Razmjū. Hoseyn. (1989/1368SH). Ensāne Armānī va Kāmel dar Adabīyāte Hemāsī va Erfānī-ye Fārsī. Tehrān: Amīr-kabīr.

Rezāī Ja’farī, Mohsen and Dīgarān. (2016/1395SH). “Goftemāne Enqelābe Eslāmī-ye Īrān va Elzāmāte Ešā’e Arzešhā-ye An dar Asre Jahānī Šodan bar Asāse Nazarīye-ye Goftemāne Lāklā va Mūfe”. Quarterly Journal of Strategic Studies in Public Policy. 5^th Year. No. 20. Pp. 85-110.

Šafīee Kadkanī, Mohammad-Rezā. (1993/1372SH). Ān Sūye Harf va Sowt. Tehrān: Soxan.

Sajādī, Sayyed-zīyā al-dīn. (2004/1383SH). Moqadameī bar Mabānī-ye Erfān va Tasavof. 10^th ed. Tehrān: Samt.

Sanāyī Qaznavī, Abū al-majd Majdūd ebne Ādam. (2009/1388SH). Dīvāne Sānāyī-ye Qaznavī. With the Effort of  Mohammad taqī modarrese razavī. 7^th ed. Tehrān: Sanāyī.

Šarīfīyān, Mahdī. (2007/1386SH). Jāme’e-šenāsī-ye Adabīyāte Sūfīye. Hamedān: Bū-alī-sīna University.

Šīrazī, Mohammad and Qorbān-aLī Āqā-Mohammadī. (2009/1388SH). “Dīrīne Šenāsī va Tabār Šenāsī Fowkow be Onvāne Ravešī dar Moqābele Ravešhā-ye Tārīxī Motedāvel dar Olūme Ejtemā’ī”. Journal of Social Sciences. 3^rd Year. No. 4. Pp. 103-126.

Taslīmī, Alī. (2016/1395SH). Naqde Adabī. Tehrān: Axtarān.

Xāefī, Abās. (2012/1391SH). “Bārrasī Se Qatre Xūn Hedāyat bar Mabnāye Nazarī-ye Qodrate Mišel Fowkow”. Journal of Poetry Research. 4^th Year. No. 1. Pp. 59-72.

Xošrū-zāde, Ja’far. (2006/1385SH). “Mīšel Fowkow va Enqelābe Eslāmī-ye Rahyāftī Pasāmodernīstī az Manzare Tahlīle Goftemān”. Matin Quarterly. 85^th Year. No. 31-32. Pp. 59-86.

Zāre’, Arezū and Royā Šarīfī. (2013/1392SH). “Barrāsī-ye Nazarīye-ye Qodrāte Mīšel Fowkow dar Fazāhā-ye Šahrī”. The first national seminar of city planning  and architecture through time. Qazvin. The International University of Imam Khomeini. 1^st Year.

Zarrīn-kūb, Abd al-hoseyn. (1994/1373SH). Arzeše Sūfīye. 7^th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.