شهود وحدت از ورای مظاهر، با تکیه بر غزلیات صائب

محورهای موضوعی : اسطوره

محمدولی مردانی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر)
رقیه رضایی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر)
حسام ضیایی ³ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر)

تاریخ دریافت : 1399/12/23 تاریخ پذیرش : 1400/04/01 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: ادبیات عرفانی, وحدت وجود, شهود, صائب, مَجالی,

چکیده مقاله :

هستی از مبدأ واحدی سرچشمه گرفته است و وجودی واحد منشأ همۀ هستی به شمار می‌رود. از‌آنجا‌که وجود واحد خود را در مَجالی و تعیّنات آشکار کرده است، عارف کل‌نگر با نظارۀ این کثرت‌ها به سرچشمۀ هستی که همان منشأ واحد است، نایل می‌شود و با چشم دل در همۀ زوایای هستی، آن مبدأ کل را مشاهده می‌کند. آیا این اندیشه که با ابن عربی خود را آشکار کرده است، در سبک هندی نیز مشاهده می‌شود؟ آیا این تفکر از صائب که یکی از ارکان سبک هندی است، دلربایی کرده است؟ داده‌های این تحقیق نشان می‌دهد که صائب به‌عنوان یکی از ارکان سبک هندی، وحدت وجود و سیر در مجالی و مظاهر را در دیوان خود مورد توجه قرار داده است و آن را راهی برای شناخت حقیقی و معرفت نظری معرفی می‌کند. این پژوهش به روش تحلیلی - توصیفی انجام گرفته است و شیوۀ گردآوری داده‌های آن از میان اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که صائب مانند عارفان وحدت وجودی، عالم کثرت را نماد و نمودی از یک حقیقت واحد دانسته و در پی کشف آن مبدأ واحد بوده است.

چکیده انگلیسی:

 Existence originates from a first source that is the origin of the universe. This first source (the Unity) manifests himself in all phenomena and a holistic mystic, by observing these manifold of phenomena, reaches the source of the existence or the Unity. With the eyes of the heart, he/she sees the First Principle in all corners of the universe. Is this view, which was formed by Ibn Arabi, also visible in Sabk-e Hindi (Indian style)? Was Saib Tabrizi, as one of the pillars of the Indian style, fascinated by this view? The data of the research show that Saib Tabrizi has considered the unity of being in his Divan and has introduced it as a way to the true gnosis and theoretical knowledge. The present research has been done by analytical-descriptive method and its data is collected from library sources. The results of the study show that Saib Tabrizi, like the mystics who believe in the unity of being, considers the world of plurality as a symbol and manifestation of a single truth and seeks to discover this first source (the Unity).

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور، محمد بن علی. 1403 ق. عوالی اللئالی، قم: سیدالشهداء.

اسداللهی، خدابخش. 1388. «سیری در مضامین عرفانی اشعار صائب». فصل­نامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دوره 5 شماره 16، صفحه 25 – 57.

امینی‌نژاد، علی. 1390. حکمت عرفانی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

ایزوتسو، توشیهیکو. 1364. خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودائی ‏ذن. ترجمه و مؤخّره منصوره کاویانی. تهران: علمی و فرهنگی.

برتلس، یوگنی ادوارد ویچ. 2536. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.

تمیم داری، احمد. 1372. عرفان و ادب در عصر صفوی. تهران: حکمت.

حسن‌زادة آملی، حسن. 1367. الهی‌نامه. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

خرمشاهی، بهاءالدین . 1368. حافظ نامه. تهران: علمی و فرهنگی/ سروش.

درخشان، طاهر. 1396. دین و عرفان صفویان از دیدگاه موافقان و مخالفان. رساله دکتری. دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی. گروه آموزشی ادیان و عرفان.

راستگو، محمد. 1385. «نظربازی». مجلۀ مطالعات عرفانی. دوره 1. ش 3. صص 145 ـ 177.

رجایی بخارایی، احمدعلی. 1366.  فرهنگ اشعارحافظ. چ ۲. تهران: امیرکبیر.

زرین کوب، عبدالحسین. 1342. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیر کبیر.

سجادی، سید جعفر. 1370. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سجادی، سید ضیاءالدین. 1372. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

شبستری، شیخ محمود. 1386. گلشن راز. با مقدمه، تصحیح و توضیحات صمد موحد. تهران: طهوری.

صائب تبریزی، میرزا محمد علی. 1364. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. ج 1. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

ـــــــــــــــ . 1365. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. ج 2. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

عسکری نژاد سیده زهرا و سید احمد حسینی کازرونی. 1395. «وحدت وجود عرفانی در دیوان صائب». فصلنامه عرفان اسلامی. دوره 13. صص 34 ـ 51.

غزالی طوسی، ابو حامد امام محمد. 1380. کیمیای سعادت. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی. 

غنی، قاسم. 1389. تاریخ تصوف در اسلام: تطورات و تحولات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ. تهران: زوار.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1370. احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــ . 1371. مثنوی شریف. تهران: زوار.

لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد. 1387. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مصحح محمّدرضا برزگرخالقی مطلق و عفّت کرباسی. تهران: زوّار.

مرتضوی، منوچهر. 1344. مکتب حافظ یا مقدمه­ای بر حافظ شناسی. تهران: توس.

موسوی، سید جلال. 1392. تحلیل تحولات تصوف در عصر صفوی و تأثیر آن بر ادب فارسی، رساله دکتری. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده­ی علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی.

نجم‌الدین رازی. 1371. مرصادالعباد. به‌کوشش محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی. 

همایی، جلال الدین. 1366. مولوی نامه. ج ۲. تهران: هما.

یثربی، سید یحیی. 1379. پژوهشی در نسبت دین و عرفان. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشة معاصر.

Holy Quran.

Amininejad, Ali. (2011/1390SH). Hekmat-e Erfānī. Qom: Mo’assese-ye Āmūzešī va Pažūhešī-ye Emam Xomeynī. 

Asadollahi, Khodabakhsh. (2009/1388SH). “Seyrī dar Mazāmīn-e Erfānī-ye Aš’ār-e Sā’eb”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 5. No. 16. Pp. 25-57.

Askarinejad, Seyyede Zahra and Seyyed Ahmad Hosseini Kazerouni. (2016/1395SH). “Vahdat-e Vojūd-e Erfānī dar Dīvān-e Sā’eb”. Fasl-nāme-ye Erfān-e Eslāmī. Year 13. No. 50. Pp. 34-51.

Bertel's, Evgenii Eduardovich. (1977/1356SH). Tasavvof va Adabiyāt-e Tasavvof. Tr. by Sirous Izadi. Tehran: Amirkabir.

Derakhshan, Taher. (2017/1396SH). Dīn vs Erfān-e Safaviyān az Dīdgāh-e Movāfeqān va Moxālefān. MA thesis. Mohaghegh Ardebili University.

Ebn-e Abi Jomhour, Mohammad ebn-e Ali. (1403/1361SH). Avālī Al-la’ālī. Qom: Seyyed al-shohada.

Forouzanfar, Badiozzaman. (1991/1370SH). Ahādīs-e Masnavī. Tehran: Amirkabir.

______________________. (1992/1371SH). Masnavī-ye Šarīf. Tehran: Zavvar.

Ghani, Ghasem. (2010/1389SH). Tārīx-e Tasavvof dar Eslām: Tatavorāt va Tahavvolāt-e Moxtalefe-ye ān az Sadr-e Eslām tā Asr-e Hāfez. Tehran: Zavvar.

Ghazali Tousi, Abu Hamed Emam Mohammad. (2001/1380SH). Kīmiyā-ye Sa’ādat. Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Ketābhā-ye Jībī.

Goharin, Seyyed Sadegh. (2009/1388SH). Šarh-e Estelāhāt-e Tasavvof. Tehran: Zavvar.

Hasanzade Amoli, Hasan. (1988/1367SH). Elāhī-nāme. Tehran: Raja.

Homaei, Jalal al-din. (1987/1366SH). Molavī-nāme. Vol. 2. Tehran: Homa.

Izutsu, Toshihiko. (1985/1364SH). Xalq-e Modām dar Erfān-e Eslāmī va Ā’īn-e Būdāeī-ye Zen (The concept of perpetual greation in Islamic mys ticism and Zen Buddhism). Tr. by Mansoure Kaviani. Tehran: Elmī va Farhangī.

Khoramshahi, Bahaedin. (1989/1368SH). Hāfez-nāme. Tehran: Elmī va Farhangī/ Soroush.

Lahiji, Shamsoddin Mohammad. (2008/1387SH). Mafātīh al-e’jāz fī šarh-e Golšan-e Rāz. Ed. by Mohammad Reza Barzegar Khaleghi Motlagh and Effat Karbasi. Tehran: Zavvar.

Mortazavi, Manouchehr. (1965/1344SH). Maktab-e Hāfez yā Moghaddameī bar Hāfez-šenāsī. Tehran: Toos.

Najm  al-din Razi. (1992/1371SH). Mersād al-ebād. With the Effort of Mohammad Amin Riyahi. Tehran: Elmī va Farhangī.

Rajaei Bokharaei, Ahmad Ali. (1987/1366SH). Farhang-e Aš’ār-e Hāfez. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

Rastgou, Mohammad. (2006/1385SH). “Nazarbāzī”. Majalle-ye Motāle’āt-e Erfānī. Year1. No. 3. Pp. 145-177.

Saeb Tabrizi, Mirza Mohammad Ali. (1985/1364SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Ghahreman. Vol. 1. Tehran: Elmī va Farhangī.

______________________________. (1986/1365SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Ghahreman. Vol. 2. Tehran: Elmī va Farhangī.

Sajjadi, Seyyed Jafar. (1991/1370SH). Farhang-e Estelāhāt va Ta’bīrāt-e Erfānī. Tehran: Tahoori.

Sajjadi, Seyyed Ziaodin. (1993/1372SH). Moqaddame’ī bar Mabānī-ye Erfān va Tasavvof. Tehran: Samt.

Shabestari, Sheykh Mahmoud. (2007/1386SH). Golšan-e Rāz. Introduction, Edition and Explanation by Samad Movvahed. Tehran: Tahoori.

Tamimdari, Ahmad. (2011/1390SH). Erfān va Adab dar Asr-e Safavī. Tehran: Hekmat.

Yasrebi, Seyyed Yahya. (2000/1379SH). Pažūhešī dar Nesbat-e Dīn va Erfān. Tehran: Mo’assese-ye Farhangī-ye Dāneš va Andīše-ye Mo’āser.

Zarrinkoob, Abdolhossein. (1963/1342SH). Arzeš-e Mīrās-e Sūfīye. Tehran: Amirkabir.