دلایل و چگونگی تبویب در متون عرفانی (مطالعۀ موردی منطق الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری)

محورهای موضوعی : اسطوره

سیده زینب حسینی ¹ (دانش‌آموخته ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور واحد جیرفت)
محسن اکبری زاده( بتلاب اکبرآبادی) ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جیرفت)

تاریخ دریافت : 1399/10/26 تاریخ پذیرش : 1400/04/01 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: مقامات, منطق‌الطیر, تجربة عرفانی, تبویب, منازل‌السائرین,

چکیده مقاله :

تبویب مراحل سیر و سلوک از مباحث مطرح در میان کتب صوفیه است. با وجود اینکه نشانه‌گذاری مسیر سلوک، ‌پیشینه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دارد، اما درمیان صوفیان، رواج این باب‌‌بندی به‌طور مشخص، از قرن دوم هجری بوده است. از همان اوان رواج عرفان، اختلاف باب‌بندی‌ها میان عرفا و چه بسا در تألیفات مختلف یک عارف هم دیده می‌شود. در این پژوهش تلاش ‌شده تا ضمن نشان دادن عوامل مؤثر در شیوۀ تقسیم‎بندی این باب‌بندی‌ها، به تبیین دلایل باب‌بندی و نهایتاً چگونگی تبویب آن پرداخته شود. به این منظور از میان آثار بنام عارفان، دو اثر مهم منطق‌الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری برای بررسی انتخاب شده‌اند و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به مقایسۀ نحوۀ تبویب این دو اثر پرداخته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل اختلاف در تبویب که باعث بروز تناقض در کلام و آثار صوفیان شده، تجارب متفاوت عرفانی، نحوۀ سیر و طریقت عرفانی، نوع مکتب و بینش فقهی و شرایط سیاسی اجتماعی است که باعث اختلافاتی چون شیوۀ نامگذاری، ترتیب مقامات، تعداد مقامات و... در عرفان شده است.

چکیده انگلیسی:

One of the topics discussed in Sufi books is the dividing into stages and classification of spiritual journey (suluk). The history of dividing into stages of suluk is in line with the history of Islam, but among the Sufis, the prevalence of this dividing and classification has been clear since the second century AH. From the very beginning of the spread of mysticism, differences between mystics about the classifications were seen, and even in the various writings of a mystic, these differences were visible. In this research, an attempt has been made to show the effective factors in the method of dividing into stages of suluk and to explain the reasons for these classifications. For this purpose, among the famous works of mystics, two important works -  Manṭiq-uṭ-Ṭayr by Attar of Nishapur and Manāzel al-Sāerīn by Khwaja Abdullah Ansari - have been selected and the method of classification of suluk have been compared in them by using the descriptive-analytical method. The results show that different mystical experiences, methods of suluk, types of Fiqhi (Islamic law) attitude and socio-political conditions have caused differences in dividing and classification of spiritual journey (suluk); and thus, differences in the method of naming, the order and number of spiritual stations, etc. have been formed.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

استیس، والتر ترنس. 1388. عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. چ7.  تهران: سروش.

حسن‌زاده کریم آباد، داود. 1390. «اسفار اربعه در عرفان اسلامی». حکمت عرفانی. س 1. ش 2. صص9-39.

خواجه عبدالله انصاری، 1393. منازل السائرین. شرح اسماعیل منصوری لاریجانی. چ 1. تهران: نشر بین‌الملل.

ـــــــــــــــــــــ،.1393.  منازل السائرین. شرح کمال الدین عبدالرزاق القاسانى. تحقیق و تعلیق: محسن بیدار فر. چ 1. قم: بیدار.

خیاطیان، قدرت الله و سیدحمید دلاور.1390. «تشکیکی درتقسیم بندی معروف مکاتب تصوف و عرفان بغداد و خراسان». نشریه تاریخ فلسفه. سال2. شماره 1.صص22-48.

راشدی نیا، اکبر. 1391. «مقامات عرفانی». نشریة معارف عقلی. س 7. ش 3. صص53-86.

سراج طوسی، ابونصر. 1382. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی مجتبایی. چ 1. تهران: اساطیر.

سجادی، سیدضیاءالدین. 1393.  مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

سلمی، محمدبن حسین. 1369. مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی. گردآوری نصرالله پورجوادی. ج1 .چ5. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

شعبانزاده، مریم. 1391. «سیر تطور مفهوم عرفانی حال تا قرن هشتم». نشریۀ پژوهش‌های عرفانی (گوهرگویا). س 6. ش 3. پیاپی23. صص125-148.

عزالدین محمود کاشانی. 1367. مصباح الهدایه ومفتاح الکفایه. تصحیح جلال الدین همایی. چ 5. تهران: هما.

 عطار نیشابوری، فریدالدّین محمّد. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1392. تذکرةالأولیاء. تصحیح محمد استعلامی. چ 24. تهران: زوار.

محمدسجادی، سید علی و معصومه جمعه.1395. «سیر تطور احوال و مقامات عرفانی تا قرن ششم هجری». نشریة عرفانیات در ادب فارسی. ش 26. دانشگاه آزاد همدان. صص 126-146.

منتظری مقدم، محمود. 1385. منطق1. چ 6. قم: حوزة علمیه.

موحدیان عطار، علی. 1388. مفهوم عرفان. چ 1. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.

موسوی نسب، سید محمدرضا. 1393. «اهداف، اصول و روش‌های تربیت عرفانی». اسلام و پژوهش‌های تربیتی. س 6. ش 2. پیاپی. صص19-36.

میرباقری فرد، سیدعلی اصغر و محبوبه همتیان. 1391. «بررسی نحوۀ تبویب فصوص الحکم ابن عربی». مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش 15 . صص215-234.

نجم الدین رازی. 1389. مرصادالعباد. تصحیح محمد امین ریاحی. چ 14. تهران: علمی و فرهنگی.

نصر، سید حسین. 1383. آموزه‌های صوفیان از دیروز تا امروز. ترجمة محمد هادی امینی و حسین حیدری. چ3. تهران: قصیده سرا.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمة اسماعیل سعادت. چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی

وکیلی، هادی. 1389. «چیستی و ویژگی‌های تجربۀ عرفانی». حکمت معاصر. س 1. ش 2. صص107-119.

 

Holy Qorān.

Attar, Farīd al-dīn. (2010/1388SH). Manteq al-teyr. Ed. by Mohammad Reza Shafiei Kadkani. 1^st ed. Tehran: Soxan.

______________. (2014/1392SH). Tazkerat al-owlīyā. Ed by Mohammad Estelami. 24^th ed. Tehran: Zawwar.

Ezzedi Mahmoud Kashani. (1989 /1367SH). Mesbāh al-hedāyat va Meftāh al-kefayeh. Ed by Jalal al-din Homaei. Tehran: Homā.

Hasan zadeh karim- abad, Davoud. (2012/1390SH). “Asfār al-arbaʿa dar erfān eslāmī”. Hekmat-e erfānī. No. 2. Pp. 9-39.

Khaje Abdullah Ansari. (2015/1393SH). Manāzel al- sā’erīn. Explanation by Esmeil Mansoor Larijani.1^st ed. Tehran: beyn al-melal.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(2014/1393SH). Manāzel-al- sāerin. Šarhe kamāl- al- din abd- ol- razzgh, With the Effort of Mohsen bidarfar, 1^st ed. Qom: bidār.

Movahediyan Attar, Ali. (2009/1388SH). mafhūm e erfān. 1^th ed. Qom: adyān va mazāheb.

Mohammad Sajjadi, Seyyed Ali and Masoumeh jomeh. (2016/1395SH). “Seyr- e Tatavvor- e Ahvāl va maqāmat-e erfanī tā qarn-e Šešom”.  Journal of Erfāniyāt dar adab- e fārsī. No. 26. Pp. 126-146.

Mirbaqeri fard, Seyyed Ali and Mahboubeh hemmatiyan. (2012/1391SH). “Barrasī-ye Nahve-ye tabvib-e Fosūs- al Hekam- e ibn-e Arabi.” Journal of Motaleaʿte erfanī. No. 15. Pp. 215-234.  

Montazeri Moqaddam, Mahmoud. (2006/1385SH). Manteq 1. 6^th ed. Qom: Howzeh elmīyye.

Mousavi nasab, Seyyed Mohammad Reza. (2014/1393SH). “Ahdāf, Osūl va ravešhā-ye Tarbīyat-e Erfānī”. Journal of Islam va pažūhešhā-ye tarbīyatī. No. 2. Pp. 19-36.

Nasr, seyyed Hossein. (2004/1383SH). Āmūzehā-ye Sūfiyān az dīrūz tā emrūz (Living Sufism). Tr. By Mohammad Hadi Amini and Hossein Heydari. 3^rd ed. Tehran: Qsaideh-sarā.

Nwyia, Paul. (1994/1373SH). Tafsīre Qorānī va Zabāne Erfānī (Qur'anic interpretation and Mystical Language). Tr. by Esmaeil Sa’ādat. Tehran: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Rashedi- niya, Akbar. (2012/391SH).” Maqāmāt e erfānī”. Journal of maʿāref e aqlī. No. 3.Pp. 53-86.

Najm al-din Razi. (2010/1389SH). Mersād al-ebād. With the Effort of Mohammad Amin Reyhani, Tehran: Elmī va Farhangī.

Sajjadi, Seyyed Ziyaoddin. (2014/1393SH). Moqaddameī bar Mabānī-ye Erfān va Tasavvof. Tehran: Samt.

Seraj Tousi, Abū-nasr. (2003/1382SH). al-loma'āt fī Tasavvof. with the Effort of Reynold Alan Nickelson. Tr. by Mehdi Mohebati, Tehran: Asātīr.

Solami, Mohammad ebn-e Hossein. (1990/1369SH). Majmū’e Āsāre Abū Abdo al-rahmāne Solamī. Collecting by Nasrollah pourjavady. 1 Vol. 2^nd ed. Tehran: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Stace, W. T. (2010/1388SH). Erfān va falsafe (Mysticism and philosophy). Tr. by Bahaedin Khoramshahi. 7^th ed. Tehran: Soroush.

Shabanzade, Maryam. (2012/1391SH). “Seyr-e Tatavvor-e Mafhūm-e Erfānī-ye hāl tā Qarn-e Haštom”. Journal of pažūhešhā-ye Erfānī. No. 3. Pp. 125-148.

Xayyatian, Qodrat -Allah and Seyyed Hamid Delāvar. (2011/1390SH).” Taškīkī dar Taqsīm-bandī-ye Maʿrūf makāteb-e Tsavvof va erfān-e Baqdād  va Xorāsān” Journal of Tārīx-e falsafeh. No. 1. Pp. 22-48.

Vakili. Hadi. (2010-1389SH). “Čīstī va Vīžegīhā-ye  Tajrobe-ye Erfānī”. Journal of Hekmate Moaʿser. No.2. Pp. 107-119.