تقابل ادبیات اعتراضی با ادبیات عرفانی

محورهای موضوعی : اسطوره

علی آسمند جونقانی ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/01/21 تاریخ پذیرش : 1400/05/12 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: عرفان, تصوف, اشعار عرفانی, ادبیات اعتراضی, تقابل و تعامل,

چکیده مقاله :

در طبقه‌بندی‌های موضوعی شعر فارسی با نوع ادبی خاصی که به مبارزه علیه ظلم و بیداد حاکمان و صاحبان قدرت می‌پردازد روبه‌رو می‌شویم. این نوع در موضوعات و گونه‌های مختلف ادبی نمود و بروز دارد و در دورة اخیر از آن با عنوان ادبیات اعتراضی ـ انتقادی یاد می‌کنیم. ادبیات اعتراضی-انتقادی در شعر عرفانی به شکل متمایز از دیگر گونه‌های ادبی مشاهده می‌شود و تاکنون به چگونگی ارتباط آن با ادبیات عرفانی پرداخته نشده است. بنابراین، هدف از این جستار با رویکرد توصیفی-تحلیلی نخست دسته‌بندی شاعران عارف و صوفی از منظر اعتراضی و سپس بیان علل تقابل ادبیات اعتراضی با شعر عرفانی و نمود و بروز ریشه‌های آن در دوره‌های مختلف است. در نهایت این نتیجه به دست آمد که شعر عرفانی به علت روح درون‌گرایی، تسامح و تساهل عمیق عرفانی، زمینة مناسبی برای عرضة اعتراض و انتقاد نبوده و علی‌رغم وجود نمونه‌های انگشت‌شمار، بیشتر شاعران عرفانی تمایلی به پرداختن به مضامین اعتراضی نداشته‌اند. همچنین نتیجة تحقیق بیانگر آن است که ادبیات عرفانی به سبب مبانی فکری و نگاه جبرگرایانه و توکل صرف و روحیة تسلیم، رضا و گاه ترس از سخت‌گیری‌های حاکمان و یا تعامل با اهل قدرت، در تقابل با اعتراض بوده است.

چکیده انگلیسی:

In the thematic classifications of Persian poetry, we encounter a type of literature whose subject is the struggle against the tyranny of rulers and those in power. In recent times, this type of literature has been referred to as protest literature. In mystical poetry, protest literature can be seen separately and alongside other literary genres. So far, the connection between this genre and the mystical literature has not been studied much. Using a descriptive-analytical method, the aim of the present article is first to classify mystical and Sufi poets from the perspective of protest and then to express the reasons for the opposition of protest literature with mystical poetry in different periods. The results show that due to the spirit of indulgence and deep tolerance, mystical poets do not have a suitable ground for protest and criticism and despite a handful of examples, most mystical poets have been reluctant to address protest themes. Also, the results of the research indicate that due to their intellectual principles, deterministic view, complete reliance on God, surrender to God's will, and sometimes due to severity of the rulers or interacting with powerful people, the mystical poets refused to protest.

منابع و مأخذ:

آقایاری، رضا و زهرا نوری. 1398. «بررسی ادب اعتراض در شعر سیاسی مولوی با تأکید بر اعتراض‎های اجتماعی». دو فصلنامة علمی تخصصی زبان و ادبیات فارسی. شفای دل. س۲. ش۴. صص24ـ1.

آملی، شمس‌الدین محمد. 1377. نفائس الفنون فی عرائس العیون. با مقدمه و تصحیح حاج میرزا ابوالحسن شعرانی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1368. تلبیس ابلیس. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1362. مناقب العارفین. با تصحیح و حواشی و تعلیقات تحسین یازیچی. ج 1. انقره: انجمن تاریخ ترک.

بصیری، محمّدصادق. 1387. نامة پایداری، مجموعه مقالات اولین کنگرة ادبیات پایداری. به ‌کوشش احمد امیری خراسانی. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.

پتروشفسکی، ایلیا پاولویچ.1357. کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول. ج۲. ترجمة کریم کشاورز. تهران: نیل.

ـــــــــــــــــــــــــ 1363. اسلام در ایران. ترجمة کریم کشاورز. تهران: پیام.

پشت‌دار، محمدعلی. 138۹. «چشم‌انداز آزادگی و ادب اعتراض در شعر فارسی». دوفصلنامة تخصصی علوم ادبی. ش ۵.  صص 156- 180.

پورممتاز، علیرضا. 1372. فرهنگ جامع چاپ و نشر. تهران: مؤسسة نمایشگاه‌های فرهنگی.

تابنده، سلطان حسین. 1384. نابغة علم و عرفان. تهران: چاپ تابان.

تابنده، علی. 1377. خورشید تابنده. تهران: حقیقت.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1382. دیوان. تصحیح انجوی شیرازی. تهران: شهاب ثاقب.

حقیقت، عبدالرفیع. 1377. تاریخ جنبش‌های مذهبی در ایران. ج 3. تهران: کومش.

ــــــــــــــ.. 1388. تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کومش.

درگاهی، محمود. 1373. طلایه‌دار طریقت. تهران: تکامل ستارگان.

رائین، اسماعیل. 1347. حقوق‌بگیران انگلیس در ایران. تهران: جاویدان.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1357. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ. 1353. نه شرقی نه غربی انسانی. تهران: امیرکبیر.

سجادی راد، صدیقه و ذاکری، احمد. 1398. «اعتراض در مثنوی مولانا». فصلنامة علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسـی (دهخدا). دورة 11. ش 42. صص ۱۰۵-۱۳۲.

سجادی، سیدمحمود. 1380. «موج اعتراض در شعر عرفان». کیهان فرهنگی. ش 181. صص 67-65.

سلطانی‌فرگی، مرتضی. 1388. بررسی شعر اعتراض در ادبیات معاصر پارسی از سال 1332 تا 1357. به راهنمایی ابوالقاسم رحیمی و مشاوره مهیار علوی مقدم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سبزوار.

سنایی، مجدودابن آدم. 1387. حدیقة‌الحقیقه و شریعةالطریقه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــ. 1388. دیوان قصاید. تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابخانه سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1380. تازیانه‌های سلوک؛ نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی. چ۳. تهران: آگاه.

صفا، ذبیح‌الله. 1369. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.

عصار تبریزی، شمس‌الدین محمد بن احمد. 1375. مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی. تهران: علامه طباطبایی.

عطار، فریدالدین. 1348. منطق‌الطیر. تصحیح سید صادق گوهرین. چ ۲. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

ـــــــــــــــــ. 1385. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق محقق. 1407. کافی. مصحح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. ج 2. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مباشری، محبوبه. 1389. فرهنگ اجتماعی عصر مولانا. تهران: سروش.

محقق، مهدی و لاریجانی، آرزو.1390. «بررسی تأثیر حکومت‌های مغول و تیموری بر گسترده شدن اندیشه‌های عرفانی». فصلنامة پژوهشی تحقیقات زبان فارسی و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر. ش 4. پیاپی 7 . صص176ـ159.  

محمدزاده، مریم.1382. بررسی انتقادات اجتماعی و سیاسی در قصاید سنایی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

مستوفی، حمدالله. 1339. تاریخ گزیده. به‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال الدین محمد. 1381. فیه مافیه. به تصحیح و حواشی فروزانفر. تهران: نگارستان کتاب.
ـــــــــــــــــــــــ.1363.مثنوی. بر اساس نسخه تصحیح رینولد نیکلسون. چ ۵. تهران: ققنوس.

میبدی، احمد بن محمد.1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری. ج1. تهران: امیرکبیر.

 واحدی، سید تقی صالح علیشاه. 1375.از کوی صوفیان تا حضور عارفان. تهران: ناشر مؤلف.

Aflaki. Shamsodin Ahmad. (1983/1362SH). Manāqeb al-ārefīn. Edition and Explanation By Tahsin Yaziji. Vol. 1. Ankara: Anjoman-e Tārīx-e Tork.

Aghayari, Reza and Zahra Noori. (2019/1398SH). “Barresī-ye Adab-e E’terāz dar Še’r-e Siyāsī-ye Molavī bā Ta’kīd bar E’terāzhā-ye Ejtemā’ī”. Do-fasl-nāme-ye Elmī Taxassosī-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. Šafā-ye Del. Year 2. No. 4. Pp. 1-24.

Amoli, Shamsodin Mohammad. (1998/1377SH). Nafā’es al-fonūn fī Arā’es al-oyūn. Introduction and Edition by Haj Mirza Abolhasan Sharani. Tehran: Ketāb-forūšī-ye Eslāmīye.

Assar Tabrizi, Shamsodin Mohammad ebn-e Ahmad. (1996/1375SH). Mehr-o-moštarī. Ed. By Reza Mostafavi. Tehran: Allāme Tabātabāeī.

Attar, Fariddodin. (1969/1348SH). Manteq al-teyr. Ed By Seyyed Sadegh Goharin. 2^nd ed. Tehran: Bongāh-e Tarjome va Našr.

______________. (2006/1385SH). Tazkeratol oliyā. Ed. By Mohammad Estelami. Tehran: Zavvār.

Basiri, Mohammad Sadegh. (2008/1387SH). Nāme-ye Pāydārī, Majmū’e Maqālāt-e Avvalīn Kongere-e Adabiyāte- Pāydāri. With the Effort of Ahmad Amiri Khorasani. Tehran: Bonyād-e Hefz-e Āsār va Arzešhā-ye Defā’-e Moqaddas.

Dargahi, Mahmoud. (1994/1373SH). Talāyedār-e Tarīqat. Tehran: Takāmol-e Setāregān.

Ebne Jozi, Abolfaraj. (1988/1368SH). Tablīs-e Eblīs. Tr. By Ali Reza Zekavati Gharaghozlo. Tehran: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Hafez, Shamsodin Mohammad. (2003/1382SH). Dīvān. Ed By Enjavi Shirazi. Tehran: Šahāb-e Sāqeb.

Haghighat, Abdolrafi. (1998/1377SH). Tārīx-e Jonbešhā-e Mazhabī dar īrān. Vol. 3. Tehran: Kūmeš.

_________________. (2009/1388SH). Tārīx-e Erfān va Ārefān-e īrānī. Tehran: Kūmeš.

Koleyni. Mohammad ebn-e Yaghoub ebn-e Eshagh Mohaghegh. (1986/1365SH). Kāfī. Ed. By Aliakbar Ghaffari and Mohammad Akhoundi. Vol. 2. Tehran: Dār al-kotob al-eslāmīye.

Meybodi, Ahmad ebn-e Mohammad. (1992/1371SH). Kašf al-asrār va Odat al-abrār-e Xāje Abdollāh Ansārī. Vol. 1. Tehran: Amirkabir.

Mobasheri, Mahboube. (2010/1389SH). Farhang-e Ejtemā’ī-ye Asr-e Molānā. Tehran: Soroush.

Mohaghegh, Mahdi and Arezoo Larijani. (2011/1390SH). “Barresī-ye Ta’sīr-e Hokūmathā-ye Moqol va Teymūrī bar Gostarde Šodan-e Andīšehā-ye Erfānī”. Fasl-nāme-ye Pažūhešī-ye Tahqīqāt-e Zabān-e Fārsī va Adab-e Fārsī-ye Dānešgāh-e Āzād-e Eslāmī Vāhed-e Bushehr. No. 4. Pp. 159-176.  

Mohammadzade, Maryam. (2003/1382SH). Barresī-ye Enteqādāt-e Ejtemā’ī va Siyāsī dar Qasāyed-e Sanāeī. Tabriz: Tabriz University.

Molavi, Jalalodin Mohammad. (1984/1363SH). Masnavī. Based on Reynold Nicholson ed. 5^th ed. Tehran: Qognoos.

________________________. (2002/1381SH). Fīh-e māfīh. Ed. By. Forouzanfar. Tehran: Negārestān-e Adab.

Mostofi, Hamdollah. (1960/1339SH). Tārīx-e Gozīde. With the Effort of Abdolhossein Navaei. Tehran: Amirkabir.

Petrushevskiii, Ilya Pavlovich. (1972/1357SH). Kešāvarzī va Monāsebāt-e Arzī dar īrān-e Ahd-e Moqol. Vol. 2. Tr. By Karim Keshavarz. Tehran: Nil.

________________________. (1984/1363SH). Eslām dar īrān. Tr. By Karim Keshavarz. Tehran: Payam. 

Poormomtaz, Alireza. (1993/1372SH). Farhang-e Jāme’-e Čāp va Našr. Tehran: Mo’assese-ye Namāyešgāhhā-ye Farhangī.

Poshtdar, Mohammad Ali. (2010/1389SH). “Češm-andāz-e Āzādegī va Adab-e E’terāz dar Še’r-e Fārsī”. Do-fasl-nāme-ye Taxassosī-ye Olūm-e Adabī. No. 5. Pp. 156-180.

Raein, Esmaeil. (1968/1347SH). Hoqūq-begīrān-e Engelīs dar Īrān. Tehran: Javidan.

Safa, Zabihollah. (1989/1369SH). Tārīx-e Adabiyāt dar Īrān. Tehran: Ferdows.

Sajjadi Rad Sedighe and Ahmad Zakeri. (2019/1398SH). “E’terāz dar Masnavī-ye Molānā”. Fasl-nāme-ye Elmī-ye Tafsīr va Tahlīl-e Motūn-e Zabān va Adabiyāt-e Fārsī (Dohxodā). Year 11. No. 42. Pp. 105-132.

Sajjadi, Seyyes Mahmoud. (2001/1380SH). “Moj-e E’terāz dar Še’r-e Erfān”. Keyhān-e Farhangī. No. 181. Pp. 65-67.

Sanaei, Majdood ebn-e Adam. (2008/1387SH). Hadīqat al-haqīqat va Šarī’at al-tarīqat. Ed By Modarres Razavi. Tehran: Tehran University.

________________________. (2009/1388SH). Dīvān-e Qasāyed. Ed By Modarres Razavi. Tehran: Ketāb-xāne-ye Sanāeī. 

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2001/1380SH). Tāziyānehā-ye Solūk; Naqd va Tahlīl-e Čand Qasīde az Hakīm Sanāeī. 3^rd ed. Tehran: Āgāh.

Soltanifargi, Morteza. (2009/1388SH). Barresī-ye Še’r-e E’terāz dar Adabiyāt-e Mo’āser-e Pārsī as Sāl-e 1332 tā 1357. Ma Thesis. Sabzevar University.

Tabande, Ali. (1998/1377SH).  Xoršīd-e Tābande. Tehran: Haqīqat.

Tabande, Soltan Hossein. (2005/1384SH). Nābeqe-ye Elm va Erfān. Tehran: Čāp-e Tābān.

Vahedi, Seyyed Taghi Saleh Alishah. (1996/1375SH). Az kū-ye Sūfiyān tā Hozūr-e Ārefān. Tehran: Self-publishing.
Zarrinkoob, Abdolhossein. (1972/1357SH). Jost-o-jū dar Tasavvof-e Īrān. Tehran: Amirkabir.

_____________________. (1974/1353SH). Na šarqī na Qarbī Ensānī. Tehran: Amirkabir.