تحلیل اسطوره‌شناختی داستان بهرام و آزاده براساس نظریۀ میتوس پاییز نورتروپ فرای؛ بستر مطالعاتی سفالینه منقوش

محورهای موضوعی : اسطوره

یعقوب طالبی ¹ , بهمن نامور مطلق ²

1 - دانش‌آموخته دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فرانسه، دانشگاه شهید بهشتی

تاریخ دریافت : 1400/05/22 تاریخ پذیرش : 1400/12/17 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: نقد کهن‌الگویی, سفال مینایی, بهرام و آزاده, میتوس پاییز, ژانر تراژدی,

چکیده مقاله :

یکی از رویکردهای مهم در نقد ادبی معاصر، رویکرد کهن الگویی است. مهم‌ترین نظریه‌پرداز نقد کهن‌الگویی، نورتروپ فرای، بر آن است که کهن‌الگوهای اسطوره‌ای، در انواع متون ادبی پدیدار می‌شوند و در جهان ادبی، چهار میتوس بنیادین که برابر با چهار فصل، در چرخۀ جهان طبیعت هستند، چهار ژانر اصلی در ادبیات؛ یعنی کمدی (بهار)، رُمانس (تابستان)، تراژدی (پاییز) و طنز (زمستان) را دربرمی‌گیرند. بنا به نظریۀ فرای، کانون تراژدی، قهرمانی است که در حیات خود شش مرحله را از معصومیت نخستین تا سقوط فرجامین طی می‌کند و در نهایت با قربانی شدنش، تعادل و آرامش بر محیط حاکم می‌شود. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نقوش کاسه‌ای مینایی متعلق به دوران ایلخانی پرداخته و این داستان بهرام و آزاده را مطابق روایت شاهنامۀ فردوسی به‌ تصویر کشیده است. هدف این پژوهش و نتیجه تحلیل این نقوش بر مبنای نقد کهن‌الگویی نورتروپ فرای نشان می‌دهد که روایت تصویری مذکور در قالب میتوس پاییز و ژانر تراژدی شکل گرفته است تا پیام سیاسی و اجتماعی ویژه‌ا‌ی را در قالب این داستان تصویری و ادبی به مخاطبانش، چه در دوران پیش از اسلام و چه پس از آن منتقل کند.

چکیده انگلیسی:

One of the main approaches in contemporary literary criticism is the archetypal approach. Northrop Frye, The foremost theorist of archetypal criticism, argues that the mythological archetypes appear in a variety of literary texts and the corresponding genres for the four seasons are as follows: The mythos of spring: comedy; The mythos of summer: romance; The mythos of fall: tragedy; The mythos of winter: irony. Frye believes the tragedy focuses on a single hero who passes through the six phases - from innocence to falling -  in his/her life and finally calm prevails in the atmosphere. The present article, by a descriptive and analytical approach, attempts to study the motifs of enameled ceramics of Ilkhanid period based on Northrope Frye’s theory of archetypal criticism. These motifs depict scenes from the story of Bahram & Azadeh (as narrated in Shāhnāmeh). The results show that the visual narrative of the story is based on the form of the mythos of fall and the genre of tragedy and convey a special political and social message to its audience.

منابع و مأخذ:

اسدی، ساناز و نادیا معقولی. 1400. «شناسایی و تحلیل فصول چهارگانه در شاهنامه‌نگاری بر اساس نظریۀ میتوس نورتروپ فرای». فصلنامة علمی ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س17. ش 63. صص42ـ13.  

ارسطو. 1337. هنر شاعری. ترجمه فتح‌ الله مجتبایی. تهران: بنگاه نشر و اندیشه.

ایرانی، محمّد، و سمیّه بیگلری. 1392. «بررسی و تحلیل دو تراژدی سهراب و فرود برپایۀ نظریۀ میتوس تراژدی فرای». مجله ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان. ش26. صص145ـ119.

بهنام‌فر، محمد و مصطفی ملک‌پایین. 1392. «خوانش اسطوره‌ای حکایت کشتن بهرام اژدها را و گنج یافتن در هفت‌پیکر». پژوهش‌های ادبی. ش40. صص62ـ39.  

حاج‌نوروزی، ندا. 1391. «تحلیل تصاویر داستان سیاوش بر اساس نظریات نورتروپ فرای». تاریخ ادبیات. ش72، صص86ـ71.  

داد، سیما. 1385. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ3. تهران: مروارید.

رفایی قدیمی مشهد، رضا و حسینعلی قبادی. 1398. «کیخسرو و بهرام (خوانش بینامتنی شاهنامه و هفت‌پیکر از منظر شخصیت پردازی اسطوره‌گونة کیخسرو و بهرام گور)». فصلنامة علمی ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش56. صص130ـ103.  

رفیعی، لیلا. 1377. سفال ایران از آغاز تا عصر حاضر. تهران: یساولی.

ریکور، پل. 1383. زمان و حکایت. ترجمۀ مهشید نونهالی. ج1. تهران: گام نو.

سام خانیانی، علی‌اکبر و مصطفی ملک‌پائین. 1391. «تحلیل اساطیری حکایت شیر و گاو در کلیله و دمنه بر پایۀ نظریۀ یونگ و نورتروپ فرای». زبان و ادب فارسی. ش226. صص47ـ22.   

فرای، نورتروپ. 1391. «تحلیل نقد». ترجمۀ صالح حسینی. چ2. تهران: نیلوفر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. ج6. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

کریمی، فاطمه و محمدیوسف کیانی.1364. هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران.

گربانیه، برنارد. 1383. هنر نمایشنامه‌نویسی. ترجمۀ ابراهیم یونسی. تهران: قطره.

معارف‌وند، معصومه و محمد فولادی. 1398. «بررسی و تحلیل تراژدی سیاوش بر مبنای نظریه «میتوس تراژدی» فرای». علوم ادبی. ش16. صص336ـ309.

مقدادی، بهرام.1393. دانشنامۀ نقد ادبی: از افلاتون تا به امروز. تهران: چشمه.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر.ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. چ2. تهران: آگه.

نامور مطلق، بهمن. 1392. درآمدی بر اسطوره‌شناسی. تهران: سخن.

نامور مطلق، بهمن. 1393. اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد نورتروپ فرای: از کالبد‌شناسی نقد تا رمز کل. تبریز: موغام.

ــــــــــــــــ . 1398. اسطوره‌کاوی عشق در فرهنگ ایرانی. تهران: سخن.

 

English sources

Abrams, M. H. (1999). A Glossary of Literary Terms (7 ed.). Boston: Heinle & Heinle.

Arastū. (1958/1337SH). "Honare Šā’ery" (The Art of Poetry). Tr. by Fatho al-lāhe Mojtabāyī. Tehrān: Bongāhe Našr va Andīše.

Asadī, Sānāz and Nādīyā Ma’qūlī. (2021/1400SH). “Šenāsāyī va Tahlīle Fosūle Čahār-gāne dar Šāh-nāme-negārī bar Asāse Nazarīye-ye Mitos Northrop Frye”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 17th Year. No. 63. Pp. 13-42. ‎

Behnām-far, Mohammad and Malek-pāyīn, Mostafā. (2013/1392SH). "Xāneše Ostūreh-ī-ye Hekāyate Koštane Bahrām Eždehā rā va Ganj Yāftan dar Haft Peykar" (The Mythical Reading of the Story of the Killing of Bahram the Dragon and Finding Treasure in Haft Peykar). Literary Research. No. 40. Pp. 39-62.

Dād, Simā. (2006/1385SH). "Farhange Estelāhāte Adabī" (Dictionary of Literary Terms). 3rd ed.  Tehrān: Morvārīd.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). "Šāh-nāmeh". With the Effort of Jalāl Xāleqī Motlaq va Mahmūd Omīd Sālār. 6th Vol. Tehrān: Markaze Dā’erato al-ma'ārefe Bozorge Eslāmī.

‎Frye, Northrop. (2012/1391SH). "Tahlīle Naqd" (Critical Anatomy Analysis of Criticism). Tr. by Sāleh Hoseynī .2nd ed. Tehrān: Nīlūfar.

Hāj Nowrūzī, Nedā. (2012/1391SH). "Tahlīle Tasāvīre Dāstāne Sīyāvaš bar Asāse Nazarīyāte Northrop Frye" (Stādy of Sīāvashs Story Bbased on Northrop Fry Theories). history of literature. No. 72. Pp. 71-86.

Īrānī Mohammad and Bīglarī, Somayye. (2013/1392SH). "Barrasī va Tahlīle do Terāžedī-ye Sohrāb va Forūd bar Pāye-ye Nazarīye-ye Mitos Terāžedī-ye Frye" ("Study and Analysis of the two Tragedies of Sohrāb and Foroūd based on the Theory of the Mythos of Fry Tragedy"). Journal of Literary Research, University of Guilan. No. 26. Pp. 119-145.

‏‫‎Grebanier, Bernard D. N. (2004/1383SH). "Honare Nemāyeš-nāme-nevīsī" (The art of Playwriting). Tr. by Ebrāhīm Yūnesī. Tehrān: Qatre.

Karīmī, Fāteme and Mohammad Yūsof Kīyānī. (1985/1364SH). "Honare Sofāl-garī-ye Dowre-ye Eslāmī-ye Īrān" (The Art of Pottery in the Islamic Period of Iran). Tehrān: Markaze Bāstān-šenāsī-ye Īrān.

Ma’āref-vand, Ma’sūme and Fūlādī, Mohammad. (2019/1398SH) "Barrasī va Tahlīle Trāžedī-ye Sīyāvaš bar Mabnā-ye Nazarīye-ye Mitūs Terāžedy Frye" (Study and Analysis of Siavash Tragedy Based on Fry's Theory of Mythic Tragedy). Literary Sciences. 1398th Year. No. 16. Pp. 309-336.

Meqdādī, Bahrām. (2014/1393SH). "Dāneš-nāme-ye Naqde Adabī: Az Aflātūn tā be Emrūz" (Encyclopedia of Literary Criticism: From Plato to the Present). Tehrān: Češme.

Makaryk, Irena Rima. (2006/1385SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīye-hā-ye Adabī-ye Mo’āser (‎Encyclopedia of contemporary literary theory: approaches, scholars, terms). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. 2nd ed. Tehrān: Āgah.

Nāmvar Motlaq Bahman. (2014/1393SH). "Ostūre va Ostūre-šenāsī Nazde Northrop Frye: az Kālbod-šenāsī-ye Naqd tā Ramze Kol" (Myth and Mythology in Northrop Frye). Tabrīz: Mūqām.

Nāmvar Motlaq Bahman. (2019/1398SH). "Ostūre-kāvī-ye Ešq dar Farhange Īrānī" (The Myth Mining of Love in Iranian Culture) .Tehrān: Soxan.

Nāmvar Motlaq Bahman. (2013/1392SH). "Dar-āmadī bar Ostūre-šenāsī" (An Introduction to Mythology). Tehrān. Soxan.

Refāyī Qadīmy Mašhad, Rezā and Hoseyn-qolī Qobādī. (2019/1398SH). “Key-xosrow va Bahrām (Xāneše Beynā-matnī-ye Šāh-nāme va Haft Peykar az Manzare Šaxsīyat Pardāzī-ye Arastū-gūne-ye Key-xosrow va Bahrāme Gūr). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 56. Pp. 103-130.

Rafīʼī, Leylā. (1998/1377SH). "Sofāle Īrān az Āqāz tā Asre Hāzer" (Iranian Pottery From the Beginning to the Present). Tehrān: Yasāvolī.

Ricoeur, Paul. (2004/1383SH). "Zamān va Hekāyat" (Time in literature). Tr. by Mahšīd Now-nahālī. 1st Vol. Tehrān: Gāme Now.

Sām Xānīyānī, Alī-akbar and Malek-pāyīn, Mostafā. (2012/139SH). "Tahlīle Asātīrī-ye Hekāyate Šīr va Gāv dar Kelīle va Demne bar Pāyeye Nazarīye-ye Jung va Northrop Frye" (Mythological Analysis of the Atory of the Lion and the Cow in Kelileh and Demneh Based on the Theory of Jung and Northrop Fry). Journal of Persian Language and Literature. No. 226. Pp. 22-47.