تحلیل ساختار «آزمونِ» پهلوان بر مبنای نظریۀ اسطوره‏ ـ آیین

محورهای موضوعی : اسطوره

سلمان رحیمی ¹ , فاطمه حاجی رحیمی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مجازی المصطفی قم، قم، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مجازی المصطفی قم، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1401/08/13 تاریخ پذیرش : 1401/10/04 تاریخ انتشار : 1401/12/24

کلید واژه: منظومه‌های حماسی, آزمون پهلوان, اسطوره ـ آیین, مناسک مذهبی,

چکیده مقاله :

نظریۀ اسطوره ـ آیین، نظریه‌ای است مبتنی بر زمینۀ انسان‌شناختی که حیاتِ اسطوره را معطوف به وجود آیین می‌داند. مطابق برداشت این مکتب، هر اسطوره‎ای تفسیر یک مناسکِ مذهبی و روایت شفاهی یک آیین پنداشته می‎شود. این آیین‎ها در گذر زمان و با انتقال به متون حماسی، کارکرد تکرار ارزش‎های کهن‌الگویی را نمایندگی می‌کنند. ضرورت انجام این پژوهش بیان این نکته است: آزمون پهلوان که از نمونه‎های بارز بازنمایی و تکرار اساطیر است و راهی را برای بازگشت دوبارۀ بشر به زمان و مکان ازلی باز می‌کند؛ حجم بسیاری از حماسه‎های جهان را می‎سازد و پهلوان با شناخت اصل و منشأ در آیین‎های رازآموزی، توانا می‎شود. پژوهش حاضر برپایۀ نظریة اسطوره ـ آیین و با روش تحلیلی ـ تطبیقی انجام شده است. تبلور آیینِ آزمودنِ پهلوان در منظومه‎های حماسی پس از اسلام، توجیه و گزارش یک آیین دینی است که چگونگی بنیان نهادن آن آیین را که در زمان دیرین توسط خدایان و پهلوانان معمول شده بود، بازگو می کند. بررسی نمونه‎های حماسی این آزمون افزون‎ بر آشکار کردن چند و چون برگزاری و گونه‎های مختلف آن، قابلیّت طبقه‎بندی آزمون‎ها را نیز فراهم می‎آورد.

چکیده انگلیسی:

The myth-ritual theory is based on the anthropological perspective and believes that the life of myth is related to the presence of religion. According to the theory, every myth is an interpretation of a religious ritual and an oral narration of a ritual. In the passage of time, rituals are transferred to epic texts and thus represent the function of repeating archetypal values. The findings of the present research show that "the hero's trial", which has been the subject of many epics in the world, is one of the clear examples of representation as well as repetition of myths; it opens a way for man to return to the eternal time and place; and it causes the hero to become strong by knowing "the rituals of learning of secrets". The current research was done with analytical-comparative method and based on the myth-ritual theory. The presence of the ritual of "the hero's trial" in Persian epics (composed in the Islamic period) refers to a religious ritual and tells how the ritual was established in ancient times by gods and heroes. Examining some of the epics makes it possible to clarify how these trials were conducted and, in addition, it also provides the ability to classify them.

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله. 1386. زبان فرهنگ و اسطوره. تهران: معین.

آیدنلو، سجّاد. 1387. «چند بن‌مایه و آیین مهم «ازدواج» در ادب حماسی ایران (با ذکر و بررسی برخی نمونه‌های تطبیقی)». جستارهای ادبی. س41. ش1. صص23ـ1.

DOI: 10.22067/JLS.V41I1.13180

اردستانی‎رستمی، حمیدرضا. 1393. زروان در حماسۀ ملّی ایران. تهران: شیرازه.

اسدی‌طوسی، ابونصر علی‌بن احمد. 1381. گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

الیاده، میرچا. 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چ 2. تهران: سروش.

ایرانشاه بن ابی الخیر. 1377. کوش‎نامه. تصحیح جلال متینی. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــــــ . 1370. بهمن‎نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

بانوگشسب‎نامه.1382. مقدّمه و تصحیح روح انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بدرآبادی، سارا و منیره نصری حسنی. 1399. «بررسی کهن‎الگو در منظومۀ حماسی سوسن‎نامه». کنفرانس بین‎المللی تحقیقات در مطالعات زبان و ادبیات. صص41ـ29.   

بری، مایکل. 1385. تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی. ترجمۀ جلال علوی‎نیا. تهران: نی.

بهار، مهرداد. 1374. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: اساطیر.

خواجوی کرمانی، محمودبن علی. 1386. سام‎نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

خوارزمی، حمیدرضا. 1394. «یکی از ژرف‎ساخت‎های آزمون همسرگزینی در حماسۀ ملّی و بن‎مایۀ برون همسری». ادبیّات پهلوانی. س 2. ش4. صص29ـ52. 

دادفر، نغمه. 1393. «اسطورۀ داوری ایزی به وسیلۀ آتش در شاهنامه». ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره10. ش34. صص65-43.

 DOR:  20.1001.1.20084420.1393.10.34.2.5

دادگی، فرنبغ. 1385. بندهشن. به کوشش مهراد بهار. تهران: طوس.

دوستخواه، جلیل. 1380. حماسۀ ایران یادمانی از فراسوی هزاره‎ها. تهران: آگه.

رضی، هاشم.1392.  آیین مغان (پژوهشی دربارۀ دین‎های ایران باستان). تهران: سخن.

روزنبرگ، دونّا. 1379. اساطیر جهان. ترجمه عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

زرین‎کوب، عبدالحسین. 1381. آشنایی با نقد ادبی. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. 1385. سایه‎های شکار شده. تهران: طهوری.

شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

طرسوسی، ابوطاهربن حسن. 1389. داراب‎نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.

فرامرزنامه.1382. به اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فرخی، باجلان. 1379. «اسطوره و آیین». کتاب ماه هنر. ش 25 و 26. صص 36-41.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی، فرزاد. 1393. «نقد و تحلیل ساختار آیینی اسطوره سیاوش (مقایسه سیاوش ـ سیاوشان با تراژدی ـ دیونیسیا برمبنای نظریۀ اسطوره و آیین». مجلۀ نقد ادبی. دوره 7. ش 25. صص62ـ31.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384.  آب و آیینه. تبریز: آیدین.

گیلگمش. 1392. ترجمۀ داوود منشی‎زاده. تهران: دات.

مجمل‎التواریخ والقصص. 1348. به تصحیح محمّدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.

مختاری غزنوی، عثمان‌بن عمر. 1377. شهریارنامه. به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

مسکوب، شاهرخ. 1374. تن پهلوان و روان خردمند. تهران: طرح نو.

معین، محمّد. 1384. مزدیسنا و ادب پارسی. به کوشش مهدخت معین. ج2. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

منوچهرخان حکیم. 1384. اسکندرنامه. تهران: میراث مکتوب.

مؤذن‎جامی. محمدمهدی. 1388. ادب پهلوانی. تهران: ققنوس.

نولدکه، تئودور. 1384. حماسۀ ملّی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. تهران: نگاه.

یسنا اوستا. 1381. تألیف ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

یشتها. 1381. تألیف ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

ویسپرد. 1381. تألیف ابراهیم پورداود و جیمز دارمستتر. تهران: اساطیر.

وندیداد. 1381. تألیف ابراهیم پورداود و جیمز دارمستتر. تهران: اساطیر.

همیلتون، ادیت. 1376. سیری در اساطیر یونان و رُم. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

هومر. 1387. ایلیاد و اودیسه. ترجمه سعید نفیسی. تهران: هرمس.

هینلز، جان راسل. 1385. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ باجلان فرخی. چ 2. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Segal. Robert. 2004. Myth: A Very Short Introduction. Oxford. Oxford UP.

Graf, Fritz. 1993. Greek Mythology. Tr. Thomas Marier. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

 

Āmūzegār, Žāleh. (2007/1386SH). Zabān, Farhang va Ostūreh. Tehrān: Mo’īn.

Ardestānī Rostamī, Hamīd-rezā. (2014/1393SH). Zarvān dar Hemāse-ye Mellī-ye Īrān. Tehrān: Šīrāzeh Ardestānī.

Asadī Tūsī, Abū-nasr Alī Ebne Ahmad. (2002/1381SH). Garšāsb-nāmeh. Ed. by Habīb Yaqmāyī. Tehrān: Tahūrī.

Aydenlū, Sajjād. (2008/1387SH). "Čand Bon-māyeh va Āyīne Moheme Ezdevāj dar Adabe Hemāsī-ye Īrān bā Zekr va Barrasī-ye Barxī Nemūnehā-ye Tatbīqī". Journal of literary essays. No. 160. Pp. 1-23.

Badr-ābādī, Sārā and Nasrī Hasanī, Monīre. (2021/1399SH). “Barrasī-ye Kohan-olgū dar Manzūme-ye Hemāsī-ye Sūsan-nāme”. (“Examining the archetype in the Susannameh epic poem”). Konferānse Beyno al-melalī-ye Tahqīqāt dar Motāle’āte Zabān va Adabīyāt (International research conference in language & literature studies). Pp. 29-41.

Bahār, Mehr-dād. (1995/1374SH). Jostārī Čand dar Farhange Īrān. Tehrān: Asātīr.

Bānū-gošasb-nāmeh. (2003/1382SH). Introduction and correction by Rūh-angīz Karāčī. Tehrān: Pažūheš-gāhe Olūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Barry, Michael A. (2006/1385SH). Tafsīre Michael Burry bar Haft Peykare Nezāmī (Michael Berry's nezami on the haft peikar). Tr. by Jallāl Alavī-nīyā. Tehrān: Ney.

Chevalier, Jean and Gheerbrant, Alain. (2006/1385SH). Farhange Nemādhā (dictionary of symbols: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābeh Fazāyelī. Tehrān: Jeyhūn.

Dādegī, Faranbaq. (2006/1385SH). Bondahešn. Ed. by Meh-rād Bahār. Tehrān: Tūs.

Dād-far, Naqme. (2015/1393SH). “Ostūre-ye Dāvarī-ye Īzī be Vasīle-ye Ātaš dar Šāh-nāme” ("The myth of easy judgment by means of fire in Shahnameh"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 10^th Year. No. 34. Pp. 43-65.

Dūst-xāh, Jallīl. (2001/1380SH). Hemāse-ye Īrān Yād-mānī az Farāsū-ye Hezārehā. Tehrān: Āgah.

Eliade, Mircea. (2006/1385SH). Resāle dar Tārīxe Adyān (A treatise on the history of religions).Tr. by Jallāl Sattārī. 2^nd ed.Tehrān: Sorūš.

Farāmarz-nāmeh. (2003/1382SH). With the effort of Majīd Sarmadī. Tehrān: Anjomane Āsār va Mafāxere Farhangī.

Farroxī, Bajlān. (2000/1379SH). “Ostūreh va Āyīn”. Art book magazine. No. 25&26. Pp. 36-41.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāmeh. With the effort of Jallāl Xāleqī Motlaq. Tehrān: Markaze Dā’erato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī.

Gīlgameš. (2013/1392SH). Tr. by Dāvūd Monšī-zādeh. Tehrān: Dāt.

Hamilton. Edith. (1997/1376SH). Seyrī dar Asātīre Yūnān va Rom (A study in Greek and Roman mythology). Tr. by abdo al-hoseyn Šarīfīyān. Tehrān: Asātīr.

Hinnells, John Russell. (2006/1385SH). Šenāxte Asātīre Īrān (‎Persian mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Homer. (2008/1387SH). Īlyād va Ūdīse (Iliad and Odyssey). Tr. by Sa’īd Nafīsī. Tehrān: Hermes.

Īrān-šāh Ebne Abī al-xeyr. (1991/1370SH). Bahman-nāmeh. Ed. by Rahīm Afīfī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Īrān-šāh Ebne Abī al-xeyr. (1998/1377SH). Kūš-nāmeh. Ed. by Jallāl Matīnī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Kazzāzī, Jallālo al-ddīn. (2005/1384SH). Āb va Āyyīneh. Tabrīz: Āydīn.

Majma’o al-tawārīx va al-qessas. (1969/1348SH). Ed. by Mohammad Taqī Bahār. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Manūčehr-xān Hakīm. (2005/1384SH). Eskandar-nāme. Tehrān: Mīrāse Maktūb.

Maskūb. Šāh-rox. (1995/1374SH). Tane Pahlavān va Ravāne Xerad-mand. Tehrān: Tarhe Now.

Mo’azzene Jāmī Mohammad-mahdī. (2009/1388SH). Adabe Pahlavānī. Tehrān: Qoqnūs.

Mo’īn. Mahammad. (2005/1384SH). Mazdīsnā va Adabe Pārsī. With the effort of Mahdoxt Mo’īn. 2^rd Vol. 2^nd ed. Tehrān: University of Tehran.

Moxtārī Qaznavī, Osmān Ebne Omar. (1998/1377SH). Šahrīyār-nāmeh. With the effort of Qolām-hoseyn Bīgdelā. Tehrān: Peyke Farhang.

Noldeke, Theodor. (2005/1384SH). Hemāse-ye Mellī-ye Īrān (‎The Iranian national epic, or, the shahnameh). Tr. by Bozorg Alavī. Tehrān: Negāh.

Qā’emī, Farzād. (2014/1393SH). ''Naqd va Tahlīle Sāxtāre Āyīnī-ye Ostūre-ye Sīyāvaš (Moqāyese-ye Sīyāvaš- Sīyāvošān bā Terāžedī- Dīyonīsīyā bar Mabnā-ye Nazarīye-ye Ostūreh va Āyīn)''. Literary criticism magazine. 7^th Year. No. 25. Pp. 31-62.

Razī, Hāšem. (2013/1392SH). Āyīne Moqān (Pažūhešī Darbāre-ye Dīnhā-ye Īrāne Bāstān). Tehrān: Soxan.

Rozenberg, Donna. (2000/1379SH). Asātīre Jahān (World my theology: an anthology of the great myths and epics). Tr. by abdo al-hoseyn Šarīfīyān. Tehrān: Asātīr.

Sarkārātī, Bahman. (2006/1385SH). Sāyehā-ye Šekār Šodeh. Tehrān: Tahūrī.

Tarsūsī, Abū Tāher Ebne Hasan. (2010/1389SH). Dārāb-nāmeh. Ed. by Zabīho al-llāh Safā. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Vandīdād. (2002/1381SH). Authored by Ebrāhīm Pūr-dāvūd and James Darmesteter. Tehrān: Asātīr.

Vīsparad. (2002/1381SH). Authored by Ebrāhīm Pūr-dāvūd and James Darmesteter. Tehrān: Asātīr.

Xājavī Kermānī, Mahmūd Ebne Alī. (2007/1386SH). Sām-nāmeh. Ed. by Mītrā Mehr-ābādī. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Xārazmī, Hamīd-rezā. (2016/1394SH). “Yekī az Žarf-sāxthā-ye Āzmūne Hamsar-gozīnī dar Hemāse-ye Mellī va Bon-māye-ye Borūn Hamsarī” (“One of the deep structures of the test of choosing a wife in the national epic & the theme of extramarital affairs”). Pahlavi literature magazine. 2^nd Year. No. 4. Pp. 29-52.

Yasnā Avestā. (2002/1381SH). Authored by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. Tehrān: Asātīr.

Yašthā. (2002/1381SH). Authored by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. Tehrān: Asātīr.

Zarrīn-kūb, abdo al-hoseyn. (2002/1381SH). Āšnāyī bā Naqde Adabī. Tehrān: Soxan.