تحلیل استعاره‌های مفهومی «عشق» در حکایت شیخ صنعان

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

امید وحدانی فر ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بجنورد، بجنورد، ایران)
صفورا انتظاری ² (دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیّات روایی، دانشگاه کوثر، بجنورد، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/01/28 تاریخ پذیرش : 1401/05/02 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: عشق, عرفان, شیخ صنعان, عطّار, استعارۀ مفهومی,

چکیده مقاله :

در این پژوهش رویکرد زبان‌شناختی استعارۀ مفهومی عشق در حکایت شیخ صنعان منطق‌الطیر عطار را با توجّه به نظریّۀ لیکاف و جانسون بررسی کرده‌ایم. به این منظور حکایت ذکر شده را به سه دورۀ شریعت، طریقت و حقیقت تقسیم کرده‌ایم و برای درک مفاهیم انتزاعی عشق به تبیین نگاشت‌های مورد نظر در هر دوره به روش تحلیلی ـ تطبیقی پرداخته‌ایم و نمونه‌هایی از ابیات حکایت مورد بحث را بر اساس استعارۀ مفهومی عشق مورد بررسی قرار داده‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عطّار برای بازنمایی عشق در حکایت شیخ صنعان از انواع استعاره‌های مفهومی بهره برده است. استعاره‌های خرد به کار رفته در روساخت این حکایت دارای زیرساختی پایه‌ای به نام عشق عرفانی هستند که آن‌ها را انسجام می‌بخشند. کلان‌استعاره‌های موجود در این حکایت نیز از نظر بسامدی در سه دسته استعارۀ هستی‌شناختی، استعارۀ جهتی، استعارۀ ساختاری قرار می‌گیرند. توجّه به استعاره‌های موجود در حکایت ذکر شده، نشان می‌دهد که استعارۀ کلان خداوند عشق است به عنوان مرکزی‌ترین استعاره است و تمام استعاره‌های خرد در تکامل این کلان‌استعاره به کار رفته‌اند.

چکیده انگلیسی:

In the present research, with a linguistic approach, we examine the conceptual metaphor of love in the story of Sheikh Sanān from the mystical book of Attār of Nishapur, Mantiq-ut-Tayr, taking into account the theory of George Lakoff and Mark Johnson. For this purpose, we have divided the story into three periods of sharia (law), tariqat (mystical way) and truth, and in order to understand the abstract concepts of love, we have analyzed all three periods by using analytical-comparative method. Also, based on the conceptual metaphor of love, some examples of the verses of the story have been examined. The findings of the research show that Attār has used various conceptual metaphors to represent love in the story of Sheikh Sanān. The micro-metaphors used in the surface structure of the story have a basic substructure called "mystical love" that gives them coherence. In terms of frequency, the macro-metaphors of the story are placed in three categories: ontological, orientational and structural metaphors. If we pay attention to the metaphors in the story, it becomes clear that the macro-metaphor "God is love" is the most central metaphor and all micro-metaphors have played a role in the evolution of this macro-metaphor. 

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آتش‌سودا، محمدعلی. 1391. «تحلیل رمزشناختی داستان شیخ صنعان». شعرپژوهی. ش12. صص22-1.

ابن‌عربی، محیی‌الدین. 1383. التجلیات. ترجمۀ محمد حسین دهقانی فیروزآبادی. تهران: صحیفۀ معرفت.

ـــــــــــــــــــ . 1385. شرح نقش الفصوص. تهران: خورشید باران.

ابن نعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله. 1385. حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء. ج9. قاهره: دارالفکر.

اسپرهم، داود. 1395. «مفهوم (تقلیب عشق کبیره) در متون صوفیه (با تأکید بر آثار مولانا)». مطالعات عرفانی. ش23. صص38ـ5. 

افراخته، اللهیار، فاطمه مدرسی و بهمن نضهت. 1398. «دلایل بلاغی ذکر نهاد در داستان شیخ صنعان از دیدگاه علم معانی به استاد عبدالحسین زرین‌کوب». فنون ادبی. ش3. صص68ـ47.

بهنام، مینا. 1389. «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس». نقد ادبی. ش10. صص114ـ91.

توفیقی، حسن، علی تسنیمی و مهیار علوی‌مقدم. 1395. «واکاوی الگوهای نظام‌مند استعاری و صورت‌های بلاغی؛ مطالعۀ موردی شعر رودکی». بلاغت کاربردی و نقد بلاغی. صص142ـ125.

حسنی، مسعود، فرهاد درودگریان، علی پدرام میرزایی و ایوب مرادی. 1400. «نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریه مناسک‌گذار». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش62. صص177ـ147.  

داودی‌مقدم، فریده. 1388. «سبک‌شناسی حکایت شیخ صنعان از دیدگاه تقابل نشانه‌ها». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). ش3. صص80ـ63.  

رسولی، محمدرضا و کیومرثی، پریسا. 1398. «بررسی مفهوم عشق از دیدگاه رابرت استرنبرگ در حکایت «شیخ صنعان» عطار و نمایشنامۀ فانتزی شیخ صنعان محمدحسین میمندی­نژاد». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش54. صص133ـ109.  

رضاپور، زینب. 1398. «نقد وتحلیل الگوی تفسیری هاروت و ماروت در داستان شیخ صنعان با تکیه بر نظریۀ ژرار ژانت». ادبیات عرفانی. ش21. صص203ـ177. 

شریفی، محمد و مهدی شریفیان. 1389. «کشش و کوشش در آثار عطار نیشابوری». عرفانیات در ادب فارسی. ش4. صص93ـ80.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1379. احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.

عبّاسی، زهرا. 1397. «استعاره مفهومی عشق و خوشه های معنایی مرتبط با آن در تذکرة‌الاولیای عطار». پژوهش‌های ادب فارسی (گوهر گویا). ش2. صص146ـ117.  

عطار، فریدالدّین. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح محمد رضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

غزالی، ابوحامدمحمد. 1361. احیاء علوم الدین.ج4. تهران: علمی و فرهنگی.

فتوحی، محمود. 1385. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

ــــــــــــــ . 1393. سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. نیویورک.

فهیمی نجم، طاهره. 1392. بررسی جلوه‌های عاشق و معشوق در داستان شیخ صنعان با ترجمان‌الاشواق ابن عربی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

لیکاف، جرج و مارک جانسون. 1396. استعاره‌هایی که باور داریم. برگردان راحله گندمکار. تهران: علمی.

مولوی، جلال الدین محمد. 1386. کلیات دیوان شمس تبریزی. تهران: صدای معاصر.

مهرابی، معصومه. 1400. «استعاره‌های مفهومی در حکایت شیخ صنعان و دختر ترسا از منطق‌الطیر عطار و ارزیابی ترجمۀ انگلیسی آن از دیدگاه زبانشناسی شناختی ـ فرهنگی». نهمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی. صص19ـ1.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1331. کشف‌الاسرار و عده‌الابرار. ج1. تهران: مطبۀ مجلس.

هاشمی، زهره. 1389. «نظریۀ استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون». ادب‌پژوهی. ش12. صص139ـ119.   

ــــــــــــ . 1394. عشق صوفیانه در آینۀ استعاره: نظام‌های استعاری عشق در متون عرفانیِ منثور بر اساس نظریۀ استعارۀ شناختی. تهران: علمی.

هاوکس، ترنس. 1377. استعاره. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: مرکز.

 

English source

Kovecoses,Z. (2000). Metaphor and Emotion: Language, Culture and Body in Human feeling. Cambridge: Cambridge University Press.

Kovecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford and New York

: Oxford University Press.

Kovecoses,Z.(2010). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford and New York: Oxford University Press.

Grady, J.E. (2007). "Metaphor", in The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics, ed. Dirk Geeraerts and Hubert Guyckens, Oxford: Oxford University Press.

Lakaff, G. & Jonson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press.

Croft,William & D. Allan Cruse (2004). Cognitive Linguistics. London: Cambridge University Press.

Lakaff, G. (1998). "The cotemporary Theory of Metaphor" In: Ortony, A. Metaphor and Thought. Second Edithon: Cambridge University Prees, PP.202-252.

Lakaff,George & Jahnson, Mark (2003). Metaphors We Live by, Chicago and London, The University of Chicago Press.

 

Abbāsī, Zahrā. (2019/1397SH). “Este’āre Mafhūmī-ye Ešq va Xūšehā-ye Ma’nāyī Mortabet bā ān dar Tazkerato al-owlīyā-ye Attār”. Journal of Persian Literature Research (Gohar Goya). No. 2. Pp. 117-146.

Attār, Farīdo al-ddīn. (2010/1388SH). Manteqo al-teyr (The logic of the bird).  Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Ātaše-sowdā, Mohammad-alī. (2013/1391SH). “Tahlīle Ramz-šenāxtī-ye Dāstāne Šeyx San’ān” ("Cryptographic analysis of the story of Sheikh Sanan"). Journal of Poetry Studies. 12^th ed. Pp. 1-22.

Behnām, Mīnā. (2011/1389SH). “Este’āre-ye Mafhūmī-ye Nūr dar Dīvāne Šams” ("Conceptual metaphor of light in the Divan of Shams"). Literary Criticism. No. 10. Pp. 91-114.

Dāvūdī-moqaddam, Farīde. (2010/1388SH). “Sabk-šenāsī-ye Hekāyate Šeyx San’ān az Dīd-gāhe Taqābole Nešānehā”. Journal of Persian Poetry and Prose Stylology (Bahar Adeb). No. 3. Pp. 63-80.

Ebne Arabī, Mohyīo al-ddīn. (2005/1383SH). al-tajallīyāt (Manifestations). Tr. by Mohammad Hoseyn Dehqānī Fīrūz-ābādī. Tehrān: Sahīfe-ye Ma’refat.

ebne Arabī, Mohyīo al-ddīn. (2007/1385SH). Šarhe Naqšo al-fosūs. Tehrān: Xoršīd Bārān.

ebne Na’īm Esfahānī, Ahmad ebne abdo al-llāh. (2007/1385SH). Hellīyato al-owlīyā va Tabaqāto al-asfīyā (The solution of the saints and the classes of the sages). 9^th Vol. Qāhereh: dāro al-fekr.

Esparham, Dāvūd. (2017/1395SH). “Mafhūme (Taqlībe Ešqe Kabīr) dar Motūne Sūfīye (bā Ta’kīd bar Āsāre Mowlānā)”. Journal of mystical studies. No. 23. Pp. 5-38.

Fahīmī, Najm, Tāhere. (2014/1392SH). Barrasī-ye Jelvehā-ye Āšeq va Ma’šūq dar Dāstāne Šeyx San’ān bā Tarjomāno al-ašvāq ebne Arabī. Master's thesis. Islamic Azad University, Central Tehran branch.

Farāxteh, Allāh-yār and Fāteme Modarresī & Bahman Nozhat. (2020/1398SH). “Dalāyele Balāqī-ye Zekre Nahād dar Dāstāne Šeyx San’ān az Dīd-gāhe Elme Ma’ānī be Ostād abdo al-hoseyne Zarrīn-kūb” ("Rhetorical reasons mentioned in the story of Sheikh Sanan from the perspective of semantics to Professor Abdolhossein Zarrinkoob"). Literary techniques. No. 3. Pp. 47-68.

Ferdowsī, abo al-qāsem. (1987/1366SH). Šāh-nāme. Ed. by Jallāl Xāleqī Motlaq. New York.

Forūzān-far, Badī'o al-zamān. (2001/1379SH). Ahādīs va Qesase Masnavī (Hadiths and stories of Masnavi). Tr. by Hoseyn, Dāvūdī. Tehrān: Amīr-kabīr.

Fotūhī, Mahmūd. (2007/1385SH). Belāqate Tasvīr (Image rhetoric). Tehrān: Soxan.

Fotūhī, Mahmūd. (2015/1393SH). Sabk-šenāsī: Nazarīyehā, Rūy-kardhā va Ravešhā (Stylistics: Theories, approaches and methods). Tehrān: Soxan.

Hāšemī, Zohre. (2016/1394SH). Ešqe Sūfīyāne dar Āyīne-ye Este’āre: Nezāmhā-ye Este’ārī-ye Ešq dar Motūne Erfānī-ye Mansūr Bar-asāse Nazarīye-ye Este’āre-ye Šenāxtī (Sufi love in the mirror of metaphor: metaphorical systems of love in prose mystical texts based on the theory of cognitive metaphor). Tehrān: Elmī.

Hāšemī, Zohre. (2011/1389SH). “Nazarīye-ye Este’āre-ye Mafhūmī az Dīd-gāhe George Lakoff va Mark Johnson” ("Conceptual Metaphor Theory from the Viewpoint of Lycoff and Johnson"). Literature Research. No. 12. Pp. 119- 139.

Hasanī, Mas’ūd and Farhād Dard-garīyān & Alī Pedrām Mīrzāyī. (2022/1400SH). “Nagde Ōstūre-šenāxtī-ye Hekāyate Šeyx San’ān dar Manteqo al-tteyre Attāre Neyšābūrī bar Mabnāye Nazarīye-ye Manāsek-gozār” ("Critical Mythological Critique of Sheikh Sanan's Story in Attar Neyshabouri Al-Tair Zone Based on Ritual Theory"). Mystical and Mythological Literature. No. 62. Pp. 147-177.

Hawkes, Terence. (1998/1377SH) Este’āre (‎Mataphor). Tr. by Farzāne Tāherī. Tehrān: Markaz.

Holy Qor’ān.

Lakoff, George and Johnson, Mark. (2018/1396SH). Este’ārehā-yī ke Bāvar Dārīm (Metaphors we live by). Tr. by Rāhele Gandom-kār. Tehrān: Elmī.

Mehrābī, Ma’sūme. (2021/1400SH). “Este’ārehā-ye Mafhūmī dar Hekāyate Šeyx San’ān ba Doxtare Tarsā az Manteqo al-tteyre Attār va Arzyābī-ye Tarjome-ye Engelīsī-ye ān az Dīd-gāhe Zabān-šenāsī-ye Šenāxtī- Farhangī”. The 9th National Literary Textual Research Conference. Pp. 1-19.

Meybodī, abo al-fazl Rašīdo al-ddīn. (1955/1331SH). Kašfo al-asrār va Oddato al-abrār. 1^st ed. Tehrān: Matbe-ye Majles.

Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad. (2008/1386SH). Kollīyāte Dīvāne Šamse Tabrīzī. Tehrān: Sedā-ye Mo’āser.

Qazālī, Abū Hāmed Mohammad. (1983/1361SH). Ehyā’e Ōlūmo al-ddīn (Revival of the sciences of religion). 4^th Vol. Tehrān: Elmī  va Farhangī.

Rasūlī, Mohammad-rezā and Kīyūmarsī, Parīsā. (2011/1389SH). “Barrasī-ye Mafhūme Ešq az Dīd-gāhe Robert Sternberg dar Hekāyate “Šeyx San’ān” Attār va Namāyeš-nāme-ye Fāntezī-ye Šeyx San’ān Mohammad-hoseyn Meymandī-nežād” ("Study of the concept of love from the point of view of Robert Sternberg in Attar's story" Sheikh Sanan "and Sheikh Sanan Mohammad Hossein Meymandinejad's fantasy play"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 54. Pp. 109-133.

Rezā-pūr, Zeynab. (2020/1398SH). “Naqd va Tahlīle Ōlgū-ye Tahlīlī Tafsīrī-ye Hārūt va Mārūt dar Dāstāne Šeyx San’ān bā Tekye bar Nazarīye-ye Gerard Genette” ("Critique and analysis of the interpretive model of Harut and Marut in the story of Sheikh Sanan based on the theory of Gerard Janet"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 21. Pp. 177-203.

Šarīfī, Mohammad and Šarīfīyān, Mehdī. (2011/1389SH). “Kešeš va Kūšeš dar Āsāre Attāre Neyšābūrī” ("Stretch and effort in the works of Attar Neyshabouri"). Mysticism in Persian Literature. No. 4. Pp. 80-93.

Towfīqī, Hasan, Alī Tasnīmī & Mahyār Alavī Moqaddam. (2017/1395SH).”Vā-kāvī-ye Ōlgūhā-ye Nezām-mande Este’ārī va Sūrathā-ye Balāqī: Motāle’e-ye Moredī-ye Še’re Rūdakī”. Journal of Applied Rhetoric and Rhetorical Criticism. Pp. 125-142.