خوانش‌های اسطوره‌ای از «ماه» در شعر بدر شاکر السیاب

محورهای موضوعی : اسطوره

بهرعلی رضائی ¹ (دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان)
محسن سیفی ² (دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان)

تاریخ دریافت : 1401/12/02 تاریخ پذیرش : 1402/01/16 تاریخ انتشار : 1402/03/29

کلید واژه: اسطوره, کهن‌الگو, تصویرسازی, ماه, سیاب,

چکیده مقاله :

پدیده‌هایی طبیعی مانند ماه که هم در بردارندة ذائقه شعری و هم دارای نشانه‌های اسطوره‌ایی هستند، می‌توانند در روند تصویرسازی اجتماعی ـ سیاسی شاعران معاصر نقشی اساسی داشته باشند؛ لذا خوانش هدفمند این تصویرسازی‌های اسطوره‌ای، که بر اساس کهن‌الگویی‌هایی که در ناخودآگاه شاعر نقش بسته، ضرورتی انکارناپذیر است. از همین رو، تصویرسازی از ماه برای شاعران، روشنگر نوع تفکر آن‌ها و بیان عقایدشان است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی دلالت‌های تصویری از روایت اسطوره‌ای ماه در اشعار سیاب می‌پردازد. لفظ قمر 83 مرتبه، لفظ بدر3 مرتبه و لفظ هلال 5 مرتبه در این اشعار تکرار شده است. این تعدد تکرار، حکایت از اهمیت خوانش اسطوره‌ای ماه، نزد این شاعر معاصر است. اگر در مقام بیان گزیده‌ای از نتایج این پژوهش باشیم، می‌توانیم به تصویرسازی‌های اجتماعی ـ سیاسی ماه که بازگو کنندة جلوه اعتراض به نظام حاکم بر جامعه عراق است، اشاره کرد؛ این مهم در به کارگیری سیاب از اسطورة ماه و تحلیل کهن‌الگویی آنیموس (جلوه مردانه) و آنیما نمایان شده است. نمود بارز کهن‌الگویی آنیموس، خردورزی و راهنمایی و جلوه آنیمایی آن، نامیرایی و شور اشتیاق است.

چکیده انگلیسی:

 In the depiction of the social and political situation, contemporary poets utilize natural phenomena, such as the moon, which serves as both a poetic symbol and a mythological emblem. This usage plays a significant role. Therefore, it becomes imperative to purposefully interpret the mythological portrayals that are rooted in collective unconscious and archetypes inherent within the poet. Based on this, the portrayal of the moon in a poet's poetry reflects his/her style of thinking. This study aims to explore the visual implications of the mythological narrative surrounding the moon in Badr Shakir al-Sayyab's poems, employing a descriptive-analytical approach. The term 'qamar' (moon) appears 83 times, 'badr' (the full moon) 3 times, and 'hilal' (the crescent moon) 5 times in his poetry. Based on the results, we can conclude that the portrayal of socio-political issues through the moon symbol signifies a protest against the governing system within Iraqi society. This issue is illustrated in Sayyab's utilization of the myth of the moon and the archetypal analysis of the animus (masculine manifestation) and anima. The archetypal portrayal of animus embodies wisdom and guidance, while the archetypal manifestation of anima represents immortality and passion.

منابع و مأخذ:

إشتیة، فؤاد یوسف إسماعیل. 2010. القمر فی الشعر الجاهلی .رسالة ماجستیر. جامعة النجاح الوطنیة: نابلس.

اَلگیری، دانته. 1389. کمدی الهی. ترجمه شجاع الدین شفا، تهران: امیرکبیر.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

باجلان فرخی، محمد حسین. 1358. «اسطوره‌ای خورشید و ماه». کتاب جمعه. س1، ش2. صص129-108.

بهار، مهرداد. 1381. پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ 4. تهران: آگاه.

پورالخاص، شکرالله و جعفر عشقی. 1393. «نمودهای سودمند کهن الگویی آنیموس در ادب پارسی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش35. صص89-63

جان بی، ناس. 1370. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. چ1. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب فرهنگی.

جبر شعث، احمد. 2002. الاسطورة فی الشعر الفلسطینی المعاصر. فلسطین: مکتبة القادسیة للنشر و التوزیع.

جحا، میشال خلیل. 1999. الشعر العربی الحدیث من أحمد شوقی إلی محمود درویش. الطبعة الأولی. بیروت: دار العودة.

حسنی، علی یوسف. 1996. جمال صورة النار فی الشعر المعاصر. الطبعة الأولی. بیروت: دارالعلم و الایمان.

راشد محصل، محمدرضا و فهیمه حاجی‌پور. 1387. شعر خاقانی و جلوه اسطوره خورشید در آن. پژوهشنامه ادب غنایی. سال ششم. شماره 11. صص86ـ67.

رجایی، نجمه. 1381. اسطوره‌های رهایی ( تحلیل روان‌شناسانه اسطوره در شعر عربی معاصر). مشهد: دانشگاه فرذوسی.

سیاب، بدر الشاکر. 2011. الأعمال الشعریة الکاملة. مصر. القاهرة: دارالحیاة للنشر والتوزیع.

شایگان‌فر، حمید رضا.1390. نقد ادبی. تهران: دستان.

شفیعی کدکنی ، محمدرضا.1387. صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.

عبدی، صلاح‌الدین و محمد احمدی. 1391. بررسی طبیعت در شعر سهراب سپهری و بدر شاکر السیاب. کاوشنامه ادبیات تطبیقی. شماره8. صص120ـ101. 

شمیسا، سیروس. 1387. راهنمایی ادبیات معاصر. چ1. تهران: میترا.

صمدی، مهرانگیز. 1383. ماه در ایران (از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام). چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

کاسیرر، ارنست. 1378. فلسفه صورت‌های سمبلیک. ترجمه یدالله موقن. چ1. تهران: هرمس.

کاظم الأوسی، سلام. 2008. «شعریّة الکون القمر الشعری مثالاً .القادسیة فی الآداب والعلوم التربویة السنة. المجلد السابع. العدد 1 و 2. صص65ـ46.

گری، جان.1378. شناخت اساطیر خاور نزدیک بین‌النهرین. ترجمه محمد حسین باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

عبّاس، احسان. 1978. إتّجاهات الشّعر العربی المعاصر. الطّبعة الثّانیة. کویت: عالم المعرفة.

فتوحی، محمود. 1385. بلاغت تصویر. تهران: برگ آذین.

مختاری، محمد. 1378 . انسان در شعر معاصر. تهران: توس.

مصفا، ابوالفضل. 1357. فرهنگ اصطلاحات نجومی. چاپ اول. تهران: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.

معروف، یحیی و پیمان صالحی.1390. فصلنامه نقد و ادبیات تطبیقی ( پژوهش‌های زبان و ادبیات عرب). سال اول. شماره یک. صص150ـ129. 

مهدوی، معصومه و همکاران. 1398. « دگردیسی اسطوره‌ها در سرودهای بدر شاکر السیاب». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 15. شماره 55. صص195-226.

DOI: 20.1001.1.20084420.1398.15.55.7.7

مورنو، آنتونیو.1380. یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمه داریوش مهرجویی. چ2. تهران: مرکز.

نبی‌لو علیرضا. 1388. «بررسی و تحلیل بسامد لاله در شعر فارسی». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. س23.ش26. صص347-327.

هاشمی، ماندانا و منصوره شیرازی. 1393. مقایسه بازیابی اسطوره‌ها در شعر بدر شاکر السیاب و سیاوش کسرایی. همایش: میراث‌ مشترک‌ ایران‌ و عراق. دوره1. صص162ـ143.    

هینلز، جان راسل. 1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمه محمد حسین باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

نعمان، خلف رشید. 1426. الحزن فی شعر بدر شاکر السیاب. بیروت: دار العربیه للموسوعات.

واحد دوست، مهوش.1381. رویکرد علمی به اسطوره‌شناسی. چ1. تهران: سروش.

یونگ، کارل گوستاو. 1377. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمه پروین فرامرزی. چ2. مشهد: به نشر.

ـــــــــــــــــــ . 1392. انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چ9. تهران: جامی.

Abbās, Ehsān. (1978/1357SH). Ettejāhāto al-šše’ro al-‘arabīyo al-mo’āser. 2^nd ed. Koveyt: Ālamo al-ma’refat.

Abdī, Salāho al-ddīn and Ahmadī, mohammad. (2013/1391SH). Barrasī-ye Tabī’at dar Še’re Sohrāb Sepehrī va Badro Šāker al-sīyyāb. Kaushnameh comparative literature journal. No. 8. Pp. 101-120.

Bājelān Farroxī, Mohammad Hoseyn. (1980/1358SH). “Ostūrehā-ye Xoršīd va Māh”. Friday book publication. 1^st Yaer. 2^nd ed. Pp. 108- 129.

Bahār, Mehr-dād. (2001/1381SH). Pažūhešī dar Asātīe Īrān. 4^th ed. Tehrān: Āgāh.

Cassirer, Ernst (1998/1378 SH). Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambolīk (The philosophy symbolic forms). Tr. by Yado al-llāh Moqen. 1^st ed. Tehrān: Hermes.

Dante Alighieri. (2010/1389SH). Komedī Elāhī (The divine comedy). Tr. by Šojā’o al-ddīn Šafā. Tehrān: Amīr- kabīr.

Eliade, Mircea. (1992/1372SH). Resāleh dar Tārīxe Adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jallāl Sattārī. Tehrān:Sorūš.

Eštīye, Fo’ād Yūsof Esmā’īl. (2010/1389SH). al-qamar fī al-še’re al-jāhelī. Resālato Mājestīr. Jāme’ato al-nejāho al-vatanīyyat: Nābels.

Fotūhī, Mahmūd. (2007/1385SH). Belāqato Tasvīr. Tehrān: Berge Āzīn.

Gray, John. (1998/1378SH). Šenāxte Asātīre Xāvare Nazdīk Beyno al-nahreyn (Near Eastern mythology). Tr. by Mohammad Hoseyn Bājelān Farroxī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Hasanī, alī Yūsof. (1996/1378SH). Jamāle Sūrato al-nār fī al-še’ro al-mo’āser. 1^st ed. Beyrūt: Dār al-elm va al-īmān.

Hāšemī, Māndānā and Šīrāzī, Mansūre. (2013/1393SH). Moqāyese-ye Bāz-yābī-ye Ostūrehā dar Še’re Badre Šāker al-sīyyāb va Sīyāwoše Kasrāyī. Conference: Common heritage of Iran and Iraq. 1^st Year. Pp. 143- 162.

Jabr Ša’s, Ahmad. (2002/1384SH). al-ostūre fī al-še’re al-felestīnī al-mo’āser. Felestīn: Maktabato al-qādesīyat lel-našr va al-to’zī.

Jahā, Mīšāl Xalīl. (1999/1379SH). al-še’ro al-‘arabī al-hadīso men Ahmad Šowqī elā Mahmūd Darwīš. 1^st ed. Beyrūt: Dār al-owdat.

Jung, Carl Gustav. (1998/1377SH). Ravān-šenāsī va Kīmīyā-garī (Psychology and alchemy). Tr. by Parvīn Farāmarzī. 2^nd ed. Mašhad: Beh Našr.

Jung, Carl Gustav. (2011/1392SH). Ensān va Sambolhā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltānī-yyeh. 9^th ed. Tehrān: Jāmī.

Kāzem al-‘ovesī. (2008/1389SH). “Še’rīyyato al-kūn al-qamar al-še’rī Mesālan. al-qādesīyyat fī al-ādāb va al-‘olūme al-tarbūvīyyat al-senat”. 7^th Vol. No. 1 and 2. Pp. 46- 65.

Mahdavī, Ma’sūme and Others. (2018/1398SH). “Degar-dīsī-ye Ostūrehā dar Sorūdehā-ye Badr Šāker al-sīyyāb”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 15^th Year. No. 55. Pp. 195- 226.

Ma’rūf, Yahyā and Sālehī, Peymān. (2010/1390SH). Fasl-nāme-ye Nagd va Adabīyyāte Tatbīqī (Pažūhešhā-ye Zabān va Adabīyyāte Arab). 1^st ed. No. 1. Pp. 129-150.

Moreno, Antonio. (2001/1380SH). Jung, Xodāyān va Ensāne Modern (Jung, Gods and modern man). Tr. by Dāryūš Mehr-jūyī. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Mosaffā, abo al-fazle. (1979/1357SH). Farhange Estelāhāte  Nojūmī. Tehrān: Mo’assese-ye Tārīx va Farhang Īrān.

Moxtārī, mohammad. (1998/1378SH). Ensān dar Še’re Mo’āser. Tehrān: Tūs.

Nabīlo Alī-rezā. (2008/1388SH). “Barrasī va Tahlīle Basāmade Lāle dar Še’re Fārsī”. Journal of Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University, Kerman. 23^th Year. No. 26. Pp. 327- 347.

Na’mān, Xolf Rašīd. (2003/1382SH). al-hozn fī Še’re Badre Šāker al-sīyyāb. Beyrūt: Dāro al-‘arabīyyat lel-mowsū’āt.

Noss, John Boyer. (1990/1371SH). Tārīxe Jāme’e Adyān (Man's religions). Tr. by Alī-asqar Hekmat. 1^st ed. Tehrān: Sāzmāne Entešārāt va Āmūzeše Enqelāb Farhangī.

Pūro al-xās, Šokro al-llāh va Ja’far Ešqī. (2014/1393SH). “Nemūdhā-ye Sūd-mande Kohan Olgūyī-ye Ānīmūs dar Adabe Pārsī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  10^th Year. No. 35. P.p 63- 89.

Rajāyī, Najme. (2000/1381SH). Ostūrehā-ye Rahā-yī (Tahlīle Ravān-šenesāne-ye Ostūre dar Še’re Arabī-ye Mo’āser). Mašhad: Ferdowsi University.

Rāšed, Mohassel, Mohammad-rezā and Hājī-pūr, Fahīme. (2009/1387SH). Še’re Xāgānī va Jelve-ye Ostūre-ye Xowršīd dar ān. Research paper on lyrical literature. 6^th Year. No. 11. Pp. 67- 86.

Russell, Hinnells, John (2004/1383SH). Šenāxte Asātīre Īrān (‎Persian mythology). Tr. by Mohammad Hoseyn Bājelān Farroxī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Samadī, Mahr-angīz. (2012/1383SH). Māh dar Īrān (az Qadīmī-tarīn Ayyām tā Zohūre Eslām). 2^nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Sīyāb, Badro al-šāker. (2011/1390SH). al-a’mālo al-še’rīyato al-kāmelat. Mesr. al-qāherat: Dāro al-hayāt lel-našr va al-towzī.

Šafī’ī kadkanī, Mohammad-rezā. (2008/1387SH). Sovare Xīyāl dar Še’re Fārsī. Tehrān: Āgāh.

Šāygan-far, Hamīd-rezā. (2010/1391SH). Nagde Adabī. Tehrān: Dastān.

Šamīsā, Sīrūs. (2008/1387SH). Rāhnamāyī-ye Adabīyyāte Mo’āser. 1^st ed. Tehrān: Mītrā.

Vāhad Dūst, Mahvaš. (2001/1381SH). Rūy-karde Elmī be Ostūre Šenāsī. 1^st ed. Tehrān: Sorūš.