بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان «رستم و اسفندیار»
محورهای موضوعی : اسطورهمریم امینی پور 1 , احمد ابومحبوب 2
1 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
کلید واژه: اسطوره, شاهنامه, رستم, جادو, اسفندیار, آیین شمنی,
چکیده مقاله :
جادو و آیین‌های مربوط به آن، موضوعی است که همواره از جنبه‌های گوناگون مورد توجه انسان بوده است. در شاهکارهای ادبی از جمله شاهنامه فردوسی نیز، این موضوع به چشم می‌خورد. هدف این پژوهش، بررسی جادوها و آیین‌های جادویی در داستان رستم و اسفندیار است. بدین منظور، کوشیده شده است تا با روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا، ضمن بررسی و تحلیل جادوهای این داستان و آیین‌های مربوط (مانند آیین شمنی و شمنیسم، جادو درمانی، سلاح جادویی، رویین‌تنی و شکست طلسم آن و سایر جادوها)، به بررسی تطبیقی این موارد در دنیای واقعی و نیز مقایسه آنها با اساطیر اقوام دیگر پرداخته شود. سپس، علل رویکرد بشر به امور جادویی و ماوراءالطبیعه و همچنین، میزان تاثیر قدرت‌های جادویی در جاودانگی یا فناپذیری دارندگان چنین قدرت‌هایی مورد بررسی قرار گرفته است. حاصل آنکه وجوه مشترکی میان جادوها و آیین‌های جادویی در این داستان با جامعه ایران باستان و سایر تمدن‌های باستانی و نیز، شباهت‌هایی میان اسطوره‌های داستان با برخی از اساطیر اقوام دیگر به چشم می‌خورد. دیگر آنکه از عمده‌ترین دلایل توجه و گرایش بشر به جادو و قدرت‌های ماورایی و خلق قهرمانان اسطوره‌ای، غلبه او بر ناتوانی خویش در مقابله با رنج‌ها و سختی‌های زندگی و دستیابی به بزرگترین آرزویش، یعنی حیات جاودانه است. همچنین درمی‌یابیم تحقّق این آرزو حتی در مورد اسطوره‌های ساخته ذهن بشر نیز علی‌رغم داشتن قدرت‌های جادویی و نامیرایی، امکان‌پذیر نیست و سرانجام آنها شکست و مرگ است.
Magic and rituals has always been considered by man in various aspects. We can see this subject in literary masterpieces, such as Shahnāmeh. The aim of present article is to study magic and magical rituals in the story of Rostam and Esfandiar. For this purpose, we try to analysis the spells mentioned in the story and their related rituals (like shamanistic rites, magic therapy, magical weapon, invulnerability, breaking the spell) and to compare them with the myths of other nations. Then, we consider the reasons of man’s inclination to magic and the effect of magic powers on immortality or mortality of the owners of these powers. As a result, there are many common features between the magic and magical rites of the story of Rostam and Esfandiar and Iranian ancient society; also there are some similarities between the myths of the story and the myths of other nations. As an another result, one of the main reasons of man’s inclination to magic, magical powers and creation of mythical heroes is overcoming of his weakness to confront the suffering and hardships of life and achieving his greatest wish, immortality. Despite having magic powers and being immortal, it is not possible for man to achieve this wish and eventually he will be defeated and dead.
اوستا. 1381. گزارش و پژوهش: جلیل دوست خواه. چ ششم. تهران: مروارید.
آموزگار، ژاله. 1386. تاریخ اساطیری ایران. چ نهم. تهران: سمت.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1376. داستان داستان‌ها. تهران: آثار.
الیاده، میرچا. 1387. شمنیسم: فنون کهن خلسه. ترجمه محمد کاظم مهاجری، قم: ادیان.
ــــــــــــ . 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
حیدری، زهرا. 1383. «توتم، ایمان به حافظ و نگهبان»، کتاب ماه هنر. آذر و دی. ش75 و76.
خدادادیان، اردشیر. 1356. «روش‌های درمان پزشکان در ایران باستان»، نشریه بررسی‌های تاریخی، مهر و آبان، ش 72.
دادور، ایلمیرا. 1384. «رویین‌تنی و نامیرایی در ادبیات داستانی»، نشریه پژوهش زبانهای خارجی. بهار و تابستان. ش24.
دماوندی، مجتبی. 1379. «جادوپزشکی در شاهنامه»، نشریه زبان و ادب. پاییز، ش13.
دهخدا. علی اکبر 1365، لغت‌نامه دهخدا. تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا .
رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «جابه‌جایی و دگرگونی اسطوره رستم در شاهنامه»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س 5. ش 17.
سرمدی، محمدتقی. 1379. پژوهشی در پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر. ج اول. چ دوم. تهران: سرمدی.
شمیسا، سیروس. 1376. طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. تهران: میترا.
صفا، ذبیح الله. 1387. حماسه سرایی در ایران. چ هشتم. تهران: امیرکبیر.
عدنانی، سیدمسعود. 1384. «آیین‌های شمنی و شاهنامه»، نشریه نامه پارسی. بهار، ش 1.
عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.
فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان، چ هشتم. تهران: قطره.
فرنبغ، دادگی. 1390. بندهشن. به کوشش مهرداد بهار. چ چهارم. تهران: توس.
فریزر، جیمز جورج. 1383. شاخه‌ی زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
کریمی، محسن. 1381. «شمن‌ها و سفرهای اسطوره‌ای»، کتاب ماه هنر، مهر و آبان. ش 49 و 50.
کمبل، جوزف. 1384. قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چ سوم. تهران: مرکز.
گنج‌بخش زمانی، سعید. 1386. «چشمان باز بسته اسفندیار»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س3. ش 6.
مسکوب، شاهرخ. 1377. مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: خوارزمی.
معین، محمد. 1382. فرهنگ فارسی معین. تهران: زرین.
ملک راه، علیرضا. 1385. آیین‌های شفا. تهران: افکار.
مهرآبادی، میترا. 1379. شاهنامه فردوسی به نثر پارسیسره. تهران: روزگار.
نجم‌آبادی، محمود. 1371. تاریخ طب در ایران. ج اول. چ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نوری، احمد. 1377. «سیمرغ در ادبیات ایران»، وهومن. س هفتم، خرداد، ش 14.
_||_
Avestā. (2002/1381SH). Tr. by Jalīl Dūstxāh. 6th ed. Tehrān: Morvārīd.
Adnānī, Seyyed Mas’ūd. (2005/1384SH). “Ā’īnhā-ye šamanī va šāhnāmeh”. Našrīye-ye Nāmeh Parsi. No.1.
Afīfī, Rahīm. (1995/1374SH). Asātīr va farhang-e īrān dar neveštehā-ye Pahlavī. Tehrān: Tūs.
Āmūzgār, Žāleh. (2007/1386SH). Tārīx-e asātīrī-ye īrān. 9th ed. Tehrān: Samt.
Campbell, Joseph. (2005/1384SH). Qodrat-e ostūre (The Power of Myth). Tr. by Abbās Moxber. 3rd ed. Tehrān: Markaz.
Dādvar, Ilmirā. (2005/1384SH). “Rū’īntanī va nāmīrā’ī dar adabiyāt-e dāstānī”.Našrīye-ye Pažūheš za-zabānhā-ye xārejī. No.24.
Damāvandī, Mojtabā. (2000/1379SH). “Jādū - Pezeškī dar šāhnāmeh”. Našrīye-ye Zabān va Adab. No. 13.
Dehxodā, Alī Akbar. (1986/1365SH). Loqat-nāme. Tehran: Dehkhodā Dictionary Institute.
Eliade, Mircea. (2008/1387SH). Šamanīsm: fonūn-e kohan-e xalse. (shamanism:archaic technigues of ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājerī. Qom: Adiyān.
-----------------. (1993/1372SH). Resāleh dar Tārikh-e Adiyān (Traited’histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.
Eslāmī Nodūšan, Mohammad Alī. (1997/1376SH). Dāstān-e dāstānhā. Tehrān: Āsār.
Faranbaq Dādegī. (2011/1390SH). Bondahešn Tr. by Mehrdād Bahār. 4th ed. Tehrān: Tūs.
Ferdowsī, Abo-lqāsem. (2006/1385SH). Šāhnāmeh. With the effort of Sa’īd Hamīdiyān. 8th ed. Tehrān: Qatreh.
Frazer, James George. (2004/1383SH). Šāxe-ye Zarrīn: Pažūhešī dar Jādū va dīn (The Golden Bough: A Study in Religion and Magic). Tr. by Kāzem Fīrūzmand. Tehrān: Āgāh.
Ganj Baxš Zamānī, Sa’īd. (2007/1386SH). “Čašmān-e bāz-e baste esfandiyār”, Islamic Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. No. 6.
Heydarī, Zahrā. (2004/1383SH). “Totem, īmān Be Hāfez va Negahbān”. Journal of Ketāb -e Māh-e Honar. No.75&76.
Karīmī, Mohsen. (2002/1381SH). “Šamanhā va safarhā-ye ostūre-ī”. Journal of Ketāb-e Māh-e Honar . No. 49 & 50.
Malek Rāh, Alī Rezā. (2006/1385SH). Ā’īnhā-ye šafā. Tehrān: Afkār.
Mehr Ābādi, Mītrā. (2000/1379SH). Šāhnāmeh ferdowsī be nasr-e fārsī-ye Sare. Tehrān: Rūzgār.
Meskūb, Šāhrox. (1998/1377SH). Moqaddame-i bar Rostam va esfandiyar. Tehran: Xarazmi
Mo’īn, Mohammad. (2003/1382SH). Farhang-e fārsī-ye mo’īn. Tehran: Zarrin.
Najm Ābādī, Mahmūd. (1992/1371SH). Tārīx-e teb dar īran. Vol. 1. 2nd ed. Tehrān: University of Tehran.
Nūrī, Ahmad. (1998/1377SH). “Sīmorq dar adabiyāt-e īran”. Vahūman. No. 14.
Rezāī Dasht Aržaneh, Mahmūd. (2009/1388SH). “Jā-be-jāī va degargūnī-ye ostūre-ye rostam dar šāhnāmeh”, Islamic Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. No. 17.
Safā, Zabīhollāh. (2008/1387SH). Hamāse-sarāī dar īran. 8th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.
Sarmadī, Mohammad Taqī. (2000/1379SH). Pažūheš-ī dar pezeškī va darmān-e jahān az āqāz tā asr-e hāzer. Vol. 1. 2nd ed. Tehrān: Sarmadī.
Šamīsā, Sīrūs. (1997/1376SH). Tarh-e aslī-ye rostam va Esfandiyār. Tehrān: Mitrā.
Xodādādiyān, Ardešīr. (1977/1356SH). “Ravešhā-ye Darmān-e Pezeškān dar īrān-e bāstān”. Journal of Barresihā-ye Tārīxī. No. 72.
