بررسی خلوت و تحوّل آن در تصوّف
محورهای موضوعی : اسطوره
ذکیه فتاحی
1
(دانش آموخته دکتری رشته عرفان اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران)
شهرام پازوکی
2
(دانشیار مؤسسه پژوهشی انجمن حکمت
و فلسفه ایران)
کلید واژه: خلوت, تصوف, سلوک, عزلت, چلهنشینی,
چکیده مقاله :
خلوت یکی از مراحل سیروسلوک در عرفان عملی است که دارای دو جنبه ظاهری و باطنی است. جنبه ظاهری آن انقطاع از غیر با شروط خاص با هدف تزکیّة نفس است؛ اما جنبه باطنی و حقیقت آن، جمعیت خاطر، تداوم مراقبت، استمرار ذکر، ترک علایق و در نهایت، بندگی خداوند است. این مرحله از سیر معنوی، آداب و شروطی دارد و فواید و آثاری بر آن مترتب است. خلوت از ارکان اساسی سلوک به شمار می آید و همواره رهبران طریقت پیروان خود را به نوعی از خلوت سفارش نموده اند؛ در دوره های مختلف، در شیوه خلوت گزینی تحولاتی رخ داده است که این امر مبیّن پویایی عرفان عملی با توجه به مقتضیات زمان و اجتماع است. در این مقاله به بررسی مسأله خلوت در متون عرفانی و آداب آن پرداخته شده است.
Solitude is one of the stages of “Suluk” in practical mysticism; and it has two aspects: inward and outward. The outward aspect refers to keeping apart from others for achieving self-purification. The inward aspect relates to peace of mind, continuity of meditation, repeating the name of God (zekr), leaving the worldly interests and finally servitude of God. Solitude is the basic pillar of a spiritual journey and has its own rituals. So, “the guides” in mysticism recommend solitude highly. In the various periods of Islamic mysticism, development of the concept of solitude shows the dynamism of practical mysticism.The present article considers the rituals of solitude
کتابنامه
قرآن کریم.
احسائی، شیخ محمدبن علی بن ابراهیم. 1301 ق. غوالی اللآلی .ء چ 9. قم:سیدالشهداء.
ابرقوهی، شم الدین. 1473 . مجمع البحری . ن تهران: چاپ نجیب مای هروی.
ابن ابی الحدید. 1303 ق. شرح نهج البلاغ . ه قم: کتابخانه آیت ا مرعشی.
ابن عربی، محی الدین. 1489 ال . اسرارالخع ة. تصحیح نجیب مای هروی.تهران: مولی.
963 / فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی ذکیه فتاحی – شهرام پازوکی
1489 ب. رسالة الان ار فیما یمنح صاحب الخع ة من .الاسرار. ترجمة فا ا کردستانی و نجیب مای هروی. تهران: مولی.
. 1471 . رسائ ابن عرب . ی تصحیح نجیب مای هروی. چ 9 .تهران: مولی.. بی تا. الفتوحات المکی . ه ج 9. بیروت: الدار صادر.
. ابوعلی عثمانی. 1469 . ترجمة رسالة قشیری . ه تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چ 7تهران: علمی و فرهنگی.
اسفراینی، عبدالرحمن بن محمد. 1418 . کاش الاسرا . ر به اهتمام هرمان لندلت.چ 9. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران.
امام صادق ) (. 1466 . مصباح الشریع . ه ترجمة عبدالرزاق گیلانى. تهران: پیام حق.
اموی، عمادالدین )ابن منظور(. بی تا. حیات القلوب در حاشیة قوت القلوبابوطالب مکی. بیروت: چاپ قاهره.
باخرزی، ابوالمفاخریحیی. 1414 . اورادالاحباب و فصوص الآدا . ب با اهتمام ایرجافشار. تهران: دانشگاه تهران.
جذبی، هبة الله. 1418 . نامه های صال . ح چ 9. تهران: دانش امروز.
جرجانی، عبدالقاهر. 1311 ق. تعریفا . ت بیروت: چاپ محمدبن الحکیم قاضی.
جندی، مؤیدالدین. 1479 . ن حة الر تح ة ال ت . تصحیح نجیب مای هروی.تهران: مولی.
خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. 1479 . اوصاف الاشرا . ف با اهتمامسیدمهدی شم الدین. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حافظ شیرازی، خواجه شم الدین محمد. 1469 . دیوان. تصحیح محمد قزوینیو قاسم غنی. تهران: مهرآیین.
حرّ عاملی، محمدحسن. 1309 ق. وسائ الشیع . ه قم: مؤسسة آل البیتلإحیاء التراث.
حلّی، ابن فهد. 1488 . التحصین فی صفات العارفین )خلوت گزینی(. ترجمة علینریمانی. قم: ذوی القربی.
خاقانی شروانی، بدی بن علی. 1479 . دیوا . ن تصحیح ضیاء الدین سجادی. تهران:زوّار.
سراج طوسی، ابونصرعبدا بن علی. 1489 . اللمع فی التصوف.ت صحیح رینولد
آلن نیکلسون. ترجمة مهدی محبتی. چ 9. تهران: اساطیر.
سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین. 1488 . کلیا . ت تصحیح و شرح لغات حسین
استادولی. تهران: قدیانی.سمنانی، علاءالدوله. 1479 . العر ة لاهل الخع ة الجع ة. تهران: چاپ نجیب مایهروی.
1479 . مصنفات فارسی رسالة نوری . ه به اهتمام نجیب مایهروی. تهران: علمی و فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین. 1487 . عوارف المعار . ف ترجمة ابومنصوربن
عبد المؤمن اصفهانی. با اهتمام قاسم انصاری. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.
شوشتری، قاضی نورا . 1471 . مجال المؤمنی . ن تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه قمی. 1303 ق. عیون الاخبار الرض.ا بیروت:مؤسسة الاعلمی.
صالحعلیشاه، حاج محمدحسن. 1461 . پند صال . ح چ 7. تهران: حقیقت.
عبّادی مروزی، اردشیر. 1436 . التصفیّه فی احوال المتصوف . ه تصحیح غلامحسینیوسفی. تهران: بی نا.
عطار نیشابوری، فریدالدین. 1483 . منطق الطی . ر تصحیح و تعلیقات محمدرضاشفیعی کدکنی. چ 9. تهران: سخن.
غزّالی، ابوحامد. 1467 . احیاء علوم الدی . ن ترجمة مؤیدالدین محمد خوارزمی.تهران: علمی و فرهنگی.
فروزانفر، بدیع الزمان. 1433 . احادی مثنو . ی تهران: دانشگاه تهران.
عزالدین کاشانی، محمود. 1476 . مصباح الهدایه و مفتاح الکفای . ه تصحیحجلال الدین همائی. چ 7. تهران. مؤسسه نشر هما.
کرمانی، حامدبن ابی الفخر. 1436 . مناق . ب تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کلینی، محمدبن یعقوب. 1481 . الاصول الکاف . ی تهران: مکتبه الاسلام.
کیانی، محسن. 1479 . تاریخ خانقاه در ایرا . ن تهران: کتابخانه طهوری.
لاهیجی، شم الدین. 1463 . مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن را . ز تصحیح
محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. چ 7. تهران: بی نا.
مجلسی، محمدباقر. 1303 ق. بحارالانوار الجامعه لدرر اخبارالائمه الاطها . ر بیروت:موسسة الوفاء.
معصوم شیرازی، محمد. 1431 . طرائق الحقای . ق تصحیح محمدجعفر محجوب.بی جا: کتابفروشی بارانی.
مولوی، جلال الدین محمد. 1489 . مثنوی معنوی. بر اساس نسخه رینولد ا.
نیکلسون. تصحیح و بازبینی نظام الدین نوری. چ 8. تهران: هرم .
نجم الدین رازی، عبدا بن محمد. 1464 . مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد. با
اهتمام محمدامین ریاحی. چ 11 . تهران: علمی و فرهنگی.
نجم الدین کبری. 1474 . الاصول العشر.ه تصحیح نجیب مای هروی. تهران: مولی.
1471 . السایر الحای . ر تهران: چاپ مسعود قاسمی.
. 1994 . فواتح الجمال و فواتح الجلا . ل تصحیح یوس زیدان.قاهره: بی نا.
. نسفی، عزیزالدین بن محمد. 1469 . الانسان الکام . تصحیح ماریژان موله. چ 7تهران: طهوری.
نوری، حسین. 1308 ق. مستدر الوسائ . قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
هجویری، علی بن عثمان. 1487 . کش المحجو . ب مقدمه و تصحیح و تعلیقات
محمود عابدی. چ 4. تهران: سروش.
همدانی، مولی عبدالصمد. 1464 . بحرالمعار . ف ترجمة حسین استادولی. تهران:حکمت.
References
The Holly Quran.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2005/1384SH). Manteq-ottayr. Ed. by MohammadRezā Shafiꞌi-e Kadkani. 2nd ed. Tehran: Sokhan.
Abarqouhi, Shams-oddin. (1985/1364SH). Majma’-ol-bahrain. Ed. by Najib Māyel Heravi. Tehran.
Abu-'Ali 'Osmāni. (2000/1379SH). Tarjeme-ye resāle-ye Qosheiriyah. Ed. By Badi'-ozzamān Forouzānfar. 6th ed. Tehran: 'Elmi o farhangi.
Al-ahsāei, Sheikh Mohammad ibn Ali ibn Ebrāhim. (1984/1305AH). Ghawāli al-la’āli. 2nd ed. Qom: Seyed-oshohadā.
'Alā'-oddowle Semnāni. (1983/1362SH). Al-'Orwah le-ahl-el-khalwat-e wa-l-jelwah. Ed. & Explaned by Najib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.
Bākhrazi, Abo-l-mafākher Yahyā. (1974/1353SH). Awrād-ol-ahbāb wa fosous-ol-ādāb. With the Efforts of Iraj Afshār. Tehran. University of Tehran.
‘Ebādi, Ardashir. (1968/1347SH). A-ttasfiyah fi ahvāl-el-motassavafa. Ed. by Gholamhosein Yousefi. Tehran: (?).
‘Ezz-oddin Kāshāni, Mahmoud. (1988/1367SH). Mesbā’h-ol-hedāyah wa meftā’h-ol-kefāyah. Ed. by Jalāl-oddin Homāei. 6th ed. Tehran: Homā.
Esfarāyeni, Nour-oddin ‘Abd-orrahmān. (1979/1358SH). Kāshef-ol-asrār. With the Efforts of Herman Landlet. 2nd ed. Tehran: Islamic Studies Institute & University of Tehran.
Forouzānfar, Badi'-ozzamān. (1965/1344SH). Ahādis-e Masnavi. Tehran: University of Tehran.
Ghazāli, Abu-Hāmed. (1997/1376SH). E'hyā-e 'oloum-e-ddin. Tr. By Mo'ayed-odin Mohammad-e Khārazmi. Tehran: Elmi o farhangi.
Hāfez Shirazi, Shams-oddin Mohammad. (1993/1372SH). Divān. Ed. By Mohammad Qazvini & Qāsem Ghani. Tehran: Mehrāeen.
Hamadāni, Mowlā ‘Abdossamad. (1994/1373SH). Bahr-olma’āref. Tr. by Hosein Ostādvali. Tehran: Hekmat.
‘Helli, Ibn Fahd. (2009/1388SH). Al-tahsin fi sefāt-el ‘ārefin. Tr. by Ali Narimāni. Qom: Zewi-l-qorbā.
Hojviri, Ali ibn ꞌOsmān. (2007/1386SH). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud ꞌĀbedi. 3rd ed. Tehran: Soroush.
‘Horr ‘Ameli, Mohammad Hosein. (1988/1409AH). Wasāyel-oshi’ah. Qom: Āl-el-bayt.
Ibn abi-l-hadid Mo’tazeli. (1983/1404AH). Sharh-e Nahj-ol-balāgheh. Qom: Ketābkhāne-ye āyat-ollāh Mar’ashi.
Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (?). Al-fotouhāt-ol-makkiyah. Vol. 2. Beirut: Dār Sāder.
Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (1988/1367SH). Rasāel-e Ibn Arabi. Ed. by Najib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.
Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (2003/1382SH)a. Asrār-ol-khalwah. Ed. by Najib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.
Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (2003/1382SH)b. Resālat-ol-anwār fimā yamna’ho sāheb-el-khalwate men-al-asrār. Tr. by Fazl-ollāh Kordestāni and Najib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.
Imam Sādeq. (1998/1377SH). Mesbāh-oshari’ah. Tr. by ‘Abd-orrazāq Gilāni. Tehran: Payām-e ‘haq.
Jazbi, Hebat-ollah. (1979/1358SH). Nāme-hā-ye Sāleh. 2nd ed. Tehran: Dānesh-e Emrouz.
Jondi, Mo’ayed-oddin. (1983/1362SH). Naf’hat-orrou’h wa to’hfat-ol-fotou’h. Ed. by Najib Māyel Heravi. Tehran. Mowlā.
Jorjāni, ‘Abd-ol-qāher. (1990/1411AH). Ta’rifāt. Ed. by Mohammad al-Hakim Qāzi. Beirut.
Kaāje Nasir-oddin Tousi, Mohammad ibn Mohammad. (1990/1369SH). Owsāf-ol-ashrāf. With the Efforts of S. Mahdi Shams-oddin. Tehran: Vezārat-e Farhang o ershād-e eslāmi.
Kermāni, Hāmed ibn abi-l-Fakhr. (1968/1347SH). Manāqeb. Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehran: Bongāh-e tarjeme o nashr-e ketāb.
Khāqāni, Afzal-oddin Badil ibn Ali. (1990/1369SH). Divān. With the Efforts of Ziā-oddin Sajjādi. Tehran: Zavvār.
Kiāni, Mohsen. (1990/1369SH). Tārikh-e Khāneqāh dar Iran. Tehran: Tahouri.
Koleini, Mohammad ibn Ya’qoub. (2002/1381SH). Al-osoul al-kāfi. Tehran: Maktabat-ol-Eslām.
Lāhiji, Shams-oddin Mohammad. (1995/1374SH). Mafāti’h-ol-e’jāz fi shar’h-e Golshan-e rāz. Ed. by Mohammad Rezā Barzegar Khāleghi and ‘Effat Karbāsi. 6th ed. Tehran: Zavvar.
Ma’soum Shirazi, Mohammad. (1966/1345SH). Tarāeq-ol-haqāyeq. Ed. by Mohammad Ja’far Mahjoub. (?): Ketābforoushi Bārāni.
Majlesi, Mohammad Bāqer. (1983/1404AH). Behār-ol-anwār-el-jāme’a le-dorar-e akhbār-el-a’emat-el athār. Beirut: Al-wafā.
Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (2010/1389SH). Masnavi Ma’navi. Ed. by R. N. Nicholson. With the Efforts of Nezām-oddin Nouri. 8th ed. Tehran: Hermes.
Najm-oddin Kobrā. (1964/1363SH). Al-osoul-ol-’ashara. Ed. by Njib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.
Najm-oddin Kobrā. (1982/1361SH). Al-sāyer-el-hāyer. Ed. by Mas’oud Qāsemi. Tehran.
Najm-oddin Kobrā. (1993). Fawāy’h-ol-jamāl wa fawāte’h-ol-jalāl. Ed. by Yousof Zeidān. Cairo.
Nasafi, 'Aziz-oddin Mohammad. (2000/1379SH). Al-ensān-ol-kāmel. Ed. by Mariejean Mollet. 6th ed. Tehran: Tahouri.
Nouri, Hosein. (1987/1408AH). Mostadrak-olwasāel. Qom: Āl-el-bayt.
Omawi. (?). Hayāt-ol-qoloub-e Abu-Tāleb Makki. Beirut.
Sa’di Shirāzi, Mosle’h-oddin. (2009/1388SH). Kolliyāt. Ed. by Hosein Ostādvali. Tehran: Qadyāni.
Sāleh Alishāh, Hāj Mohammad Hosein. (1992/1371SH). Pand-e Sāleh. 6the ed. Tehran: Haqiqat.
Semnāni, Alā-oddowleh. (1990/1369SH). Mosannafāt-e Fārsi, Resāle-ye Nouriyah. With the Efforts of Najib Māyel Heravi. Tehran: Elmi o farhangi
Serāj Tousi, Abu-nasr. (2009/1388SH). Al-lloma’ fi-ttasawof. Ed. By Rynold Alien Nicholson. Tr. By Mahdi Ma’habbati. 2nd ed. Tehran: Asātir.
Sheikh Sodouq, Mohammad ibn Ali ibn Bābouyah Qomi. (1983/1404AH). ‘Oyoun Al-akhbār Rezā. Beirut: Moasesat al-A’lami.
Shoushtari, Qāzi Nour-ollah. (1986/1365SH). Majāles-ol-mo’menin. Tehran: Ketābforoushi Eslāmiyah.
Sohravardi, Shahab-oddin ‘Omar. (2007/1386SH). ‘Awāref-ol-ma’āref. Tr. By Abu-Mansour ibn ‘Abd-ol-Mo’men Isfahāni. With the Efforts of Qāsem Ansāri. 4th ed. Tehran: ‘Elmi o farhangi.
Yādnāme-ye Sāleh. (1988/1367SH). Tehran: Hoseiniye-ye Amirsoleimāni.
