خصوصیسازی: مفاهیم، روش‌ها و تأثیرات
محورهای موضوعی : تحقیقات حقوقی بین المللیمحمدرضا بهارستانفر 1 , احمد مرکز مالمیری 2
1 - عضو هیات علمی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تفت
2 - استادیار پژوهشی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
کلید واژه: خصوصیسازی, آزادسازی, بخش خصوصی, واگذاری, حقوق و اقتصاد, اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی, مقررات‌گذاری, محیط کسب‌وکار,
چکیده مقاله :
بررسی تجربه مقررات‌گذاری در بسیاری از کشورها نشان می‌دهد که نقطه عزیمت مقررات‌گذاری، اجرای سیاست‌های آزادی‌سازی اقتصادی یا خصوصیسازی بوده است. از خصوصیسازی تعاریف مختلفی توسط صاحب نظران ارایه شده است. تفاوت‌های اساسی در تعاریف ارایه‌شده، به نظرگاه‌های متنوعی بازمی‌گردد که خود ناشی از تلقی‌های مختلف از مفاهیم بنیادینی هم چون دولت، عدالت، نظام توزیع، شهروندی و مانند‌این‌هاست. مهم‌ترین هدف‌این نوشتار، شناسایی تأثیرات خصوصیسازی و تأکید بر ضرورت آگاهی قانون گذار از آن‌ها پیش از تصویب هر قانونی در خصوص فرایند مذکور است.در‌ایران، قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، قطعاً منافع نهادها و‌اشخاص متعددی را متأثر کرده است و آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت گسترده‌ای، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی،بر جای نهاده و هم چنان خواهد گذاشت. شواهد موجود حاکی از آن است که پیش از تصویب قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، به‌نحوی نظام‌مند به تأثیرات‌این قانون بر محیط اقتصادی توجه نشده است. در‌این مقاله استدلال شده که نکته اساسی و در عین حال مغفول مانده‌این است که خصوصیسازی، نه صرفاً با واگذاری بنگاه‌های دولتی به بخش غیردولتی، بلکه با کوتاه کردن دست دولت از کنترل همه‌جانبه بر امور اقتصادی قابل تحقق است. آن چه رکن بنیادین خصوصیسازی شمرده می‌شود، آزادسازی اقتصاد، به‌عنوان پیش‌شرط موفقیت در غیردولتی کردن اقتصاد است. تمرکز قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی،و هم چنین مجریان قانون مذکور، بر مبحث واگذاری‌ها و اجرای سریع مفاد مربوط به آن بوده است؛ در حالی‌که بحث واگذاری‌های فعالیت‌ها و بنگاه‌های بخش دولتی به بخش غیردولتی، یکی از محورهای خصوصیسازی و هم چنین قانون مورد بحث است. محور اساسی‌تر و مهم‌تر در خصوصیسازی، ارتقا و بهبود محیط کسب‌وکار، به‌ویژه از طریق تضمین مؤثرتر حقوق مالکیت، است که طی سال‌های گذشته با بی‌اعتنایی مواجه شده است. تمهید فضای رقابتی و بستر حمایتی مناسب برای فعالیت بخش خصوصی، و به‌طور خلاصه جدی گرفتن الزامات آزادسازی، پیش‌شرط‌های اساسی برای خصوصیسازی مؤثر و موفق شمرده می‌شود.
1. ابراهیم‌پور، حبیب، «خصوصیسازی و توسعه پایدار؛ پیشنهاد مدل حکومت گذاری پایدار»، در: مجموعه مقالات همایش ملی سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی‌ایران در افق 1404، ظرفیت و بایستگی‌ها، چالش‌ها و فرصت‌ها (جلد دوم: دولت، سیاست داخلی و اصل 44)، (تهران: مؤسسه آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، 1385).
2. اسلامی، رضا و فرومند، لادن، «تأثیر خصوصیسازی بر حکمرانی مطلوب»، حقوق اساسی، سال هشتم، تابستان 1390، شماره 15.
3. آراستی، زهرا، «خصوصیسازی»، در: کارآفرینی، شورای علمی: جهانگیر یدالهی فارسی [و دیگران]، جلد اول (تهران: بنیاد دانشنامه‌نگاری‌ایران: توسعه کار و تأمین اجتماعی، 1388).
4. آقاجانی‌معمار، احسان و مرکزمالمیری، احمد و عبدا...زاده، حسن، «آسیب‌شناسی فرایند خصوصیسازی: بررسی واگذاری طرح فولاد بافق»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 13802، مرداد 1393.
5. بردسال، نانسی و نیس، جان، «ارزیابی آثار توزیعی خصوصیسازی (برندگان و بازندگان)»، ترجمه میثم پیله‌فروش، در: گروه نویسندگان، الزامات و نتایج خصوصیسازی (مجموعه مقالات)،ترجمه علی چشمی‌و دیگران (تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1389).
6. پارکر، دیوید و کرکپاتریک، کالین، «ارزیابی پیامدهای مقررات‌گذاری در کشورهای در حال توسعه»، ترجمه مسعود فریادی، اطلاع‌رسانی حقوقی، شماره‌های 17و18، سال هشتم، بهار و تابستان 1388.
7. پرکوپنکو، ژوزف، مدیریت خصوصیسازی، ترجمه حسین اکبری و دردانه داوری (تهران: آشنا، 1380).
8. پورابراهیمی، محمدرضا (مصاحبه)، «کمیت واگذاری‌ها بالا بود اما از کیفیت اجرای اصل ۴۴ خبری نیست»، 12/10/1391، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، قابل دسترس در آدرس:
http://rc.majlis.ir/fa/news/show/826169
9. تزاوایسو، مایتاس اف. و روخراتی، دیازو آلخانه، «مبانی قانونی برنامه خصوصیسازی موفق در کوبا»، ترجمه جعفر شفیعی، اطلاع‌رسانی حقوقی، دوره جدید، سال ششم، شماره دوازدهم، زمستان 1386.
10. جاشی، گوپال، «نگاهی کلی به خصوصیسازی در جنوب آسیا»، در: گوپال جاشی (تهیه و تنظیم)، خصوصیسازی در جنوب آسیا: حداقل نمودن پیامدهای منفی اجتماعی ناشی از تجدید ساختار، ترجمه معاونت مطالعات و ارزیابی سازمان خصوصیسازی (تهران: سازمان خصوصیسازی، 1385).
11. جلال‌آبادی، اسداله، عزیزنژاد، صمد و شاه‌حسینی، سمیه، «ارزیابی طرح سهام عدالت از منظر خصوصیسازی»، مجلس و پژوهش، سال سیزدهم، شماره پنجاه و چهارم، زمستان 1385.
12. چانگ، کلود وی. خصوصیسازی و توسعه: نظریه، خطمشی و شواهد، ترجمه محمد صفار (تهران: عترت نو، 1388).
13. حسینی، سیدشمس‌الدین و شفیعی، افسانه، «الزامات اجرای سیاست‌های کلی اصل (44)»، مجلس و پژوهش، سال پانزدهم، شماره شصتم، پاییز و زمستان 1387.
14. خورشیدی‌تطف، ویدا، «ضرورت بازنگری قانون تأسیس بیمه مرکزی‌ایران در راستای اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 9467، بهمن 1387.
15. دادگر، یداله و نظری، روح‌اله، «دولت و‌اندازه آن در اقتصاد (مطالعه تطبیقی‌ایران و جهان)»، اقتصاد و جامعه، سال دوم، شماره دهم، زمستان 1385.
16. راغفر، حسین، «نظم‌بخشی و خصوصیسازی»، بولتن تخصصی اقتصاد‌ایران، شماره چهارم، بهار 1388.
17. ریکتز، مارتین، «مقررات‌گذاری اقتصادی با اصول، تاریخچه و روش‌ها»، ترجمه عرفان شمس، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 12723، دی 1390.
18. رییس‌جعفری، رسول، «واکاوی دلایل عدم استقبال بخش خصوصی از سرمایه‌گذاری در بخش معدن (در چارچوب اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی)»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 10964، مردادماه 1390.
19. سیدنورانی، سیدمحمدرضا و عزیزنژاد، صمد و تک‌روستا، علی، «چالش‌های پیش‌روی سرمایه‌گذاری خارجی در بورس اوراق بهادار در راستای اجرای سیاست‌های کلی اصل (44)»، مجلس و پژوهش، سال پانزدهم، شماره شصتم، پاییز و زمستان 1387.
20. شمس، عرفان، «نقش نهادهای مقرراتگذار در تنظیم خدمات عمومی»، اطلاع‌رسانی حقوقی، دوره جدید، شماره‌های 19 و 20، سال هشتم، پاییز و زمستان 1388.
21. صالیح، رزانا، «خصوصیسازی در سریلانکا»، در: گوپال جاشی (تهیه و تنظیم)، خصوصیسازی در جنوب آسیا: حداقل نمودن پیامدهای منفی اجتماعی ناشی از تجدید ساختار، ترجمه معاونت مطالعات و ارزیابی سازمان خصوصیسازی (تهران: سازمان خصوصیسازی، 1385).
22. طباطبایی‌یزدی، رؤیا، «الزامات واگذاری، روش‌های واگذاری و مصارف درآمدی در خصوصیسازی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 7987، مهرماه 1384.
23. کالیز، جان و جونز، فیلیپ، مالیه عمومی‌و انتخاب عمومی، جلد دوم، ترجمه الیاس نادران و آرش اسلامی‌و علی چشمی(تهران: سمت، 1388).
24. کریمی‌پتانلار، سعید و قادری، سامان و سنگین‌آبادی، بهرام، «اثر جهانی‌شدن تجاری و مالی بر‌اندازه دولت در‌ایران»، اقتصاد و تجارت نوین، سال ششم، شماره‌های بیست‌ویکم و بیست‌ودوم، تابستان و پاییز 1389.
25. کلانتری، محسن (مجری طرح)، بررسی مشارکت بخش‌های نظام اقتصادی در فرآیند خصوصیسازی در‌ایران طی سال‌های 1390-1380 (با تأکید بر جایگاه بخش خصوصی واقعی)، (تهران: اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی‌ایران، 1391).
26. کمیجانی، اکبر، «مروری بر مبانی نظری و رهیافت‌های خصوصیسازی در چند کشور»، مجلس و پژوهش، شماره بیست‌وچهارم، سال پنجم، فروردین و اردیبهشت 1377.
27. کی‌مرام، فرید و همکاران، گزارش تفصیلی طرح استراتژی توسعه صنعتی کشور (جلد اول: نقش صنایع کوچک و متوسط در توسعه صنعتی)، (تهران: دانشگاه صنعتی شریف، 1383).
28. گانینگ، جیمز پاتریک، درک دموکراسی: رویکردی بر انتخاب عمومی (تحلیل اقتصادی نهادهای سیاسی)، ترجمه محسن رنانی و محمد خضری (تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، 1385).
29. گروه پژوهشی ـ سازمان ملل متحد، جنبه‌های کاربردی خصوصیسازی، ترجمه رضا پاکدامن (تهران: مجد، 1374).
30. گروینوگن، جان و اسپیتهوون آنتون، و دی برگ، آنتون، مقدمه‌ای بر اقتصاد نهادگرا، ترجمه اصلان قوجانی (تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1391).
31. گویال، ا. س. کی. «خصوصیسازی در هند»، در: گوپال جاشی (تهیه و تنظیم)، خصوصیسازی در جنوب آسیا: حداقل نمودن پیامدهای منفی اجتماعی ناشی از تجدید ساختار، ترجمه معاونت مطالعات و ارزیابی سازمان خصوصیسازی (تهران: سازمان خصوصیسازی، 1385).
32. متوسلی، محمود، خصوصیسازی یا‌ترکیب مطلوب دولت یا بازار (تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، 1373).
33. مگینسون، ویلیام ال. اقتصاد مالی خصوصیسازی، ترجمه محمد صفار (تهران: رسانش، سازمان خصوصیسازی، 1388).
34. مگینسون، ویلیام ال. و نتر، جفری ام. «از دولت تا بازار: بررسی مطالعات تجربی درباره خصوصیسازی»، ترجمه روح‌الله کهن‌هوش‌نژاد و جواد ارباب، در: گروه نویسندگان، الزامات و نتایج خصوصیسازی (مجموعه مقالات)، ترجمه علی چشمی‌و دیگران (تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1389).
35. میدری، احمد، «درس‌هایی از سرنوشت بزرگ‌ترین خصوصی‌سازی‌ایران (مطالعه مورد شرکت صدرا)»، بولتن تخصصی اقتصاد‌ایران، شماره چهارم، بهار 1388.
36. میرزایی‌نژاد، محمدرضا، «گزارش طرح پژوهشی تدوین ضوابط و مقررات خاص جهت خصوصیسازی نیروگاه‌ها و تشویق سرمایه‌گذاران و حفظ حقوق آنان»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 12569، شهریور ماه 1391.
37. نوبخت، محمدباقر، «خصوصیسازی در‌ایران؛ مروری بر مبانی نظری، مطالعات تجربی و عملکرد سیاست‌های کلی اصل (44)»، مجلس و پژوهش، سال پانزدهم، شماره شصتم، پاییز و زمستان 1387.
38. نیکولاس، هنری، اداره امور عمومی‌و مسایل حکومتی، ترجمه عباس منوریان و ناصر عسکری (تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، 1386).
39. نیلی، مسعود (مصاحبه)، «بزرگ‌شدن بخش خصوصی مهم‌تر از کوچک کردن دولت است»، مهرنامه، شماره 23، 30 تیر 1391.
40. نیلی، مسعود و دیگران، دولت و رشد اقتصادی در‌ایران (تهران: نی، 1389).
41. ویلیامسون، جان، «تاریخچه اجماع واشنگتنی و پیشنهاداتی برای برنامه کار اصلاحات»، ترجمه افشین خاکباز، در: احمد میدری و جعفر خیرخواهان (به کوشش)، حکمرانی خوب: بنیان توسعه (تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1383).
1. Daries, Lesley and Wright, Kathryn and Price, Catherine Waddams, “Experience of Privatization, Regulation and Competition: Lessons for Governments”, CCP Working Paper 05-5, ESRC Center for Competition Policy,2005, Availableonlineat:www.uea.ac.uk/polopoly_fs/1.104473!ccp05-5.pdf.
2. Jalilian, Hossein and Kirkpatrick, Colin and Parker, David, “The Impact of Regulation on Economic Growth in Developing Countries: A Cross-Country Analysis”, Final Revised version 20 March 2006, Available online at: https://dspace.lib.cranfield.ac.uk.
3. Keeler, Theodore E. and Forman, Stephen E. "Regulation and Deregulation", in Peter Newman (ed.), The New Palgrave Dictionary of Economics and the Law, Vol.3 (London: Macmillan, 1998).
