بررسی و تحلیل مضامین اخلاقی «تواضع و تکبّر» دردیوان صائب تبریزی

محورهای موضوعی : مطالعات نقد ادبی

احمد رنجبر ¹ (استاد دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز)
محمد صادق خادمی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی)

تاریخ دریافت : 1392/02/14 تاریخ پذیرش : 1393/10/20 تاریخ انتشار : 1393/12/01

کلید واژه: اخلاق, صائب تبریزی, تواضع, تکبّر, آموزه های قرآنی و دینی,

چکیده مقاله :

اخلاق، علم تهذیب نَفس و یکی از شُعَب حکمت عملی است که به انسان می آموزد تا در عمل و با ارادﮤ خویش و به دور از هرگونه هوی و هوس و تقلید کورکورانه، به راه مستقیم قدم گذارد و سعادت خویش را تضمین نماید1. هدف اصلی علم اخلاق این است که انسان بتواند با عمـل به فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی ، از حضیض مرتبـﺔبهایم به اوج مقام انسانی خویش یعنی ، اشرف مخلوقات نایل شود. تواضع یکی از صفات پسندیدﺓ اخلاقی است که در آیات ، احادیـث و متون نظم و نثر ادب فارسی ، به رعایت آن ، بسیار سفارش شده و نیز صفت مقابل آن یعنی تکبّر بسیار مورد نکوهش واقع شده است. اهمّیّت و جایگاه تواضع و تکبّر در آموزه های اخلاقی و دینی ، مسلمان بودن و تأثیر پذیری شعـر صائب از قرآن و معـارف اسلامی، ضـرورت انجام این مقـاله را آشکار می سازد . محمّد علی صائب تبریزی ، در دیوان اشعار خود ، ابیاتی را با ظرافتی خاصّ و مضامینی بدیع و زیبـا برای تبیین دو صفت تواضـع و تکبّر می آورد . نگارندﺓ مقـاله ، ضمن تعریف واژه های تواضع و تکبّر و بیان جایگاه آن ها در آموزه های دینی ، به بررسی هر یـک از صفات مذکور در اشعـار صائب می پردازد و میزان توجّه شـاعر به این صفات اخلاقی را نشان می دهد. این پژوهش در صدد پاسخ به این پرسش است که آموزه های اخلاقی تواضع و تکبّر چه جایگاه و کاربردی در دیوان صائب دارند ونیز شاعر در تبیین دو صفت اخلاقی مذکور ،تاچه اندازه از آموزه های قرآنی و دینی تـﺄثیر پذیرفته است ؟

چکیده انگلیسی:

Morality, science, self improvement, and one branch of practical philosophy which teaches man In his will, and to dispose of any arbitrary and blind imitation, to Directly affect the steps necessary to ensure their prosperity The main purpose of ethics is that human action could avoid the moral virtues and ethical Rzayl, the peak-trough drawdown level’ Bhaym their human dignity that is achieved honored creatures. "Humility" is the one of the revelations of ethicaldesirable traits, traditions and Persian poetry and prose texts, to observe the very order of the adjectives that the "arrogance" has been criticized widely. Position "arrogance and humility" in Religious and moral effects of variability Muslim Koran and education Saeb poetry reveals the necessity of doing this. Muhammad Ali Saeb Tabrizi in his poetry, verses and themes with a delicately exquisite two adjectives to define "humility and arrogance" makes. Ngarndh paper, the definition of "humility and arrogance" and expressed its position on religious principles, to study the characteristics of each of the poems and the poet Saeb pays to show moral traits. This study sought to answer the ethical teachings such as "humility and arrogance," the Court explained Saeb What is the role of the poet as well as the moral traits, how much of it is influenced by the teachings of the Koran and  Islamic education

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

آمدی، عبدالواحد. (1427). غررالحکم و دُرر الکَلِم ، قم: تصحیح مهدی رجایی، انتشارات دارالکتاب الاسلامی.  

اسلامی ندوشن، محمّد علی. (1355). جام جهان بین ، توس.

انوری، حسن. (1370). مقدّمة گزیدة اشعار صائب تبریزی، انتخاب و شرح جعفر شعار و زین العابدین مـﺆتمن، تهران: نشر بنیاد.

حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد.(1371). دیوان اشعار،به کوشش خلیل خطیب رهبر، ، تهران: صفی علیشاه.

حلبی ، علی اصغر.(1381). ترجمه وتصحیح تهذیب الاخلاق ابن مسکویه رازی ،تهران:  اساطیر.

دریا گشت ، محمّد رسول. (1371). صائب و سبک هندی در گسترة تحقیقات ادبی، تهران:  قطره.

 دشتی، علی. (1386 ). ترجمـﺔ نهج البلاغه ، تهران:  پیام عدالت .

همو .(1355). نگاهی به صائب ، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

دهخدا ، علی اکبر. (1373).  لغت نامه  ،تهران: مـﺆسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران .

سعدی ،مصلح بن عبدالله. (1375).  بوستان،شرح محمّد خزائلی، تهران: جاویدان.

همو. (1366). کلیات سعدی،تهران: انتشارات امیر کبیر.

شمیسا ، سیروس. (1377). فرهنگ اشارات ادبیات فارسی ، 2 جلدی ، انتشارات فردوسی.

صائب تبریزی ، محمّد علی. (1387). دیوان اشعار ، به کوشش محمّد قهرمان ، انتشارات علمی و فرهنگی.

صفا ، ذبیح الله. (1364). تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش2، تهران:  فردوس.

طوسی،خواجه نصیرالدین.(1377 ). اخلاق ناصری ، تصحیح مجتبی مینوی ، علیرضا حیدری ، تهران: خوارزمی.    

فانی کشمیری ، محسن. (1361). اخلاق عالم آرا « اخلاق محسنی » ، تصحیح خ جاویدی ، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان .

فیض کاشانی، محسن. (1369). اخلاق حسنه ، ترجمة محمّد باقر ساعدی، تهران: انتشارات پیام آزادی.

گلچین معانی ، احمد. (1381). فرهنگ اشعار صائب ، دو جلدی ، تهران: امیر کبیر .

مجتبوی،سیّدجلال الدین. (1366). علم اخلاق اسلامی ، چهار جلدی،ترجمـﺔ جامع السّعادات نراقی، تهران: حکمت.

محمّدی ، محمّد حسین. (1374). بیگانه مثل معنی ، نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی ، تهران: میترا .   

مصطفوی ، حسن. (1360). مصباح الشّریعه ، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران .

مطهّری ، مرتضی. (1376).آشنایی با علوم اسلامی  ،ج2 ،قم: انتشارات صدرا.

نراقی ، محمّد مهدی. (1417). جامع السّعادات ،قم: دارالتّفسیر .

نراقی ، ملا احمد. (1388 ). معراج السّعاده، مشهد: بارش. 

نعمانی هندی ، شبلی. (1368 ). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران ، 5 جلدی ، ترجمـﺔ سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی ، تهران: دنیای کتاب.