بررسی نامه‌ی شماره‌ی 21 منشآت قائم مقام فراهانی براساس کارکرد تجربیِ زبان در رویکرد نقشگرایی هلیدی

محورهای موضوعی : مطالعات نقد ادبی

سروناز جاویدان ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
محمدعلی گذشتی ² (گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران (نویسندة مسئول)؛)
علی اصغر حلبی ³ (استادیار محترم دانشگاه آزاداسلامی واحدتهران مرکزی)

تاریخ دریافت : 1402/02/20 تاریخ پذیرش : 1402/05/01 تاریخ انتشار : 1402/06/01

کلید واژه: تحلیل انتقادی گفتمان, منشآت, قائم‌مقام فراهانی, کارکرد تجربی زبان,

چکیده مقاله :

تحلیل انتقادی گفتمان به مطالعه‌ی ایدئولوژی حاکم بر متن و روابط قدرت میان مشارکان آن می پردازد. از دیدگاه پژوهش حاضر به نظر می رسد منشآت قائم‌مقام فراهانی به دلیل ابعاد سیاسی، تاریخی، اجتماعی و ادبی آن، در بستر این رویکرد قابل‌ مطالعه است. این پژوهش با تکیه‌ بر نظریه‌ی نقش‌گرای هلیدی و با نگاه به بافت موقعیتی این اثر با توجه به عوامل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و تاریخی، آگاهی لازم نسبت به تعامل موجود در متن و نیز تأثیر و تأثر عاملان گفتمان، شکل‌گرفته است. نظریه پردازان حوزة تحلیل انتقادی گفتمان از جمله نورمن فرکلاف، تئون ای وندایک و راجر فاولر از نظریة نقش‌گرایی هلیدی به عنوان ابزاری برای تحلیل متن بهره گرفته اند. این نظریه ابزاری را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد که به ایدئولوژی حاکم بر متن و شیوه هایی که سخنور برای انتقال اندیشة خود برمی گزیند، دست یابد و به یاری فرانقش های اندیشگانی، بینافردی و متنی در سطح زبان اتفاق می افتد. نامة 21 منشآت قایم مقام فراهانی نامه‌ ای سیاسی است که از جانب فتحعلی شاه قاجار خطاب به تزار روس نگاشته شده‌است. با توجه به اوضاع فرهنگی و سیاسی عهد قاجار و طبقه‌بندی‌های اجتماعی نسبت به جایگاه نویسنده و گیرنده، این نامه از مقام فروتر به مقام برتر تنظیم شده و از میان نقش‌های ارتباطی زبان، نقش ترغیبی زبان در ساختار متنی آن غلبه دارد. با توجه به جهان‌بینی حاکم بر نامه، دیدگاه دینی نمود برجسته‌تری و مشارک اصلی گفتمان در این نامه پادشاه است که شیوة نامدهی، نشان از غلبة قدرت و ایدئولوژی وی در این اثر دارد.

چکیده انگلیسی:

Critical Discourse Analysis emphasizes the principle that the language of literary texts, like other texts, serves communication and can be analyzed critically. In this article, Roger Fowler's theory in critical discourse analysis is selected and based on that, by looking at the context of the situation, the necessary knowledge has been obtained about the interaction in the text as well as the influence of the actors of the discourse. Also, the functions of the text have been studied from thought, interpersonal and textual perspectives.Theorists in the field of critical discourse analysis, including Norman Fairclough, Theon E. VanDyke, and Roger Fowler, have used Halliday's role theory as a tool for text analysis. This theory provides a tool for the researcher to find the ideology that governs the text and the ways that the speaker chooses to convey his thoughts, and it happens with the help of intellectual, interpersonal and textual roles at the level of language. The 21st letter of Monshath Qaim Maqam Farahani is a political letter written by Fath Ali-Shah Qajar to the Russian Tsar. Considering the cultural and political situation of the Qajar era and the social classifications regarding the position of the writer and the receiver, this letter is arranged from the lower position to the higher position, and among the communicative roles of language, the persuasive role of language prevails in its textual structure. According to the world view that governs the letter, the religious point of view is the most prominent manifestation and the main participant of the discourse in this letter of the king, whose way of naming shows the dominance of his power and ideology in this work.

منابع و مأخذ:

ایشانی، طاهره و برزگری، زینب (1398)، بررسی سنجشی مضمون و سبک در حکایات و حکمت­های گلستان و بهارستان بر اساس کارکرد تجربیِ فرانقش اندیشگانی، علم زبان، سال 6، ش 10: صص 325 – 356.

ایشانی، طاهره و نظیف، نرگس (1394)، بررسی و تحلیل سبک­شناختی فعل در غزل­های تعلیمی سعدی با رویکرد زبان­شناسی نقشگرا، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هفتم، ش 25: صص 116 – 91.

بهار، محمد تقی(1391) سبک­شناسی، تهران: امیرکبیر، چاپ 12.

پنی­کوک، الستر (1378). گفتمان‌های قیاس­ناپذیر، ترجمه‌ی سید علی­اصغر سلطانی، فصلنامه‌ی علوم سیاسی، شماره‌ی 4، صص 157-118.

رستگار فسایی، منصور (1395). انواع نثر فارسی، چاپ ششم، تهران، انتشارات سمت.

شمیسا، سیروس(1393). سبک شناسی نثر، چاپ سوم، تهران، نشر میترا.

فراهانی، ابوالقاسم قائم مقام (1399). منشآت، به کوشش سید صدرالدین یغمایی، تهران: نگاه.

فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمه‌ی فاطمه شایسته پیران و همکاران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

مک دانل، دایان و نوذری، حسین‌علی (1377).  مقدمه‌ای بر نظریات گفتمان پایان دهه‌ی1960، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1393)، به سوی زبان شناسی شعر رهیافتی نقش­گرا، تهران: آگاه.

هلیدی، مایکل و حسن، رقیه (1393). زبان، بافت و متن، مترجم مجتبی منشی­زاده و طاهره ایشانی، تهران: نشر علمی.

ون‌دایک، تئون ای (1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمه‌ی پیروز ایزدی و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.