بررسی ویژگی‌‌های سبک شخصی عطّار در تذکرةالاولیاء

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

طاهره مرادزاده مقدم ¹ , سیدمحمودرضا غیبی ² , ایوب کوشان ³ , ژیلا صراطی ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
4 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر

تاریخ دریافت : 1401/01/20 تاریخ پذیرش : 1401/04/15 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: عطّار, ادبی, فکری, تذکرةالاولیاء, سبک زبانی,

چکیده مقاله :

کتاب تذکرةالاولیاء، اثر عطّار نیشابوری، سرگذشت نود و هفت تن از اولیّاء و مشایخ تصوّف، به ‌عنوان شاهکار ادب عرفانی، در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم تألیف شده است. هدف این پژوهش، بررسی سبک‌شناسی این اثر تعلیمی در توصیف و تفسیر مباحث عرفانی، اخلاقی و اجتماعی است که برای شناخت ویژگی‌های برجستة کتاب، جنبه‌های زبانی، ادبی و فکری آن‌ها مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته‌اند. روش تحقیق در این مقاله به ‌صورت توصیفی و تحلیلی است. یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌: می‌توان چنین بیان کرد که، عطّار هم در شیوه آموزش مفاهیم تربیتی و هم در سبک بیان، دارای ویژگی‌های خاصّی است. عطّار در بخش اوّل و در قسمت ذکر و معرّقی عارفان با استفاده از ترکیب‌های وصفی، تصویرسازی‌های هنری ایجاد کرده و با به کار بردن کلمات عربی در اوزان مختلف، واج‌آرایی، کلمات هم‌آوا و هم‌وزن به‌اصطلاح سجع، نثر مقدّمه را مسجّع، موزون و متمایل به فنی ساخته است. در بخش دوّم، بعد از ذکر و توصیف صفات عارف، نقل‌قول‌های مستقیم و غیرمستقیم از دیگران به شناساندن احوال و تفسیر اقوال آن عارف پرداخته است و سؤالاتی در موضوعات مختلف، از جمله عرفانی، اخلاقی و اجتماعی مطرح‌ کرده است. در بخش سوّم، جواب سؤالات، با تمثیلات، تلمیحات و حکایات به‌طور مفصّل بیان‌شده است. تنوّع در سطح زبانی بیشتر دیده می‌شود، مثل کوتاهی جمله‌ها و انواع حذف‌ها و جمله‌های شرطی...، در سطح ادبی هم از آرایه‌های ساده مثل تشبیه حسّی به حسّی، مراعات نظیر و... زیاد فراتر نمی‌رود. در سطح فکری، به بیان مسائل دینی و توصیف احوال عارفان و تحلیل مفاهیم عرفانی، اخلاقی و اجتماعی عرفا ازجمله: معرفت، یقین، سخاوت و خدمت به خلق و... می‌پردازد.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ

 الف: کتابنامه

• قرآن کریم.


• احمدی، بابک، (1379)، چهار گزارش از تذکرۀالاولیاء عطّار، تهران: نشر مرکز، چاپ دوم.


• بهار، محمّدتقی، (1349)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، ج 1، تهران: امیرکبیر.


• خطیبی، حسین، (1386)، فن نثر در ادب پارسی، تهران: زوّار.


• دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر دکتر محمّد معین تهران: سازمان لغت‌نامه.


• رزمجو، حسین، (1390)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: دانشگاه فردوسی.


• شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیّه، تهران: سخن.


• شمیسا، سیروس، (1384)، کلیّات سبک‌شناسی، تهران: میترا.


• _________ ، (1389)، سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.


• عبادیان، محمود، (1372)، در آمدی بر سبک‌شناسی در ادبیّات، تهران: مؤسّسة آوای نور.


• عطّار نیشابوری، فریدالدّین، (1370)، تذکرةالاولیاء، تصحیح متن و توضیحات محمّد استعلامی، تهران: زوار.


• _________________ ، (1397)، تذکرةالاولیاء، مقدّمه تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.


• فتوحی، محمود، (1390 )، سبک شناسی، تهران: سخن.


• فروزان فر، بدیع‌الزّمان، (1388)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدّین محمّد عطّار نیشابوری، تهران: زوّار.


• ناتل خانلری، پرویز، (1392)، دستور زبان فارسی، تهران: توس.


• همایی، جلال‌الدّین، (1378)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، قم: هما.

 

 

 

ب: مقالات و پایان‌نامه‌ها

• جابری، ناصر، (1398)، «مطالعۀ ساختار و موضوع طرفین گفتگوی انتقادی در تذکرةالاولیاء» مجله پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارة 42، صص: 91-108.


• حسن وند، صحبت الله؛ اژه‌ای، تقی، (1398)، «تحلیل و سنجش زیرساخت قرآنی تذکرةالاولیای عطّار در رویکرد تعلیمی- تربیتی» نشریّة مطالعات عرفانی، شمارة 29، صص: 5-30.


• روضاتیان، مریم، (1390)، «ملحقات تذکرةالاولیاء بررسی و مقایسه بینامتنی بخش اوّل و دوم» نشریّة پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورة 5، شمارة 17، صص: 147-174.


• روضاتیان، مریم؛ میر باقری، سیّدعلی اصغر؛ همّتی، مرضیه، (1393)، «بررسی و مقایسه سبک‌شناختی بخش اوّل و دوّم تذکرةالاولیاء»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه: اصفهان.


• علیزاده، علی و؛ بهروزی‌فر، مریم، (1394)، «شناسایی مؤلّف متون کهن ادبی با مراجعه به ساختارهای نحوی موجود در آن (مطالعۀ موردی تذکرةالاولیا)»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورة 51، شمارة 2، صص: 45 -62.


• مشتاق‌مهر، رحمان؛ برزی، اصغر، (1390)، «محتوا و ساختار در تذکرةالاولیاء عطّار» نشریّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورة 54، شمارة 223، صص: 191-220.


• مشکین دایم هشی، شهریار، (1399)، «بررسی سبک شخصی دو بخش اصلی افزودۀ تذکرة‌الاولیاء عطّار»، نشریه کارنامه متون ادبی دورة عراقی، بهار، شمارة 6، صص: 113 - 132.


• نزهت، بهمن؛ مهدوی، مدینه (1390)، «مطالعه و بررسی نوع ادبی تذکرةالاولیاء در عرفان و ادب فارسی» با تأکید بر تذکرةالاولیاء عطّار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه: ارومیه.