تحلیل داستان طوطی و بازرگان مثنوی براساس نظریّه روانکاوی ژاک لاکان

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

زهرا باقری ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
لطیفه سلامت باویل ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی)
علیرضا صالحی ³ (استادیار زبان و ادبیات فارسی،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/06/17 تاریخ پذیرش : 1401/10/07 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: مثنوی معنوی, مولوی, ژاک‌لاکان, نقد روانکاوانه, طوطی و بازرگان,

چکیده مقاله :

نقد روانکاوانه، به عنوان حاصل تلاقی روانکاوی با آثار و نظریّه‌های هنری، بر مبنای مفاهیم و روش‌هایی که مهم‌ّترین نظریّه‌پردازان روانکاوی، زیگموند فروید و ژاک لاکان، بنیاد نهاده‌اند، سعی در خوانشی متفاوت از آثار هنری دارد. متن ادبی، لذّت خود را به مخاطبان منتقل نمی‌کند، بلکه اجازه می‌دهد افراد به منابع لذّت در ناخودآگاه خود دست یابند. نقد روانکاوانه متن را به قصد یافتن ساختارهایی که موجب خلق چنین لذّتی می شود؛ تجزیه و تحلیل می‌کند. این رویکرد، با تأکید بر نقش تعیین کنندة زبان بر حیات ناخودآگاهانه انسان‌ها، می‌کوشد تا با اِعمال مفاهیم و روش‌های خود بر متون ادبی، آنها را با رویکردی نقّادانه قرائت کند. در این بررسی، ابتدا به تبیین نظریّه لاکان پرداخته‌ایم که در تجزیه و تحلیل متون ادبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در پایان، به کمک مفاهیم نقد روانکاوانه لاکان، داستان طوطی و بازرگان را مورد ارزیابی قرار داده‌ایم. در این داستان، یکی از قهرمانان اصلی آن، یعنی بازرگان، بعد از مواجهه با مرگ تصنّعی طوطی خود و از دست دادن آن، به عنوان بزرگ‌ترین تعلّق ذهنی خود، در مسیر رسیدن به حیث واقع قرار می‌گیرد و همین موقعیّت او را برای ورود به عالم تجارب عرفانی مهیّا می‌کند. بازرگان، ضمن از سر گذراندن تجربه عرفانی دچار استحالة شخصیتی (تولّد مجدد) و استعلای شخصیّتی می‌شود. بازرگان در این داستان بخشی از وجود مولاناست که با دیدار شمس متحوّل می شود. به همین دلیل در بخشی از داستان مولانا به عنوان راوی روایت با بازرگان به نفس واحدی تبدیل می شوند.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ

• پاینده، حسین، (1388)، نظریّه و نقد ادبی، درسنامه­ ای میان رشته ­ای، تهران: سمت.


• ________، (1388)، نقد شعر زمستان از منظر نظریّه روانکاوی لاکان، فصلنامة زبان و ادب پارسی، شمارة 42.


• پورنامداریان، تقی، (1380)، رمز وداستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی- فرهنگی.


• ___________، (1382)، در سایه آفتاب، تهران: سخن.


• ___________، (1384)، گمشدة لب دریا، تهران: سخن.


• جیمز، ویلیام، (1393)، تنوع تجربه دینی، ترجمة حسین کیانی، تهران: حکمت.


• ریاضی، حشمت‌اله، (1392) داستان­ها و پیام­های شیخ عطّار در اسرارنامه و مصیبت نامه، تهران: حقیقت.


• زرّین­کوب، عبدالحسین، (1386)، نردبان شکسته، تهران: سخن.


• زمانی، کریم، (1391)، شرح جامع مثنوی شریف، دفتر اوّل، تهران: اطّلاعات.


• عطّار نیشابوری، شیخ فریدالدّین، (1381)، اسرارنامه، تصحیح دکتر سیّدصادق گوهرین، تهران: زوّار.


• کلیگز، مری، (1388)، درسنامه نظریّه ادبی، ترجمة جلال سخنور و دیگران، تهران: اختران.


• موللی، کرامت، (1387)، مبانی روانکاوی فروید- لاکان، تهران: نشر نی.


• هومر، شون، (1388)، ژاک لاکان، ترجمة محمّدعلی جعفری، محمّدابراهیم طاهایی، تهران: ققنوس.