کاربست آشنایی زدایی در سورة مبارکه یوسف

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

فاطمه گوشه نشین ¹ , سیده نرگس قاضوی ² , مریم شفیعی تابان ³

1 - استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2 - دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/12/06 تاریخ انتشار : 1403/12/19

کلید واژه: قرآن کریم, آشنایی زدایی, سوره یوسف, ادبی,

چکیده مقاله :

آشنایی¬زدايي يكي از وجوه رستاخيز واژگان بر مبناي زبانشناسي و از نظريه¬هاي نقد ادبي جديد است كه در چارچوب مكتب فرماليسم روسي در سال1917م مطرح شد. پژوهش¬های نقدی و ادبی معاصر به پدیده هنجارگریزی به عنوان یک مسأله¬ی مهم در زیباشناسی متون ادبی توجه دارند و بر این باور هستند که هنجارگریزی به معنای خارج شدن سخن از ساختار معروف و شناخته شده خود است.ناگفته نماند که هنجارگریزی در ذیل مقوله سبک‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اصل یکی از پدیده¬هایی است که در تشکیل سبک ادبی شاعران و نویسندگان تاثیر دارد؛ زیرا عنصری است که باعث برجسته شدن یک سبک ادبی و همچنین گیرایی آن می-شود و توجه خوانندگان را به متون مختلف جلب می¬کند. متن قرآن نیز به عنوان بالاترین متن همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. میزان کاربرد هنجارگریزی در آیات مختلف باعث شده که توجه خوانندگان به ساختار ظاهری آن نیز بیشتر شود و همین امر نگارندگان را بر آن داشت تا به بررسی سوره يوسف از منظر هنجارشکنی بپردازند. از نتایج مهم این پژوهش: هنجارگریزی در سوره یوسف در مقوله مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه که چهار فن علم بیان هستند خود را نشان داده و باعث برجسته‌شدن ساختار ظاهری این سوره گردیده و همچنین معنای آن را برای خواننده ملموس‌تر ساخته است. در این جستار ادبی با روش توصیفی- تحلیلی به کاربست آشنایی¬زدايي ادبی و وجوه آن در سورة مبارکه یوسف پرداخته شده است تا ساختار و معنایی زیبایی شناختي این سوره بیش از پیش نمایان گردد.

چکیده انگلیسی:

Defamiliarization is one of the aspects of the resurrection of words based on linguistics and one of the theories of new literary criticism that was proposed in the framework of the school of Russian formalism in 1917. the phenomenon of deviation from norms is regarded as an essential issue in the aesthetics of literary texts. The reason lies in the fact that it enhances the literary style, thereby increasing its aesthetic appeal and captivating the readers' attention towards various texts. The holy Qur'an, being the most superior text, has always been the focal point for scholars. The use of deviation from the norm in distinct verses has caused readers to pay more attention to its external structure. This led the writers to scrutinize Surah Yusuf through a breaking norm lens. The present article employs a descriptive-analytical method and refers to library sources to examine the literary deviation from the norm in the Surah of Yusuf. The most significant achievement of this research is that deviation from the norm in Surah Yusuf in the permissible category, simile, metaphor, and irony, which are the four techniques of the science of expression, has shown itself and made the apparent structure of this Surah stand out and also made its meaning more concrete for the reader. In this literary survey, the use of literary defamiliarization and its aspects in Surah Mubarake Yusuf has been discussed with a descriptive-analytical method in order to reveal the aesthetic structure and meaning of this surah.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم
1. آلوسي، محمّد، روح المعاني، بغداد: دار الفکر، 1997م.
2. ابن الأثير الموصلي، أبوالفضل ضياء الدين نصرالله بن محمد بن عبدالکريم، المثل السّائر في أدب الکاتب و الشاعر، تحقيق: محمد محيی¬الدّين عبدالحميد، صيداء – بيروت، المکتبة العصرية، 1999م.
3. ابن¬منظور، لسان العرب، تعليق و وضع الفهارس: علي شيري، الطّبعة الأولی، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1408ق.
4. احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن. تهران، مرکز، چاپ نهم، 1386ش.
5. انوري، حسن، عالی عباس آباد، یوسف، بلاغت بدیع و بیان، چاپ اول، تهران: نشر فاطمی، 1393ش.
6. انوشه، حسن، دانشنامه¬ی ادب فارسی، چاپ یکم، تهران: دانشنامه، 1375ش.
7. ایگلتون، تری (1372)، پیش درآمدی بر نظریه‌ی ادبی، ترجمه‌ی عباس مخبر، چاپ اول، تهران: مرکز.
8. برکات، أبوعلي، محمّد،البلاغة العربية في ضوء منهج متکامل، الطّبعة الأولی، عمّان، دارالبشير، 1412ق.
9. پورنامداریان، تقی، سفر در مه. چاپ اول، تهران: نگاه، 1381ش.
10. تجلیل، جلیل، معانی و بیان، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1363ش.
11. التفتازاني، سعد الدين، مختصر المعاني، چاپ نهم، دار الفکر، قم، ١٣٨٨ش.
12. الجرجاني، ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرّحمن¬بن¬محمّد، دلائل الإعجاز، تعليق: محمود محمّد شاکر، الطّبعة الخامسة، مصر، مکتبة الخانجي، 2004م.
13. ، ، أسرار البلاغة في علم البيان، تعليق الحواشي: محمّد رشيد رضا، الطّبعة الأولی، بيروت، دار المعرفة، 1423ق.
14. ، ، 1366، أسرار البلاغة، ترجمه¬ی جلیل تجلیل، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
15. الخازن، علي بن محمد، تفسير القرآن الشريف، بيروت: دار صادر، 2001م.
16. سجودی، فرزان، نشانه شناسی کاربردی، تهران: علم، 1387ش.
17. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، صور خیال در شعر فارسی، چاپ شانزدهم، تهران: نشر آگه، 1392ش.
18. شميسا، سیروس، بیان، تهران: انتشارات فردوس، چاپ دهم، 1381ش.
19. شوشتری، محمد ابراهیم و جواد ماستری فراهانی، «هنجارگریزی معنایی در قصیدة رحل النهار بدر شاکر السیاب»، پژوهش¬نامة ترجمه در زبان و ادب عربی، 1393ش، شمارة 4، صص 33- 59.
20. شيخ أمين، بكري، البلاغة العربية في ثوبها الجديد (المجلّدان)، بيروت: دار العلم للملايين، الطبعة الثّامنة.
21. علوي مقدم. مهيار؛(1377)، نظريه هاي نقد ادبي معاصر، صورتگرايي و ساختارگرايي، تهران، سمت.
22. الصابوني، محمد على، صفوة التفاسير، بيروت: دار القرأن الكريم، بی¬تا.
23. الصّعيدي، عبدالمتعال، بغية الإيضاح لتلخيص المفتاح، الطّبعة الثّامنة، دون مکان، مکتبة و مطبعة محمّد علي صبيح و أولاده، دون تاريخ.
24. صفوی، کوروش .1373ش، از زبانشناسی به ادبیات، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات سورة مهر.
25. محمدي، زهرا و سيمين ولوي. 1397، شيوه‌هاي برگردان مجاز مفرد مرسل سوره يوسف در چند ترجمه از قرآن. مجله مطالعات قرآني، سال نهم، شماره 35، صص101-120.

متن کامل:



کاربست آشنایی‌زدایی در سورة مبارکه یوسف

1-فاطمه گوشه نشین(نویسنده مسئول)

استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران        

[e-mail]

2- سيده نرگس قاضوي

دانش‌آموخته دکتري زبان و ادبيات عربي

[e-mail]

3- مريم شفيعي تابان

استاديار گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه پيام نور، تهران، ايران.

[e-mail]                   

چکیده

آشنایی­زدايي يكي از وجوه رستاخيز واژگان بر مبناي زبانشناسي و از نظريه­هاي نقد ادبي جديد است كه در چارچوب مكتب فرماليسم روسي در سال1917م مطرح شد. پژوهش­های نقدی و ادبی معاصر به پدیده هنجارگریزی به عنوان یک مسأله­ی مهم در زیباشناسی متون ادبی توجه دارند و بر این باور هستند که هنجارگریزی به معنای خارج شدن سخن از ساختار معروف و شناخته شده خود و همچنین از معیارهای مورد نظر است تا متن زیبا، جذاب و دارای دلالت­های گوناگون شود. ناگفته نماند که هنجارگریزی در ذیل مقوله سبک‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اصل یکی از پدیده­هایی است که در تشکیل سبک ادبی شاعران و نویسندگان تاثیر دارد؛ زیرا عنصری است که باعث برجسته شدن یک سبک ادبی و همچنین گیرایی آن می­شود و توجه خوانندگان را به متون مختلف جلب می­کند. متن قرآن نیز به عنوان بالاترین متن همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. میزان کاربرد هنجارگریزی در آیات مختلف باعث شده که توجه خوانندگان به ساختار ظاهری آن نیز بیشتر شود و همین امر نگارندگان را بر آن داشت تا به بررسی سوره يوسف از منظر هنجارشکنی بپردازند. از نتایج مهم این پژوهش: هنجارگریزی در سوره یوسف در مقوله مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه که چهار فن علم بیان هستند خود را نشان داده و باعث برجسته‌شدن ساختار ظاهری این سوره گردیده و همچنین معنای آن را برای خواننده ملموس‌تر ساخته است. در این جستار ادبی با روش توصیفی- تحلیلی به کاربست آشنایی­زدايي ادبی و وجوه آن در سورة مبارکه یوسف پرداخته شده است تا ساختار و معنایی زیبایی شناختي این سوره بیش از پیش نمایان گردد. 

کلید واژه­ها: قرآن کریم، آشنایی زدایی، سوره یوسف، ادبی.

 

1 - مقدّمه

يكي از ابزارهاي آفرينش شعر و عامل تمايز آن از زبان عادي و هنجار، فرآينـدي اسـت بـه نـام هنجارگريزي. بطور كلي مي­توان «هر گونه انحراف از فـرم عـادي و معيـار زبـان را كـه در راسـتاي خلاقيّت شعري باشد، هنجارگريزي ناميد.این اصطلاح، تمامی شگردهایی که زبان شعر را با زبان هنجار بیگانه می‌کند‌ دربر‌می‌گیرد، بنابراین با برجسته‌سازی همراه است»‌‌(علوی مقدم،1377‌ :107). شفیعی‌ کدکنی در کتاب «رستاخیز کلمات» می‌گوید: هر نوع نو‌آوری در هنر و ادبیات آشنایی‌زدایی است که حد و مرز ندارد ‌و نیز امری نسبی است که با توجه به مخاطب، مصداق نا‌آشنا و بدیع یا معمولی و مکرر می‌یابد. در آشنایی‌زدایی، شاعر، تصاویر، فرم‌ها و موتیف‌های تکراری و آشنا را به گونه‌ای با زبان شعر خود زنده می‌کند که ‌در ذهن مخاطب امری غریب و بدیع جلوه می‌کند. (شفیعی‌کدکنی،1391‌: 99) «شکلوفسکی¹»،‌ نخستین بار این اصطلاح را در مقالة «هنر همچون شگرد» مطرح کرد و سپس «یاکوبسن²» و «تینیانوف³» از این مفهوم با عنوان «بیگانه‌‌‌سازی» یاد کردند. (احمدی،47:1380)از نظر فرمالیست‌ها: ادبیات‌، نمایشگر «در‌هم‌ریختگی سازمان‌یافته گفتار متداول است». ‌(ایلگتون، 1372: 6). شگردها و فنونی که زبان شعر را بیگانه می‌کند موجب می‌شود مخاطب از معنا به سوی زبان و عناصر زبانی رو آورد. بدین ترتیب معنا در خدمت زبان قرار می‌گیرد.‌ از نظر شکلوفسکی وظیفة هنر و ادبیات، ناآشنا کردن مفاهیم آشنا است»(‌علوی مقدم،1377: 108) این نکته در مورد انحراف از زبان هنجار شایان ذکر است که هرگونه گریز از زبان هنجار را نمی‌توان عامل برجستگی کلام و یا آشنایی‌زدایی به حساب آورد، بلکه هنجارگریزی‌هایی باعث آشنایی‌زدایی کلام می‌شوند که نقش، هدف و جهت داشته باشند در غیر این صورت باعث در هم‌ریختگی نظام زبان می‌شوند. شفیعی ‌کدکنی در کتاب «موسیقی‌ شعر» دو شرط را برای هر نوع توسعة زبانی اصل می‌داند: الف) رعایت اصل جمال‌شناسیک، که منظور از آن رعایت زیبایی کلام است. ب) اصل رسانگی و ایصال، که مراد از آن، توانایی درک احساسات گوینده توسط مخاطب می‌باشد»(شفیعی ‌کدکنی، 1373‌: 13).

قرآن کریم، به اقتضای رسالت آسمانی خویش، بگونه ای بی نظیر با بهره گیری از ذخایر زبانی، در دو حیطه هنجارگریزی و قاعده افزایی دست به آشنایی زدایی زده و به تبع آن با برجستگی کلام، القای مفهوم را به اوج رسانیده است. سوره­ی مبارکه­ی یوسف یکی از سوره­های مکی قرآن کریم است که صدویازده آیه دارد. در این سوره داستان زندگی حضرت یوسف(ع) و حوادث مختلفی که در طول زندگی این پیامبر الهی رخداد داده، بيان شده است. همین مسأله باعث شده ارزش تعلیمی این سوره بر سایر ارزش‌های معنوی آن افزوده گردد. بررسی هنجارگریزی ادبی در این سوره­ی مبارکه ­به قصد آشکار کردن جنبه زیبایی‌شناسی در ظاهر و ساختار فنی آن می­باشد. در پژوهش حاضر نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی تلاش نموده­اند تا مصادیق زیبایی شناسیک عنصر آشنایی زدایی را در سورة مبارکة یوسف مورد بررسی و تحلیل قرار دهند تا مخاطب از زیبایی­های ساختاری و معنایی این سورة مبارکه به التذاذ ادبی برسد.

 

1-1.سؤالات تحقیق

پژوهش حاضر برآن است تا به پرسش­های ذیل پاسخ دهد:

1.       بارزترین نمونه­های هنجارگریزی ادبی در سوره­ی مبارکه­ی یوسف کدامند؟

2.       کاربست هنجارگریزی ادبی در سوره­ی مبارکه­ی یوسف برای تحقّق چه غرضی است؟

 

2-1. پیشینه­ي­ تحقیق

براساس جستجوهای صورت پذیرفته در پایگاه­های اینترنتی درباره مفهوم آشنایی­زدایی و در قرآن کریم پژوهش های متعددی انجام شده است در رابطه با پیشینه­ی پژوهش حاضر می­توان به مقالات ذیل اشاره کرد:

-مقاله­ای با موضوع «هنجارگریزی و برجسته­سازی در سوره طه از دیدگاه لیچ»، نویسنده: ابراهیم اناری بزچلوئی، احسان رسولی؛ سجادی، سید ابوالفضل ؛ امیدعلی، احمد؛  مجله: پژوهشنامه نقد ادب عربی»پاییز و زمستان 1398، شماره 19، صص 151 تا 178 منتشر شده است. نگارندگان در این مقاله با تکیه بر نظریه فرمالیسم و با رویکردی توصیفی- تحلیلی به بیان برجسته سازی (هنجارگریزی و توازن) از منظر لیچ در سوره طه پرداخته و ارتباط و تناسب ساختار آیات با محتوا و نام سوره را بررسی نموده­اند.

-پژوهش دیگری با محوریت «نقش هنجارگریزی واژگانی در کشف لایه‌های معنایی قرآن کریم»، نویسنده: رجایی، مهدی؛ خاقانی اصفهانی، محمد؛ مجله:پژوهش های زبانشناختی قرآن»پاییز و زمستان 1393، سال سوم، شماره 2 ، صص 115 تا 130 به زیور طبع آراسته شده است. در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام می‌شود، شیوه‌ای نوین برای کشف دلالت‌های التزامی آیات قرآن، پیشنهاد شده و با بررسی نمونه‌هایی از آیات قرآن کریم نشان داده‌ شده دقت در هنجارگریزی چگونه می‌تواند به پیداکردن معانی جدید در آیات قرآن بینجامد. افزون بر بیان معانی التزامی، شواهدی از کلام معصومان(ع) و سخن مفسران و بزرگان دین نیز برای بیان حجیت و نشان دادن صحت چنین برداشت‌هایی ارائه شده‌است.

-مقاله­ی «آشنایی‌زدایی در قرآن کریم با تکیه بر هنجارگریزی نحوی (جزء بیست و نهم)»، از کتایون فلاحی و ديگران، چاپ شده در فصلنامه­ی مطالعات قرآنی، (1399). در این مقاله نویسندگان جزء بیست و نهم قرآن کریم را از منظر هنجارگریزی نحوی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که مقوله­هایی مانند تقدیم و تأخیر که نقش بارزی در برجسته کردن بخشی از مفاهیم دارد، حذف و اختصار، التفات و نیز عنصر تکرار از مهم­ترین مظاهر هنجارگریزی در جزء بیست و یکم قرآن کریم هستند.

-مقاله­ای با عنون «آشنایی زدایی در جزء سی ام قرآن کریم» نویسنده: مختاری، قاسم ؛ فرجی، مطهره؛ مجله:پژوهش های ادبی – قرآنی، تابستان 1392، سال اوّل، شماره 2 ، صص 93 تا 116 منتشر شده است. روش این تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و بر آن است تا به منظور تطبیق نظریه صورتگرایان با زبان قرآن، نمونه هایی از هنجارگریزی(قاعده کاهی و قاعده افزایی) را در برخی آیات شریفه جزء سی ام قرآن کریم نشان دهد و در نهایت با تکیه بر تفاسیر ادبی قرآن کریم، بازتاب تاثیر آن را در کشف معنای مقصود و نیز کسب التذاذ بیشتر بیان کند. قرآن کریم، به اقتضای رسالت آسمانی خویش، بگونه ای بی نظیر با بهره گیری از ذخایر زبانی، در دو حیطه هنجارگریزی و قاعده افزایی دست به آشنایی زدایی زده و به تبع آن با برجستگی کلام، القای مفهوم را به اوج رسانیده است.

-همچنین پژوهش دیگری با موضوع «تناسب ساختار با محتوا با توجه به دو نظريۀ «نظم» و «آشنايي زدايي» (به محوريت سورۀ مباركۀ «ليل»)»، نویسنده : مقیاسی، حسن؛ فرجی، مطهره ؛ مجله:پژوهش های زبانشناختی قرآن، پاییز و زمستان 1395، سال پنجم، شماره 2 ، صص 81 تا 104 به چاپ رسیده است. در اين نوشتار با بهره گيري از روش توصيفي- تحليلي كوشش شده است، بخش اندكي از زيبايي هاي ساختاري قرآن را با محوريت دو نظريه «نظم» و «آشنايي زدايي» بررسي شود و تاثير سازوكارهاي زباني و جنبه هاي ساختاري بر مضمون و محتوا نشان داده شود. سوره مباركه ليل ساختارهاي زباني و موسيقايي هدفمند، منظم و منسجمي دارد. ساختار منظم نحوي و استفاده گسترده از تكنيك تكرار و نيز برجسته سازي به صورت توازن آوايي، واژگاني و نحوي در اين سوره كاملاً مشهود است.

-مقاله­ی «شگردهای برجسته‌سازی در سورة «مؤمنون» براساس نظریة هنجارگریزی و هنجارافزایی فرمالیست‌ها» از دانا طالب پور، چاپ شده در فصلنامه­ی پژوهش­های زبان­شناختی قرآن (1400). نتایج این پژوهش حاکی از آن است که سوره­ی مؤمنون به خوبی در قالب خود جای گرفته است و الفاظ و معانی به خوبی با هم تناسب دارند و همین تناسب تأثیر بسزایی در بیان دقیق معنا و مقصود آیات دارد. همچنین به خاطر هنجار‌گریزی و برجسته‌سازی در این سوره­ی مبارکه، گاهی حروف و کلمات از اصل خود عدول کرده­اند و البته این پدیده نه تنها باعث خدشه­دار شدن آیات نشده، بلکه بر زیبایی و گیرایی آن­ها نیز افزوده است.

با توجّه به بررسي‌هاي صورت گرفته درباره برخی از سوره های قرآنی و بازتاب هنجارگریزی در آن پژوهش های محدودی انجام شده است لکن براساس جستجوهای نگارندگان مقاله تاکنون پژوهش مستقلي با عنوان "آشنایی زدایی در سوره­ی مبارکه­ی یوسف" صورت نگرفته است.

 

2-مبانی نظری

1-2.هنجارگریزی

«اصطلاح هنجارگریزی بحثی در حیطة نقد صورت­گرایی است که نخستین بار گروهی از فرمالیست­های چک آن را مطرح کردند نظریه­پزدازان این مکتب به ادبی بودن متن بسیار توجه می­کردند» (شوشتری و فراهانی، 1393: 34-35) به عبارت دیگر «آن‌چه هنجار نامیده می‌شود پدیدهای اجتماعی‌ـ روانی است؛ زیرا از اجتماعی به اجتماع دیگر متفاوت است و جدا از آن هر فرد نیز می­تواند به گونه‌ای خاص مطرح باشد.» (صفوی، 1373: 37-36) هنجارگریزی یعنی شکستن هنجار منطقی و طبیعی زبان با نگرش هنرمندانه که به موجب آن عناصر زیباشناختی و ادبی سخن، مجال نمود پیدا می‌کنند.

     «یکی از چهر­های برجستة شکل­گرای انگلیسی در معرّفی آشنایی­زدایی دو اصل مهم قاعده افزایی و فراهنجاری را مهم تلقی می­کند و معتقد است هر آشنایی‌زدایی در ادبیات با این دو اصل شکل می­گیرد» (لیچ، 1969: 36- 38) هنجارگریزی که همان انحراف از زبان معیار است در نزد او از تنوع بسیار برخوردار است اما آنچه در تقسیم بندی نهایی مطرح می­کند تنها هشت گونة متفاوت است. (همان، 42) 1. هنجارگریزی واژگانی (ساختن واژة جدید که گریزی از قواعد ساخت­واژه­ای است) 2. هنجارگریزی نحوی (تخطی از قواعد هنجار و جابجا کردن سازه­ها) 3. هنجارگریزی آوایی (گریز از قواعد آوایی زبان هنجار و به کاربردن صورتی که از نظر آوایی در زبان هنجار متداول نیست) 4. هنجارگریزی معنایی (انحراف از قواعد معنایی حاکم بر زبان هنجار) 5. هنجارگریزی گویشی (وارد کردن ساخت­هایی از گویشی غیر از زبان هنجار) 6. هنجارگریزی سبکی (استفاده از واژه­ها و جمله­های گونه گفتاری زبان در نوشتار ادبی) 7. هنجارگریزی زمانی (به کاربردن الفاظی که در گذشته­های زبان متداول بوده است) 8. هنجارگریزی نوشتاری (به کاربردن شیوه­ای در نوشتار که تغییری در تلفظ واژه به وجود نیاورد» (صفوی، 1391: 16- 24)

ليچ بر این عقیده است که «هرگونه انحراف از قواعد حاکم بر زبان هنجار را هنجارگریزی در راستای خلاقیت هنری نمی­توان نامید و بر این امر شرط و شروطی قائل است. لیچ برای تمایز میان برجسته­سازی هنری با سایر برجسته­سازی­ها سه امکان را در نظر می­گیرد: الف) برجسته­سازی هنگامی تحقق می­یابد که هنجارگریزی بیانگر مفهومی باشد به عبارت دیگر نقش­مند باشد. ب) برجسته­سازی هنگامی تحقق می­یابد که هنجارگریزی بیانگر مفهوم گوینده باشد یعنی جهت‌مند باشد ج) برجسته­سازی هنگامی تحقق می­یابد که هنجارگریزی به قضاوت مخاطب بیانگر مفهومی باشد به عبارت دیگر غایت­مند باشد» (سجودی، 1387: 18- 19)

     در یک تعریف دیگر «هنجار، واژه‌ای است که برای کلمه نُرم (Norm) بکار برده می‌شود. نُرم از زبان لاتین و یونانی و به معنای مقیاس است. مهم‌ترين مسأله‎اي که فرماليست­ها در ايجاد زبان شعري بر آن‌ اتفاق‌نظر و تأکيد دارند‌، فرايند‌ «هنجارگريزی» يا همان «آشنايي‌زدايي» است.   شکلوفسکي براي نخستين بار از «آشنايي‎زدايي» سخن به ‎ميان آورد و آن را به دو معنا به‌کار برد‌: «نخست‌ به‌ معناي کاربرد عناصر مجازي در‌ زبان‌ يا‌ همان علم بيان و ديگري به معنايي گسترده‌تر که در بردارنده تمامي فنون و شگردهايي مي‌شود که جهان متن را در‌ چشم‌ مخاطب‌ بيگانه مي‌سازد.» (احمدي، ١٣٨٦: ٤٨) از نظر لیچ، «هنجارگریزی می­تواند تنها تا بدان حد پیش برود که ایجاد ارتباط مختل نشود و برجسته­سازی قابل تعبیر باشد.» (لیچ، 1988: 43). اما «اگر بسامد هنجارگریزی در شعرها‌ یا نوشته‌های شاعر‌ یا‌ نویسنده‌ای بالاتر از منحنی هنجار باشد، سبک آن شاعر یا نویسنده شناخته می‎شود.» (انوشه، 930:1375).

     لیچ هنگام بحث درباره هنجارگریزی و قاعده‎افزایی محدودیتی برای این دو قائل‌ می‌شود؛ از نظر او «هنجارگریزی می‎تواند تنها بدان حد پیش رود که اختلال ایجاد نکند و برجسته‎سازی قابل تغییر باشد. شفیعی کدکنی نیز بر این نکته تأکید دارد و معتقد‌ است‌ که هنجارگریزی باید اصل رسانگی را مراعات کند.» (صفوی،47:1373). پس هنجارگریزی در کل انحراف از قواعد حاکم بر زبان هنجار است هر چند «منظور از‌ آن‌ هرگونه انحراف از قاعده‌های زبان هنجار نیست؛ زیرا گروهی از انحراف‌ها تنها به ساختی غیردستوری منجر می‌شود و خلاقیت هنری به شمار نخواهد رفت، پس‌ هنجارگریزی‌ باید نقشمند، جهتمند و غایتمند باشد».(صفوی، 51:1373 ).

 

3- پردازش تحلیلی موضوع

هر نوع نو‌آوری در هنر و ادبیات آشنایی‌زدایی است که حدّ و مرز ندارد ‌و نیز امری نسبی است که باتوجّه به مخاطب، مصداق نا‌آشنا و بدیع یا معمولی و مکرر می‌یابد. در آشنایی‌زدایی، شاعر، تصاویر، فرم‌ها و موتیف‌های تکراری و آشنا را به گونه‌ای با زبان شعر خود زنده می‌کند که ‌در ذهن مخاطب امری غریب و بدیع جلوه می‌کند(شفیعی‌کدکنی،1391‌:104- 99) هنجارگریزی ادبی چهار فن مربوط به علم بیان یعنی مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه را در برمي‌گيرد. به عبارت دیگر تمام جمله‌هايي که دربردارنده مجاز تشبیه استعاره و کنایه هستند از مصادیق بارز هنجارگریزی ادبی محسوب می­شوند؛ زیرا باعث بالارفتن ارزش ادبی و هنری متون مختلف می­شوند. در اين مقاله بارزترین نمونه­های چهار فن مذکور در سوره­ی مبارکه­ی یوسف مورد بررسي و تحليل قرار مي‌گيرد:

1-3. مجاز

«مجاز از جمله شيوه­های مورد استفاده در فنون بيانی است که گوينده­ی بليغ و نويسنده­ی توانا می­تواند از اين نوع استعمال بهره گرفته و کلام را موافق طبع و ذوق و بر اساس يک هدف عالی قرار دهد و در عين حال با استفاده از الفاظ و عبارات شايسته، معنا را هم به ذهن شنونده نزديک سازد. در اصطلاح بلاغت، لفظی را که از معنای اصلی خود - که اهل زبان برای آن وضع کرده­اند - عدول کرده و بر معنايی غير از آن دلالت کند، مجاز گويند»(جرجانی، 2004: 66) با اين شرط که ميان «معنای حقيقی و معنای مجازی، رابطه­ای وجود داشته باشد» (جرجانی، 1423: 320). مجاز به عنوان یکی از شگردهای آشنایی زدایی در سوره­ی مبارکه­ی یوسف نمونه­هایی از مجاز به چشم می‌خورد به ویژه آن­جا که درآِيه 18 مي‌فرمايد:

﴿وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾ (یوسف: 18).

ترجمه: (و خونی دروغین بر پیراهنش آوردند [تا یعقوب مرگ یوسف را باور کند]. گفت: چنین نیست که می­گویید، بلکه نفس شما کاری [زشت را] در نظرتان آراست [تا انجامش بر شما آسان شود] در این حال صبری نیکو [مناسب‌تر است]؛ و خداست که بر آنچه شما [از وضع یوسف] شرح می­دهید از او یاری خواسته می­شود).

     در این آیه­ی شریفه مجاز در لفظ کذب می­باشد؛ برخي مفسران و لغت‌دانان «کذب» را به معناي «ذي‌کذب» مي‌دانند که ذي را در تقدير مي‌گيرند و آن را مجاز مرسل با علاقه حذف ذکر کرده‌اند. برخي ديگر گفته‌اند کذب به معناي «مکذوب» يا «مکذوب فيه» و وصف «دم» با مصدر براي مبالغه است و مصدر به معناي اسم مفعول «مکذوب» است و خون با کذب وصف شده تا اغراق‌آميز بودن خون‌آلود‌کردن پيراهن حضرت يوسف(ع) را نشان دهد. برخي ديگر آن را به اسم فاعل يعني «کاذب» يا اسم مبالغه «کذّاب» در نظر گرفته‌اند. در هر حال «کذب» يا مجاز مرسل به علاقه حذف است يا مجاز مرسل به علاقه اشتقاقي است يعني ذکر مصدر و اراده اسم فاعل يا اسم مفعول يا صيغه مبالغه. (جهت مطالعه بيشتر مراجعه کنيد به: محمدي وولوي، 1397: 110)

نمونه ديگر مجاز در آیه­ی 36 است: ﴿وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾ (یوسف: 36).

  ترجمه: (و دو غلام [پادشاه مصر] با یوسف به زندان افتادند. یکی از آن دو نفر گفت: من پی در پی خواب می­بینم که [برای] شراب، [انگور] می­فشارم، و دیگری گفت: من خواب می­بینم که بر سر خود نان حمل می­کنم [و] پرندگان از آن می­خورند، از تعبیر آن ما را خبر ده؛ زیرا ما تو را از نیکوکاران می­دانیم).

 در این آیه مجاز مرسل با علاقه­ی ما یکون وجود دارد و منظور از خمر همان عنب یا انگور است؛ یعنی به جای اینکه بگوید در خواب خودم را دیدم که انگور را می­فشارم، گفت خودم را دیدم که شراب را می­فشارم. یعنی به جای ذکر انگور آنچه که قرار است انگور به آن تبدیل شود، پس شراب را ذکر کرده است همچنین در این زمینه باید چنین افزود که کسی شراب را نمی­فشارد؛ زیرا یک مایع است بلکه آنچه که فشرده می‌شود، انگور است تا آب آن گرفته و تبدیل به شراب شود و این نوع مجاز با علاقه ما یکون است.

 در آیه­ی شریفه­ی ۸۲ نیز یک مجاز وجود دارد؛ آن­جا که می­فرماید ﴿وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَالْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ﴾ (یوسف: 82).

 ترجمه: (حقیقت را از شهری که در آن بودیم [و در و دیوارش گواه است] و از کاروانی که با آن آمدیم بپرس؛ و یقیناً ما راستگوییم).

     در این آیه منظور از روستا در اصل اهالی روستا یا همان مردمان روستا هستند و به جای اینکه بگوید از مردم روستا بپرس، گفت از روستا بپرس. با توجه به اینکه محل را ذکر کرده است این نوع مجاز از نوع مجاز مرسل با علاقه­ی محلیه یا مکانیه می­باشد.

 از دیگر نمونه­های مجاز در این سوره­ی مبارکه که نمودی از مجاز عقلی یا مجاز اسنادی است و منظور از آن این است که فعل يا شبه‌فعل را به چیزی غیر از صاحب اصلی آن نسبت دهیم می­توان به آیه­ی ۴۸ اشاره کرد که می­فرماید: ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ﴾ (یوسف: 48).

ترجمه: (سپس بعد از آن [هفت سال فراوانی و گشایش] هفت سال سخت و دشوار [پیش] می­آید که آنچه را برای آن [سال‌ها] ذخیره کرده‌اید مگر اندکی که برای کاشتن نگهداری می­کنید، می­خورید).

 در اینجا با توجه به این که شمشیر چیزی را نمی­خورد بلکه این مردم هستند که آنچه شمشیر می­برد را می­خورند، شاهد مجاز عقلی یا مجاز اسنادی هستیم که با مجاز مرسل تفاوت دارد و در اصل فعل به چیزی غیر از فاعل حقیقی خود اشاره دارد، با دو آیه­ی قبلی که مجاز مرسل بودند تفاوت‌های فاحشی دارد؛ زیرا در آن دو آیه یک لفظ به جای لفظ دیگر به کار رفته است، اما در این­جا فعل از کاربرد خود که اسناد به فاعل حقیقی است دور شده و به چیزی غیر از فاعل حقیقی خود اسناد داده شده است.

 پس همانطور که مشخص می­شود در سوره­ی مبارکه­ی یوسف از فن مجاز به عنوان یکی از مصداق­های هنجارگریزی ادبی به خوبی استفاده شده است و در کنار ارزش معنوی این آیات که ذکر کردیم، ارزش فنی و ادبی آن­ها نیز آشکار گردیده و جنبه­هایی از اعجاز قرآن کریم بیش از پیش اثبات شده است.

 

2-3. تشبیه

تشبیه یکی از مهمّ­ترین عناصر بیانی است که شاعران مختلف در طول عصرهای مختلف بدان اهتمام ویژه­ای داشتند؛ به دیگر سخن «تشبیه هسته­ی اصلی و مرکزي اغلب خیالهاي شاعرانه است. صورت­هاي گوناگون خیال و نیز انواع تشبیه، مایه گرفتن از همان شباهتی است که نیروي تخیل شاعر در میان اشیاء کشف می­کند و در صور مختلف به بیان در می­آورد» (پورنامداریان، 1381: 214). در رابطه با راز زیبایی تشبیه چنین گفته شده است که «تجربه نشان می­دهد که بلاغت و شگفتی تشبیه ناشی از پیوندي است که گوینده سخنور بین یک چیز معمولی و یک امر عالی و خیالی، و موجودي شگفت و ممتاز به بهترین تعبیر برقرار می­کند، و ما را از عرصهاي پست به پهناي متعالی می­رساند، و در این گره خوردگی و انتقال ما را به اوج اخلاق یا علم و بصیرت یا آزادگی و کمال می­کشاند، و با بال تخیل و اندیشه وجود ما را پیوسته در معرض نسیم کائنات و اهتزاز معنویت و در عرصه­ی بیکرانگی قرار می­دهد» (تجلیل، 1363: 62). در رابطه با تشبیه در سوره­ی مبارکه­ی یوسف باید گفت در آیه­ی ۴۴ از این سوره­ی مبارکه یک تشبیه وجود دارد آن­جا که می­فرماید:

﴿قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ﴾ (یوسف: 44).

ترجمه: (گفتند: [این] خواب­هایی پریشان و آشفته است و ما به تعبیر خواب­های پریشان و آشفته دانا نیستیم).

     این تشبیه از نوع تشبیه بلیغ است که در آن فقط مشبه و مشبه به ذکر شده و ادات تشبیه و وجه شبه محذوف می­باشد. شایان ذکر است که تشبیه به اعتبار وجه شبه به تشبیه تمثیل، تشبیه مجمل و تشبیه مفصل تقسیم می­شود، این آیه­ی شریفه از نوع تشبیه مجمل به شمار می­رود؛ زیرا در آن وجه شبه حذف شده است شایان ذکر است که تشبیه بلیغ ارزشمندترین نوع تشبیه است و میزان مشابهت در این تشبیه از سایر انواع تشبیه بیشتر می­باشد؛ به این دلیل که ادعای همانندی مشبه و مشبه به در تشبیه بلیغ بیشتر از دیگر انواع تشبیه­ها است.

 در آیه­ی ۶ از سوره­ی مبارکه­ی یوسف نیز نمونه دیگری از تشبیه دیده می­شود آن­جا که می­فرماید ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ (یوسف: 6).

     ترجمه: (و این چنین پروردگارت تو را برمی­گزیند و از تفسیر خواب­ها به تو می­آموزد، و نعمتش را بر تو و بر آل یعقوب تمام می­کند، چنانکه پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام کرد؛ یقیناً پروردگارت دانا و حکیم است).

     در این آیه­ی شریفه، تشبیه از نوع مرسل و مجمل می­باشد. تشبیه مرسل تشبیهی است که در آن ادات تشبیه ذکر شده باشد و تشبیه مجمل همانطور که قبلا گفته شد، وجه شبه در آن حذف می­باشد. در تشبیه مرسل و مجمل میزان ادعای همانندی بین مشبه و مشبه به آن به کمتر از تشبیه بلیغ می­باشد.

     شایان ذکر است که تشبیه به اعتبار وجه به تشبیه قریب مبتذل و تشبیه بعید غریب تقسیم می‌شود تشبیه قریب مبتذل تشبیهی است که معنای آن به زودی فهمیده می­شود و با کمترین دقتی می­توانیم به شباهت بین مشبه و مشبه به آن به پی ببریم اما تشبیه بعید غریب خیلی دیر فهمیده می­شود و برای فهمیدن شباهت بین مشبه و مشبه به، باید بسیار دقت کنیم.

     تشبیهی که در آیه ۶ از سوره­ی مبارکه­ی یوسف وجود دارد که به آن اشاره کردیم از نوع قریب مبتذل است؛ به این دلیل که معنای آن به زودی و با کمترین دقت فهمیده مي‌شود.

     در این مجال باید یادآور شد که استفاده از تشبیه قریب مبتذل در متون مختلف یکی از راه­های مورد نظر برای درک صحیح و سریع معنا می­باشد. همانطور که در این سوره­ی مبارکه خداوند به دنبال آن بود که معنای مورد نظر به زودی از سوی خوانندگان قرآن درک شود و آن­ها بدون پیچیدگی و سختی بتوانند منظور قرآن کریم را متوجه شوند.

     به طور کلی باید گفت وجود نمونه‌های تشبیهی مذکور در سوره­ی مبارکه­ی یوسف نشان دهنده­ی این امر است که ما با اندکی دقت می­توانیم علاوه بر ارزش معنوی سوره­ی مبارکه­ی یوسف، به ارزش هنری، ادبی و فنی آن نیز به خوبی پی ببریم و اگر شبهه­ای در ذهن افراد وجود دارد که آیا در قرآن کریم مقوله هنجارگریزی نمود دارد یا خیر؟ با دقت در نمونه­های مذکور این شبهه از بین می‌رود و آن­ها با اطمینان خاطر می­توانند به ارزش فنی این سوره­ی مبارکه پی ببرند.

 

3-3. استعاره

«استعاره یکی از مهم­ترین شگردهای ادبی در دانش بلاغت است. واژه­ی "استعاره" در اصل، عربی و مصدر باب استفعال و به معنای عاریت خواستن و طلب کردن می­باشد» (ابن منظور، 1408: ذيل استعاره). «استعاره، مجازی است که مناسبت بین معنای مجازی و حقیقی آن مشابهت باشد یعنی قصد شده باشد؛ که به کارگیری لفظ در این معنای مجازی، به جهت مشابهت آن با معنای حقیقی است.» (تفتازانی، 1388: 341). استعاره‌هاي متعددي در سوره‌ي يوسف وجود دارد، از جمله نمونه­های آن می­توان به آیه­ی شریفه­ی ذیل اشاره کرد:

 ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾ (یوسف: 4).

  ترجمه: ([یاد کن] آن گاه که یوسف به پدرش گفت: پدرم! من در خواب دیدم یازده ستاره و خورشید و ماه برایم سجده کردند).

     در این آیه­ی شریفه استعاره در کلماتی مثل کوکب، شمس و قمر است که این کلمات در معنای غیر‌حقیقی خود به کار رفته­اند؛ به این صورت که برادران حضرت یوسف علیه‌السلام به کوکب یا همان ستاره، مادرش به شمس یا همان خورشید و پدرش به قمر یا همان ماه تشبیه شده­اند. همانطور که مشخص است هر استعاره باید یک قرينه داشته باشد و منظور از قرينه آن لفظی است که مانع درک معنای حقیقی می‌شود. به عبارت دیگر باعث می­شود که ما متوجه شویم لفظ مورد نظر معنای حقیقی خودش را ندارد و دارای یک معنای استعاری می­باشد. در این آیه­ی شریفه کلمه ساجدین قرينه می­باشد. به این صورت که باعث می­شود ما متوجه شویم کوکب، شمس و قمر معنای حقیقی خود یعنی ستاره، خورشید و ماه را ندارند؛ به این دلیل که اگر انسان کمي فکر کند، متوجه می­شود که ستاره، ماه و خورشید نمی­توانند بر کسی یا چیزی سجده کنند و بدون شک این سه واژه در معنای غیر‌حقیقی یا به عبارت دیگر معنای استعاری به کار رفته­اند. شایان ذکر است که این استعاره از نوع استعاره مصرحه می­باشد. به این صورت که مستعارله حذف شده و مستعار منه ذکر شده است؛ به عبارت دیگر برادران، پدر و مادر حذف شده‌اند و کلماتی مانند کوکب، شمس و قمر که مستعار‌منه هستند، ذکر شده است.

     «در رابطه با این آیه­ی شریفه ديدگاهی وجود دارد که می‌گوید حضرت یوسف علیه‌السلام در خواب دید که یازده ستاره از آسمان فرود آمده‌اند و یک خورشید و یک ماه هم به همراه آن­ها هستند و همگی با هم بر وی سجده می­کنند و این خواب را در شب جمعه دید. عقیده بر این است که ستاره­ها همان برادران وی هستند که ۱۱ تن بودند و منظور از خورشید پدر وی بود و منظور از ماه، مادر او. اما دیدگاه دیگر این است که منظور از ماه خاله او بود؛ به این دلیل که مادر او یعنی راحیل فوت شده بود. همچنین گفته شده است که منظور از سجده کردن، تواضع آن­ها برای وی می­باشد و این که تحت فرمان او بودند، اما یک دیدگاه دیگر وجود دارد مبنی بر اینکه در اینجا همان سجده­ی حقیقی و واقعی مورد نظر است؛ زیرا در آن زمان برای سلام کردن به همدیگر مردم به سجده می­رفتند» (الخازن، 2001: 18).

     برخی دیگر عقیده دارند که علت اینکه ستاره­ها و خورشید در اینجا استعاره هستند آن است که ستاره­ها و خورشید، عاقل یا به تعبیری انسان نیستند و می­بایست در مورد آن­ها گفته شود ساجدة، اما اینکه در اینجا گفته شده ساجدین نشان می­دهد که ستاره­ها و خورشید در این آیه­ی شریفه در معنای حقیقی خود به کار نرفته­اند و معنای غیر‌حقیقی و به عبارت بهتر معنای استعاری دارند؛ به این دلیل که سجده کردن از کارهای مربوط به عاقلان یا همان انسان­ها می­باشد (الصابوني، بی­تا 7).

    ناگفته نماند که درک معنای استعاری در استعاره مصرحه بسیار آشکار و ادعای همانندی در آن بیشتر است.

    یکی دیگر از آیاتی که در این سوره­ی مبارکه دارای استعاره می­باشد آیه ۸۷ است که می­فرماید:

 ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا‌تَيْأَسُوا مِنْ روْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا‌يَيْأَسُ مِنْ روْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾ (یوسف: 87).

 ترجمه: (ای پسرانم! بروید آن گاه از یوسف و برادرش جستجو کنید و از رحمت خدا مأیوس نباشید؛ زیرا جز مردم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی­شوند).

     در این آیه­ی شریفه کلمه روح استعاره است. اصل روح به معناي نسيم است که نفس انسان از آن لذت مي‌برد. در اين آيه فرج و گشايش الهي با وجه شبه لذت نفس به روح تشبيه شده است. بنابراين روح استعاره مصرحه اصليه مي‌باشد. در رابطه با استعاره اصلیه باید گفت که استعاره‌اي است که لفظ مستعار جامد باشد؛ به این دلیل که اگر مشتق باشد استعاره از نوع تبعیه محسوب می‌شود. همچنین استعاره زمانی که در فعل جاری شود، استعاره تبعیه است.

     شایان ذکر است که در آیه­ی ۴ که پیش­تر بررسی شد الفاظ کوکب، شمس و قمر از نوع استعاره­ی اصلیه هستند؛ چون جامد می­باشند، اما اگر بخواهیم نمونه­ای از استعاره تبعیه در این سوره­ی مبارکه پیدا کنیم باید به آیه­ی 31 اشاره کنیم آن­جا که می­فرماید ﴿فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیْهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَاً وَءَاتَتْ کُلَّ وَاحِدَة مِّنْهُنَّ سِکِّیناً وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ وَقُلْنَ حَشَ‏لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَراً إِنْ هَذَآ إِلَّا مَلَکٌ کَرِیمٌ﴾ (یوسف: 31).

 ترجمه: (پس چون [همسر عزیز ماجراي] نیرنگ آن زن‌ها را شنید [پیکی] به سوى آنها فرستاد و جایگاهى را براى آنها فراهم کرد و کاردى [براى میوه خوردن] به دست هر یک از آنها داد و به یوسف گفت: بر آنها در آى و چون [آن زنان] یوسف را دیدند وى را بسیار بزرگ شمردند و از [شدّت تعجب] دستانشان را بریدند و گفتند: پاك است خدا، این بشر نیست، این جز فرشته‌اى ارجمند نیست).

     در این آیه­ی شریفه لفظ "قطّعن" استعاره مصرحه تبعیه دارد؛ به این دلیل که جراحت وارد کردن و يا زخمي کردن دست را به قطع کردن آن تشبيه کرده و لفظ قطع را استعاره از جرح آورده است. 

     نکته‌اي که لازم است اينجا ذکر شود دسته‌بندي استعاره از لحاظ ذکر ملائمات است که به سه نوع مرشحه، مجرده و مطلقه تقسيم‌بندي مي‌شود. استعاره مرشحه آن است که یکی از لوازم مشبه به یا همان مستعار منه همراه با لفظ مستعار در جمله ذکر می­شود.

     مرشحه آن است که ملائمات مشبه به ذکر گردد. نوع ديگر آن استعاره مجرده می­گویند که در آن، یکی از لوازم مستعارله یا همان مشبه در جمله ذکر می­شود. نمونه این نوع استعاره در آیه­ی چهارم از این سوره­ی مبارکه وجود دارد که پیش­تر به آن پرداختیم: ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾. در رابطه با مجرد بودن آن باید بگوییم که در این آیه­ی شریفه یکی از لوازم مشبه یعنی کلمه ساجدین همراه مشبه به ذکر گردیده است؛ زیرا سجده کردن یکی از ویژگی­های انسان­ها می­باشد و برای ستاره خورشید و ماه هرگز به کار نمی­رود.

     اما استعاره­ی مطلقه آن است که یا هم از متعلقات مشبه و مشبه به خالی و یا هم متعلقات مشبه را داشته باشد و هم متعلقات مشبه به (شيخ أمين، بی­تا: 2/ 118).

 

4-3. کنایه

در اصطلاح علم بلاغت، «کنايه آن است که گوينده بخواهد معنا و مفهومی را برساند، اما برای اين منظور، از لفظ وضع شده برای آن مفهوم استفاده نکند، بلکه به معنايی اشاره کند که در عالم وجود، هم­طراز و مترادف آن معنای اصلی باشد که در واقع مقصود گوينده است و او اين معنای ظاهری را دليل و برهانی برای معنای اصلی قرار می­دهد؛ به عنوان مثال، هرگاه بخواهند زنی را به آسايش و رفاه متّصف کنند، صفت «نَؤومِ الضُّحَی» را برای وی به­کار می­برند و همان­گونه که ملاحظه می­شود در اين عبارت گوينده لفظی را به­کاربرده است که آن لفظ مشتمل بر معنايی هم­طراز با معنای مورد نظر «مرفّه» می­باشد؛ زيرا مرفّه بودن آن زن و در اختيار داشتن خدمتکار برای انجام امور زندگی، اقتضا می­کند که وی تا ظهر بخوابد و اين دو مفهوم هم­طراز يکديگر هستند» (جرجانی، 2004: 66). در رابطه با تقسیم‌بندی­های کنایه باید گفت کنایه از نظر مقصود و دلالت انواع مختلفی دارند کنایه از صفت، کنایه از موصوف، کنایه از نسبت. در سوره­ی مبارکه­ی یوسف نمونه­هایی از کاربرد کنایه الفاظ و عبارت­ها دیده می­شود که در ذیل به مهمترین آن­ها اشاره شده است در آیه­ی شریفه­ی زير کنایه از صفت دیده می­شود، آن­جا که می­فرماید:

 ﴿اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبيکُمْ وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحينَ﴾ (یوسف: 10).

 ترجمه: (بايد يوسف را بكشيد يا در ديارى (دور از پدر) بيفكنيد تا روى پدر يك جهت به طرف خودتان باشد و بعد از اين عمل (توبه كرده و) مردمى صالح و درستكار باشيد).

      معناى جمله ‏«یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ» این است که یکى از این دو را انجام دهید تا روى پدرتان برایتان خالى شود و این کنایه است از اینکه محبتش خالص، نسيب شما شود، و آن مانعى که محبت پدر را به خود مى‏کشد و نمى‏گذارد به بقيه فرزندان برسد از میان برود. گویي که شرايط ایشان و یوسف و پدر اينگونه است که اگر یوسف باشد میان بقيه فرزندان و روى پدر حائل مى‏شود و روى پدر را متوجه خود مى‏کند، و وقتى این مانع برطرف شد، همه روى پدر را مى‏بینند، و محبت و اقبال پدر منحصر در ایشان خواهد شد.

در آیه ۲۱ از سوره­ی مبارکه­ی یوسف یک کنایه دیده می­شود آن­جا که می­فرماید:

 ﴿وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا﴾ (یوسف: 21).

  ترجمه: (آن مرد مصری که یوسف را خرید، به همسرش گفت: جایگاهش را گرامی دار، امید است [در امور زندگی] به ما سودی دهد، یا او را به فرزندی انتخاب کنیم).

     این آیه­ی شریفه عبارت «أکرمي مثواه» کنایه از صفت اکرام و بزرگداشت مقام حضرت یوسف علیه السلام نزد آن­ها است به بهترین شکل. با توجه به اینکه بخشندگی و بزرگداشت از ویژگی­های معروف نزد عرب­ها است این کنایه خیلی زود به ذهن متبادر می‌شود و معنای آن به خوبی و به سهولت درک می­شود.

     اگر نیک بنگریم در آیه­ی شریفه­ی ۶۶ از این سوره­ی مبارکه کنایه از نسبت به وجود دارد آن­جا که می­فرماید:

 ﴿قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ﴾ (یوسف: 66).

ترجمه: (گفت: برادرتان را همراه شما [به مصر] نمی­فرستم تا اینکه پیمان محکمی از خدا به من بسپارید که او را حتماً به من بازگردانید، مگر اینکه [به سبب بسته شدن همه راه­ها به روی شما] نتوانید. پس هنگامی که پیمان استوارشان را به پدر سپردند، گفت: خدا بر آنچه می­گوییم، وکیل است).

     کنايه مورد نظر در عبارت «إلّآ أن يُحاط بکم» وجود دارد. زيرا احاطه کردن در حقيقت براي دشمن بکار مي‌رود يعني مگر اين‌که توسط دشمن احاطه شده باشيد. در اينجا معناي کنايي آن مدنظر است يعني مگر اينکه به هلاکت برسيد.

 يکي ديگر از آياتي که در اين سوره‌ي مبارکه داراي کنايه مي‌باشد، آيه‌ي شريفه‌ي ۸۴ است که مي‌فرمايد:

﴿وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا أَسَفى عَلَى يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ﴾ (يوسف: 84)

  ترجمه: (و از آنان کناره گرفت و گفت: دريغا بر يوسف! و در حالي که از غصّه لبريز بود و دو چشمش از اندوه، سپيد شد).

     در عبارت «وابيضّت عيناه من الحزن» معناي کنايي آن يعني نابينا شدن مدنظر است. برخی عقیده دارند که «گریه باعث سفیدی چشم می­شود؛ به عبارت دیگر زمانی که انسان زیاد گریه کند، سیاهی چشم به سفیدی تبدیل می­شود و بینایی خود را از دست می­دهد، در این جا است که گفته می‌شود تبدیل شدن سیاهی به سفیدی در چشم یا به عبارتی سفید شدن چشم کنایه از نابینایی است» (آلوسی، 1997: ۴۰).

     با دقت در نمونه­های فوق متوجه می­شویم که در این سوره­ی مبارکه، کنایه به عنوان یکی از فنون بیانی کاربرد چشمگیری دارد و استفاده از آن در کنار معانی والا و ارزشمندی که در این سوره وجود دارد باعث شده است که ارزش فنی و هنری این سوره بیش از پیش برای خوانندگان واضح گردد و آن­ها به جنبه­های ادبی و هنری این سوره بيشتر پی ببرند.

 

4- نتیجه‌گیری

هنجارگریزی یکی از شگردهای ادبی است که در وجوه مختلف می­توان نمونه­هایی برای آن پیدا کرد و متن قرآن کریم به عنوان متنی که از جنبه­های ادبی بسیار بالایی برخوردار است از این قاعده مستثنا نیست. اگر در متن قرآن به خوبی تعامل و درنگ کنیم متوجه می‌شویم که نمونه‌های متعددی از هنجارگریزی در آن دیده می­شود، انواع مختلفی دارد؛ از جمله هنجارگریزی آوایی، هنجارگریزی زبانی، هنجارگریزی نوشتاری و هنجارگریزی ادبی. در هنجارگریزی ادبی به آن مسائلی توجه می­شود که باعث بالا رفتن ارزش ادبی و هنری یک متن می­شوند. چهار فن مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه بیشترین سهم را در افزایش جنبه­ی ادبی و زیبایی­شناسی متون بر عهده دارند؛ به این دلیل که عنصر اصلی در این چهار فن رابطه بین معنای حقیقی و معنای مجازی می­باشد به عبارت دیگر در چهار فن مذکور یک معنای حقیقی و یک معنای غیر حقیقی وجود دارد که قاعدتاً معنای غیر حقیقی مورد نظر می­باشد. در پژوهش حاضر سوره­ی مبارکه­ی یوسف از منظر هنجارگریزی ادبی بررسی شد و نمونه­هایی از مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه به عنوان چهار عنصری که باعث هنجارگریزی ادبی در این سوره­ی مبارکه شدند ذکر و بررسی گردید. شایان ذکر است که از میان چهار فن مذکور، نمونه­های استعاره بیشترین بسامد را داشتند. به عبارت دیگر در این سوره­ی مبارکه فن استعاره بیش از سایر فنون علم بیان مورد توجه بود و شاهد مثال­هایی از آن ذکر گردید. استفاده از چهار فن مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه به‌عنوان فنونی که سبب هنجارگریزی ادبی در این سوره­ی مبارکه شدند، نشان داد که قرآن کریم و به ویژه سوره­ی مبارکه­ی یوسف تنها به دنباله بیان مفاهیم و معانی ارزشمند و والا نیست، بلکه هدف دیگری دارد و آن این است که این مفاهیم والا را در قالب­های ادبی بسیار زیبا و گیرایی ارائه دهد تا علاوه بر ارزش معنایی، ارزش ادبی نیز در آیات دیده شود و ارزش هنری و فنی قرآن کریم بیش از پیش برای خوانندگان آشکار گردد. همچنین نتیجه­ی دیگری که این پژوهش به آن رسید، این است که یافتن نمونه­هایی از هنجارگریزی ادبی و شاهد مثال­هایی از مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه در سوره­ی مبارکه­ی یوسف نشان مي‌دهد که ارزش ادبی و هنری قرآن کریم و به ویژه سوره­ی مبارکه­ی یوسف به اندازه‌ای بالا است که حتی آن دسته از نظریات ادبی که امروزه پژوهشگران آن­ها را کشف و شناسایی می­کنند، در متن قرآن کریم به وضوح مشاهده مي‌شود.

 منابع و مآخذ

 قرآن کریم

1.       آلوسي، محمّد، روح المعاني، بغداد: دار الفکر، 1997م.

2.       ابن الأثير الموصلي، أبوالفضل ضياء الدين نصرالله بن محمد بن عبدالکريم، المثل السّائر في أدب الکاتب و الشاعر، تحقيق: محمد محيی­الدّين عبدالحميد، صيداء – بيروت، المکتبة العصرية، 1999م.

3.       ابن­منظور، لسان العرب، تعليق و وضع الفهارس: علي شيري، الطّبعة الأولی، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1408ق.

4.       احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن. تهران، مرکز، چاپ نهم، 1386ش.

5.       انوري، حسن، عالی عباس آباد، یوسف، بلاغت بدیع و بیان، چاپ اول، تهران: نشر فاطمی، 1393ش.

6.       انوشه، حسن، دانشنامه­ی ادب فارسی، چاپ یکم، تهران: دانشنامه، 1375ش.

7.       ایگلتون، تری (1372)، پیش درآمدی بر نظریه‌ی ادبی، ترجمه‌ی عباس مخبر، چاپ اول، تهران: مرکز.

8.       برکات، أبوعلي، محمّد،البلاغة العربية في ضوء منهج متکامل، الطّبعة الأولی، عمّان، دارالبشير، 1412ق.

9.       پورنامداریان، تقی، سفر در مه. چاپ اول، تهران: نگاه، 1381ش.

10.       تجلیل، جلیل، معانی و بیان، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1363ش.

11.       التفتازاني، سعد الدين، مختصر المعاني، چاپ نهم، دار الفکر، قم، ١٣٨٨ش.

12.       الجرجاني، ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرّحمن­بن­محمّد، دلائل الإعجاز، تعليق: محمود محمّد شاکر، الطّبعة الخامسة، مصر، مکتبة الخانجي، 2004م.

13.                   ،                                                   ، أسرار البلاغة في علم البيان، تعليق الحواشي: محمّد رشيد رضا، الطّبعة الأولی، بيروت، دار المعرفة، 1423ق.

14.                   ،                                                   ، 1366، أسرار البلاغة، ترجمه­ی جلیل تجلیل، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

15.       الخازن، علي بن محمد، تفسير القرآن الشريف، بيروت: دار صادر، 2001م.

16.       سجودی، فرزان، نشانه شناسی کاربردی، تهران: علم، 1387ش.

17.       شفیعی کدکنی، محمّدرضا، صور خیال در شعر فارسی، چاپ شانزدهم، تهران: نشر آگه، 1392ش.

18.       شميسا، سیروس، بیان، تهران: انتشارات فردوس، چاپ دهم، 1381ش.

19.       شوشتری، محمد ابراهیم و جواد ماستری فراهانی، «هنجارگریزی معنایی در قصیدة رحل النهار بدر شاکر السیاب»، پژوهش­نامة ترجمه در زبان و ادب عربی، 1393ش، شمارة 4، صص 33- 59.

20.       شيخ أمين، بكري، البلاغة العربية في ثوبها الجديد (المجلّدان)، بيروت: دار العلم للملايين، الطبعة الثّامنة.

21.       علوي مقدم. مهيار؛(1377)، نظريه هاي نقد ادبي معاصر، صورتگرايي و ساختارگرايي، تهران، سمت.

22.       الصابوني، محمد على، صفوة التفاسير، بيروت: دار القرأن الكريم، بی­تا.

23.       الصّعيدي، عبدالمتعال، بغية الإيضاح لتلخيص المفتاح، الطّبعة الثّامنة، دون مکان، مکتبة و مطبعة محمّد علي صبيح و أولاده، دون تاريخ.

24.       صفوی، کوروش .1373ش، از زبانشناسی به ادبیات، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات سورة مهر.

25.        محمدي، زهرا و سيمين ولوي. 1397، شيوه‌هاي برگردان مجاز مفرد مرسل سوره يوسف در چند ترجمه از قرآن. مجله مطالعات قرآني، سال نهم، شماره 35، صص101-120.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                          Applying Defamiliarization in Surah Yusuf 

 

Abstract

 

Defamiliarization is one of the aspects of the resurrection of words based on linguistics and one of the theories of new literary criticism that was proposed in the framework of the school of Russian formalism in 1917.In contemporary critical and literary studies, the phenomenon of deviation from norms is regarded as an essential issue in the aesthetics of literary texts. Their belief is that such deviation denotes a departure of speech from its normative and well-established structure, and the intended criteria, rather than the attractiveness and diversity of meanings conveyed by a beautiful text. The study of deviation from norms falls under the purview of stylistics, a phenomenon that significantly influences the development of the literary style of poets and writer. The reason lies in the fact that it enhances the literary style, thereby increasing its aesthetic appeal and captivating the readers' attention towards various texts. The holy Qur'an, being the most superior text, has always been the focal point for scholars. The use of deviation from the norm in distinct verses⁴ has caused readers to pay more attention to its external structure. This led the writers to scrutinize Surah Yusuf through a breaking norm lens. The present article employs a descriptive-analytical method and refers to library sources to examine the literary deviation from the norm in the Surah of Yusuf. The most significant achievement of this research is that deviation from the norm in Surah Yusuf in the permissible category, simile, metaphor, and irony, which are the four techniques of the science of expression, has shown itself and made the apparent structure of this Surah stand out and also made its meaning more concrete for the reader. In this literary survey, the use of literary defamiliarization and its aspects in Surah Mubarake Yusuf has been discussed with a descriptive-analytical method in order to reveal the aesthetic structure and meaning of this surah.

 

Keywords: Holy Quran, defamiliarization, Surah Yusuf, literary

 

 

 

References

*Holy Quran

1.       Alavi Moghadam. Mahyar (1377), Theories of Contemporary Literary Criticism, Formalism and Structuralism, Tehran, Samt.

2.       Al-Jurjani, Abubakr Abd al-Qaher, rhetoric mystery of science of eloquence, commentary on footnotes: Muhammad Rashid Reda, first edition, Beirut, Dar Al-Maarifa, 2002

3.       Muhammad Rashid Reda, 1987, Asrar Al-Balaghah, translated by Jalil Tajleel, second edition, Tehran: Tehran Publications

4.       Ahmadi, Babak, Structure and the interpretation of the text, Tehran, center, Chapnehem, 2007

5.       Al-Jurjani, Abu Bakr Abd al-Qaher bin Abd al-Rahman bin Muhammad, Evidence of Miracles, Commentary: Mahmoud Muhammad Shaker, fifth edition, Egypt, Al-Khanji Library, 2004

6.        Al-Khazen, Ali bin Muhammad, Interpretation of the Noble Qur’an, Beirut: Dar Sader, 2001

7.       Alousi, Muhammad, The Spirit of Meanings, Baghdad: Dar Al-Fikr, 1997

8.       Al-Sabouni, Muhammad Ali, Safwat Al-Tafseer, Beirut: Dar Al-Qur’an Al-Kareem, Bita

9.       Al-Saidi, Abdel-Motal, in order to clarify the summary of the key, the eighth edition, without a place, the library and printing house of Muhammad Ali Sobeih and his sons, without a date

10.       Al-Taftazani, Saad al-Din, Mukhtasar al-Ma'ani, Jab Nehm, Dar al-Fikr, Qom, 2009

11.       Anousheh, Hassan, Daneshnameh, Persian Literature, 1st edition, Tehran: Daneshnameh, 1996

12.       Anwari, Hasan, Ali, Abbasabad, Youssef, rhetoric and statement, first chapter, Tehran: Fatimi Publishing, 2014

13.       Barakat, Abu Ali, Muhammad, Arabic rhetoric in the light of an integrated approach, first edition, Amman, Dar Al-Bashir, 1991

14.       Eagleton, Terry (1372), A Prelude to Literary Theory, translated by Abbas Mokhbar, first edition, Tehran: Center

 

15.       Ibn al-Athir al-Mawsili, Abu al-Fadl Diaa al-Din Nasrallah bin Muhammad bin Abdul Karim, The Walking Proverb in the Literature of the Writer and Poet, investigation: Muhammad Muhyi al-Din Abdul Hamid, Saida - Beirut, Al-Asriyyah Library, 1999 AD

16.       Ibn Manzur, Lisan al-Arab, commentary and indexing: Ali Shiri, first edition, Beirut, Dar Revival of Arab Heritage, 1408 BC.

17.       Jalil, Jalil, Meanings and Statement, second Edition, Tehran: Daneshgah Publishing Center, 1984

18.       Mohammadi, Zahra and Simin Valvi, 2008, the methods of authorized transliteration of Surah Yusuf in several translations of the Qur'an. Journal of Quranic Studies, ninth year, number 35, pp. 101-120

19.       Poornamdaryan, Taqi, Book of Durham. First Edition, Tehran: Negah Pub., 2002

20.       Safavi, Kourosh. 1994, from linguistic to literature, 2nd edition, Tehran: Soreyeh Mehr Publications Company

21.       Shafi’i Kadani, Mohammad Reza, Pictures of Fiction in Persian Poetry, Shaab Shanzdham, Tehran: Agah Publishing, 2013

22.       Sheikh Amin, Bakri, Arabic Rhetoric in its New Apparel (two volumes), Beirut: Dar Al-Ilm Li’l-Malayyin, eighth edition

23.        Shmeisa, Sirous, Bayan, Tehran: Ferdous Insharat, Jab Dahm, 2002

24.        Shushtari, Muhammad Ibrahim and Javad Masteri Farahani, “deviation from norm of meaning in the Poem of the Daytime Badr Shaker Al-Sayyab”, translated by Zaban and Arabic Literature, 2014, No. 4, pp. 33-59

25.       Sujoudi, Farzan, Nishaneh Shanasi Karbardi, Tehran: Science, 2008

 

 

3

 

---

[1]  - Viktor Shklovsky

[2]  - Roman Jakobsons

[3]  - Yury Nikolaevich Tynyanov

[4]  Ayeh

---