تعيين شايستگي کارکرد دارویی مراتع داج شهرستان بم
محورهای موضوعی : استفاده بهینه از منابع طبیعی
مینا علیزاده
1
(دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته مرتعداری (گرایش گیاهان دارویی)، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران)
رضا باقری
2
(دانشیار گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه ازاد اسلامی، بافت، ایران)
کلید واژه: رویشگاه, شایستگی, گیاهان¬دارویی.,
چکیده مقاله :
رویشگاه طبیعی داج که جز شهرستان بم می¬باشد به دليل تنوع گياهي زياد، داراي قابليت بالايي در زمينه گياهان دارويي مي¬باشد. به همين منظور شناسايي و تعيين شايستگي براي كاربري گياهان دارويي اين منطقه هدف اين تحقيق قرار گرفت که بر اســاس روش FAO و بــا بكارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي در محیط نرم¬افزاری Arc-GIS 10.4.1 انجام شد. در این روش طبقـات شايسـتگي برای چهـار طبقـه خوب (S1 ) ،متوسط (S2 )، ضعيف (S3 ) و غيرشايسـته (N ) بر اساس شرایط محدود کننده لحاظ شد. بر اساس نتایج بدست آمده محدود کننده¬ترین عامل محیطی برای برداشت گونه¬های دارویی شاخص اقتصادی تولید است و شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا در جوامع گیاهی قلم-بیابانی (Fourtonia sp) و سیاه¬فژ (Cousinia stocki) محسوب می¬شوند. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه¬های دارویی نامناسب (N ) محسوب می¬شوند و همچنین جوامع گیاهی گیشبرگ (Rhazya stricta) و قیچ (Zygophllum eurypterum) از نظر این شاخص شایستگی ضعیف (S3 ) دارند. طبق این مدل¬سازی، شایستگی سه جامعه گیاهی بادام-بنه (Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica)، درمنه (Artemisia sieberi)، بادام (Amygdalus scoparia) متوسط ارزیابی شد که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی می¬توانند در بهبود معیشت بومیان منطقه کارساز باشند.
Daj region, which is part of Bam city, has high potential in the field of medicinal plants due to its great plant diversity. Therefore, the aim of this study was to identify and determine the suitability for the use of medicinal plants in this field. This research was conducted based on the method of FAO, 1991 (using Arc-GIS 10.4.1 package). In this method, to determine the suitability classes, the use of rangelands for different classes are considered as four good quality classes (S1), medium (S2), poor (S3) and unsatisfactory (N). The restrictive condition method was also used to determine the final model. According to the results, the most limiting environmental factor for harvesting medicinal species is the economic index of production. According to the results of this study The economic index of production is considered as an important limiting factor for competence, especially for the plant types of Fourtonia sp and Cousinia stocki, so that these two communities are considered unsuitable in terms of harvesting medicinal species and also plant types Rhazya stricta and Zygophllum eurypterum have poor competence in this index, according to this modeling, the competence of three plant communities of Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica, Artemisia sieberi, Amygdalus scoparia was assessed as moderate which can be utilized by indigenous individuals to have better livelihood.
1. Arzani, H. 2006. Determine range suitability by using RS and GIS. National plan report, Iranian scientific research council, Executor organization: Department of Natural Resources, Tehran University.
2. Amiri, F. and Arzani, H. 2019. Competence model of using medicinal and industrial plants in Qara Aghach Semirom rangelands. Rangeland and Watershed Management, Iranian Journal of Natural Resources. 80 (1); 15-28. (In Farsi)
3. Amiri, F. Arzani, H. and Guilly, A. 2013. Investigating the diversity of martyrs and pollen plants in the management of beekeeping from rangeland (Case study: Ghareh Aghach watershed). Journal of Natural Resources., 65(4): 449 - 460. (In Farsi)
4. Arzani, H. and Abedi, M. 2015. Evaluation of Rangelands, Audit and Monitoring. Volume One. Tehran, Tehran University Press, 224 pages. (In Farsi)
5. Bagheri, R. Mohseni Saravi, M. and Chaichi, M. 2010. Effect of grazing intensity on some chemical properties of soil in semi-arid. Journal of Rangeland Research., .3: 398- 412. (In Farsi)
6. Bagheri, R. and Arjomand Tajadini, M.J. 2012. Allelopathic effects of Thymus caramanicus. Jalas on some vegetative indexes of Amygdalus scoparia Spach. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants., 27(2): 261-270. (In Farsi)
7. Bahmani, M. Avijgan, M. Hossaini, S.R. Najafzadeh Varizi, H. Bahmani, E. and Mehrzadi, S. 2010. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Herbal Drugs (An International Journal on Medicinal Herbs). 1(2): 49-57.
8. FAO. 1991. Guidelines: Land evaluation for extensive grazing. FAO Soils Bulletin No. 58. FAO, Rome, Italy. 170 pp.
9. FAO. 1993. Guideline for land use planning. FAO Development Series, No: 1, FAO, Rome, 96 pp.
10. Fazilati, A. and Hosseini Araghi, H. 2017. Country Rangelands and management, adjustment and reclamation methods of it. Range engineering office press. (In Farsi)
11. Hamzehnejad, N. Arzani, H. Bagheri, R. and Javadi S.A. 2020. Prioritization of Rangeland Species Functions with Emphasis on Indigenous Knowledge of Range Holders (Case study: Titoeieh Area in Baft Township, Kerman, Iran). Journal of Rangeland Science., 10 (4): 370-383.
12. Holechek, J.L. Pieper, R.D. and Herbel, C.H. 2001. Range Management Principles and Practices, 4 th ed. Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ. 420 pp.
13. Moghimi, J. 2005. Some introductions are important for suitable rangeland and development of rangeland reform in Iran. Technical Office of Forests and Rangelands Organization and Watershed management, 670 pages.(In Farsi)
14. Movaghari, M. Arzani, H. Tavili, A. Azarnivand, H. Saravi, M. and Farahpoor, M. 2015. Suitability of medicinal plants in rangelands of Lasem Watershed (Amol-Mazandaran Province). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants. 30 (6); 898-914.(In Farsi)
پژوهشهای علوم کشاورزی پایدار/ جلد 4/ شماره 1/ بهار 1403/ ص 70-57
تعيين شايستگي کارکرد دارویی مراتع داج شهرستان بم
مینا علیزاده1، رضا باقری2*
1-دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته مرتعداری (گرایش گیاهان دارویی)، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران
2-دانشیار، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران
* ايميل نویسنده مسئول: bagherireza10@gmail.com
(تاریخ دریافت: 29 /1/1403- تاريخ پذيرش: 31/3/1403)
چکیده
رویشگاه طبیعی داج که جز شهرستان بم می¬باشد به دليل تنوع گياهي زياد، داراي قابليت بالايي در زمينه گياهان دارويي مي¬باشد. به همين منظور شناسايي و تعيين شايستگي براي كاربري گياهان دارويي اين منطقه هدف اين تحقيق قرار گرفت که بر اســاس روش FAO و بــا بكارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي انجام شد. در این روش طبقـات شايسـتگي برای چهـار طبقـه خوب (S1) ،متوسط (S2)، ضعيف (S3) و غيرشايسـته (N) بر اساس شرایط محدود کننده لحاظ شد. بر اساس نتایج بدست آمده محدود کننده¬ترین عامل محیطی برای برداشت گونه¬های دارویی شاخص اقتصادی تولید است و شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا در جوامع گیاهی قلم¬بیابانی (Fourtonia sp) و سیاه¬فژ (Cousinia stocki) محسوب می¬شوند. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه¬های دارویی نامناسب (N ) محسوب می¬شوند و همچنین جوامع گیاهی گیشبرگ (Rhazya stricta) و قیچ (Zygophllum eurypterum) از نظر این شاخص شایستگی ضعیف (S3 ) دارند. طبق این مدل¬سازی، شایستگی سه جامعه گیاهی بادام-بنه (Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica)، درمنه (Artemisia sieberi)، بادام (Amygdalus scoparia) متوسط ارزیابی شد که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی می¬توانند در بهبود معیشت بومیان منطقه و همچنین مدیریت پایدار مراتع کارساز باشند.
واژگان کلیدی: رویشگاه، شایستگی، گیاهان¬دارویی
مقدمه
کشور ایران با داشتن بیش از 8000 گونه گیاهی یکی از غنیترین جوامع گیاهی دنیا را داراست. عدم شناخت کافی از توانمندیهای مراتع باعث شده تا این منابع برای تولیدات دامی در حد زیادی مورد بهرهبرداری قرار گرفته و سایر مقولههای بهرهبرداری از نظر دور نگه داشته شوند (Moghimi, 2005). انجام برنامهریزی اصولی در جهت بهرهبرداری متناسب از این منابع در هر منطقه نه تنها از تخریب مراتع میکاهد، بلکه موجبات حفظ و احيا و افزایش درآمد سرانهی بهرهبرداران را نیز فراهم میآورد (Amiri & Arzani, 2019). نوع خاصی از مدیریت و تناسب کاربرد منابع برای مناطق خاص، به وسیله آنالیزهای اقتصادی -اجتماعی و محیطی که در نتیجه استفادههای متناوب قبلی به دست آمده را شایستگی میگویند. این منابع ممکن است برای اهداف خاص یا ترکیبي از اهداف و عملکردهای مدیریتی مناسب باشد (Arzani, 2006; Holechek et al., 2001; Hamzehnejad et al, 2020). به بیان دیگر شایستگی مرتع، قابلیت کاربری اراضی برای یک استفاده مرتعی با در نظر گرفتن استفادهی پایدار از این اراضی را گویند (FAO, 1991; FAO, 1993). عناصر رويشي اكوسيستم هاي مرتعي مي توانند كاركردهاي مختلف از جنبه توليد علوفه ، ترشح متابوليت هاي ثانويه دارويي ، توليد شهد و گرده، حفظ منابع آب و خاك، تلطيف هوا و زيبايي را براي توريست به دنبال داشته باشند (Arzani & Abedi 2015; Fazilati & Hosseini Araghi 2017). تکیه بر خدمات تولید علوفه مراتع و معیشت دامداری سنتی عقبه طولانی دارد و در طی نیم قرن اخیر تعداد دام کشور تناسبی با تولید عناصر رویشی اکوسیستم های طبیعی کشور نداشته و فیدبک منفی این فشار چرایی بر عناصر رویشی (و عدم توجه به سلامتی گونه های مرتعی) که تخریب مراتع نام دارد باعث اختلال درمعیشت دامداری سنتی (از طریق کاهش وزن سرانه دام و وزن کل گله) شده است (Bagheri et al., 2010). در این رابطه رویشگاههای طبیعی استان کرمان -به دلیل تنش آسا بودن طبیعت و غنی بودن از مواد متابولیت ثانویه از منظر خدمات محصولات فرعی و دارویی بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند (Bagheri & Arjomand Tajadini, 2012). از آنجا که استفاده از محصولات فرعی دارویی گامی موثر و امیدبخش جهت عملیاتی کردن معیشت چندقطبی پایدار مطرح می باشد، لذا تعیین شایستگی مراتع برای کاربری دارویی از ضرورتی انکارناپذیر برخوردار می باشد. این مهم در حالی است که اکوسیستم های طبیعی داج که جز شهرستان بم میباشد دارای تنوع گياهي زياد و همچنین قابليت بالا در زمينه گياهان دارويي ميباشد و علی رغم تنوع بالای گیاهان دارویی در استان کرمان، تاکنون تحقیقی در زمینه تعیین شایستگی مراتع از منظر گیاهان دارویی در استان کرمان و بخصوص منطقه مطالعاتی انجام نشده است لذا هدف از این تحقیق شناسايي و تعيين شايستگي گياهان دارويي مراتع حوزه آبخیز داج شهرستان بم میباشد.
مواد و روشها
مراتع داج شهرستان بم از نظر مشخصات جغرافيايي بين عرض‌هاي جغرافيايي 3157048 تا 3197385 و طول‌هاي جغرافيايي 636740 تا 725803 در سامانه UTM و در زون 40R واقع شده است که عمدتا کوهستانی می باشند.
در این تحقیق براي تعيين طبقـات شايسـتگي اسـتفاده از مراتع براي تیپهای گیاهی مختلـف، چهـار طبقـه شايسـتگي خوب (S1) ، متوسط (S2)، ضعيف (S3) و غيرشايسـته (N) در نظـر گرفته شد (FAO, 1991). براي تركيب درجات شايستگي از روش شرايط محدودكننده استفاده شده اسـت، در اين روش عاملي كه كمترين امتيـاز را در ارزيـابي كسـب كرده باشد به عنوان عامل تعيين كننده نهـايي شايسـتگي در نظر گرفته ميشود. به منظور مطالعه ليست فلور منطقه مطالعاتي، اقدام به عمليات ميداني و پيمايش صحرايي شد در اين رابطه کليه گياهان منطقه که قادر به شناسايي بودند ليست شدند و گونههايي که قادر به شناسايي نبودند پس از تهيه نمونه هرباريومي به کمک فلور رنگي قهرمان شناسايي شدند
پس از تهیه نقشه تیپولوژی گیاهی در محدوده مطالعاتی، به منظور شناسايي و تعيين درصـد تـاج پوشش از استقرار پلات در امتداد دو ترانسکت عمود بر هم کمک گرفته شد. درصد پوشش، ترکیب گیاهی و تولید در رلوه ها اندازه گیری شد. تعداد نمونه بر اساس روش ترسیمی و اندازه نمونه با روش سطح حداقل تعیین شد. برای تعیین شایستگی در بخش پوشش گیاهی از معیار پوشش گیاهی و شاخص اقتصادی تولید کمک گرفته شد. در این راستا نظر بومیان برای میزان مصرف اعمال شد و برای تعیین شایستگی بر اساس عوامل فیزیکی و محیطی دو معیار فاصله از جاده و شیب مبنای مطالعه قرار گرفت. لایههای اطلاعاتی مذکور در محیط نرمافزاری Arc-GIS مورد پردازش قرار گرفت. در این راستا لایه اطلاعاتی شاخصهای مربوط به پوشش گیاهی بر اساس نمونهبرداری صحرایی تهیه شد. شکل رويشي بر مبناي طرز زمستانگذراني و قرار گرفتن جوانه انتهايي تقسيمبندي شده است که در حقيقت جز طبقهبندي ران کاير محسوب ميشود.
نقشه شیب بر اساس لایه توپوگرافی که از سازمان برنامه و بودجه خریداری شده بود در محیط نرمافزاری GIS تهیه شد. پس از تهیه نقشه زیرمدلها به نقشه مدل نهایی شایستگی بر اساس روش فائو (1991) اقدام شد.
نتایج و بحث
لیست فلورستیک
با توجه به تخريب و انقراض بعضي گونههاي گياهي از مراتع در اثر خشکساليها و چراي دام، با کمک ليست فلورستيک منطقه ميتوان به گونههاي گياهي و همچنین شرایط اکولوژيکشان که در دامنههاي ويژه محيطي قادر به استقرارند پی برد که اين فرآيند منجر به تشکيل فلوريک منطقه ميشود که نتايج طبق جدول شماره (1) حاكي از وجود 84 گونه گياهي در منطقه مطالعاتي است. در اين جدول نام علمي گونه و موارد مصرف به تشريح نام فارسي، تيره، شکل رويشي و دير زيستي پرداخته شده است. لازم به ذکراست که شکل رويشي بر مبناي طبقهبندي ران کاير و طرز زمستانگذراني و قرار گرفتن جوانه انتهايي تقسيمبندي شده است. طبق ارزيابي هاي بعمل آمده در ليست فلورستيك كل گونههاي گياهي منطقه در 27 تيره گياهي دسته‌بندي مي شوندكه حاكي از تنوع بالاي گياهي در منطقه است. ولي متاسفانه گونههاي كلاس (3) از نظر خوشخوراكي در منطقه غالب هستند. طبق اين جدول گياهان كلاس (3) حدود دو برابر گونههاي كلاس (1) از نظر تعداد در مراتع منطقه حضور دارند. طبق اين ارزيابي‌ها گونههاي با فرم رويشي همي كريپتوفيت در منطقه بيش از ساير فرمهاي رويشي قابل مشاهده هستند (جدول 1). نتایج نشان داد که حدود نیمی از گونه های گیاهی منطقه دارویی هستند.
جدول 1 - ليست فلورستيک منطقه مطالعاتي
كلاس خوشخوراكي | فرم رويشي | ديرزيستي | خانواده | نام فارسي | نام علمي | |
|---|---|---|---|---|---|---|
علوفه اي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Plumboginaceae | کلاه ميرحسين | Acantholiom festucaceum |
علوفه اي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Plumboginaceae | کلاه میرحسن | Acantholimon tragoacanthium |
دارويي – صنعتي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Caryophylluceae | چوبک | Acanthophyllum sp |
دارويي – صنعتي | 3 | Phanerophyte-Tree | چند ساله | Rosaceae | نوعي بادام کوهي (الوک) | Amygdalus scoparia |
علوفه اي | 1 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | برت | Aeloropus littoralis |
علوفه اي | 1 | Hemicryptophyte | چند ساله | Gramineae | بونو | Aelorupus lagopoides |
دارويي | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Papilionaceae | خارشتر | Alhaji camelerum |
حفاظت خاک و علوفه اي | 2 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Amaranthaceae | گورموروك | Aerva persica |
علوفه اي | 1 | Terophyte-Forb | چند ساله | Crucifereae | قدومه | Allysum sp |
علوفه اي دارويي – صنعتي- علوفه اي - | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Compositeae | درمنه کوهی | Artemisia aucheri |
دارويي – صنعتي- علوفه اي | 2 | Camophtye-Shrub | چند ساله | Compositeae | درمنه دشتی | Artemisia sieberi |
علوفه اي | 1 | Cryotpphyte-Grass | چند ساله | Gramineae | ني | Arundo Donax |
دارويي – صنعتي- علوفه اي | 2 | Camophtye-Shrub | چند ساله | Papilionaceae | گون زرد | Astragalus parrowiana |
علوفه اي | 3 | Terophyte-Grass | يكساله | Gramineae | سرخ سرک | Boissiera squrrosa |
علوفه اي | 3 | Terophyte-Grass | يكساله | Gramineae | جوموش | Bromus tecterum |
دارويي – خوراکي | 3 | Terophyte-Grass | يكساله | Gramineae | جوموش سه سيخکي | Bromus dantonia |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Grasslike | چند ساله | Gramineae | جگن | Carex stenophyllum |
دارويي – صنعتي | 3 | Phanerophyte-Bushy tree | چند ساله | Asclepiadaceae | استبرق | Calotropis procera |
علوفه اي و حفاظت خاک | 3 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Polygonaceae | اسکنبيل | Calligonum persicum |
دارويي – صنعتي – علوفه اي | 1 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Compositeae | کاسني | Cichorium sp |
دارويي-صنعتي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Cucurbitaceae | هندوانه ابوجهل | Citrulus colocynthis |
دارويي-صنعتي |
| Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Capparidaceae | كور | Capparis spinosa |
علوفه اي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Compositeae | كپوك | Cousinia stocksii |
علوفه اي | 3 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Convovulaceae | پيچک خاردار | Convolvulus spinosus |
علوفه اي | 2 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Menispermaceae | زامور | Cocculus pendulus |
علوفه اي و دارويي-صنعتي | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | ناگرد نر | Cymbopogon parkeri |
علوفه اي و دارويي-صنعتي | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | ناگرد ماده | Cymbopogon olivieri |
- | 3 | Phanerophte-Shrub | چند ساله | Daphnaceae | توربيت | Daphne oleoides |
دارويي – علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Compositeae | شکرتيغال | Echinops robostrus |
دارويي – خوراکي – صنعتي – علوفه اي | 3 | Cryptophyte-Grasslike | يكساله | Liliaceae | سريش | Eremerus sp |
علوفه | 3 | Hemicryptophyte-Grass | يكساله | Gramineae | بیابان گندمی | Eremopyrum orientale |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Umbelifereoe | زول | Eringium bungie |
دارويي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Ephorbiaceae | شیرسگ | Ephorbia sp |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Zygophyllaceae | اسپند رومي | Fagonia spp. |
علوفه اي | 1 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Brassicaceae | قلم بياباني | Fortuynia Bungei |
حفاظت خاک و علوفه اي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Caryophyllaceae | گروچ | Gymnocarpos decander |
دارويي، خوراکي و علوفه | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Compositeae | کنگر | Gundelia turnefortii |
علوفه اي و حفاظت خاک | 3 | Camophyte-Bushy tree | چند ساله | Chenopodiaceae | رمس | Hammada salicornica |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Boraginaceae | آفتاب پرست | Helioteropium sp |
علوفه اي | 3 | Camophtye--Bushy tree | چند ساله | Compositeae | کرقيچ | Hertia intermedia |
- | 3 | Camophtye-Shrub | چند ساله | Compositeae | چرخه | Laonnea microphylla |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Labiateae | فراسیون | Marrobium vulgsris |
علوفه اي-دارويي | 1 | Hemicryptophyte | چند ساله | Papilionaceae | یونجه | Medicago sativa |
علوفه اي – دارويي – صنعتي | 3 | Cryptophyte-Grasslike | يكساله | Liliateae | کلاغک | Muscari sp |
علوفه اي – دارويي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Labiateae | پونه | Menta piperata |
- | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Labiateae | پونه ساي | Nepeta sp |
- | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Chenopodiaceae | سگ دندان | Noea macranata |
- | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Boraginaceae | چشم گربه اي | Nonea sp |
علوفه اي | 3 | Camophtye-Shrub | چند ساله | Compositeae | خار زن بابا | Onopardon sp |
علوفه اي- دارويي | 3 | Phanerophte-Shrub | چند ساله | Labiateae | گلدر-خورانش | Otostegia persia |
علوفه اي | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | ریش پری | Pennisetum sp |
دارويي | 3 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Asclepiadaceae | گريشه | Periploca aphylla |
دارويي – صنعتي | 2 | Cryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | چمن پيازي | Poa bobosa |
دارويي – صنعتي | 3 | Phanerophyte--Tree | چند ساله | Anacardiaceae | بنه | Pistacia atlantica |
دارويي – صنعتي | 3 | Phanerophyte---Tree | چند ساله | Anacardiaceae | کسور | Pistacia khinjuke |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Zygophyllaceae | اسپند | Peganum harmala |
علوفه اي – دارويي | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | ني | Praragmatis sp |
علوفه اي | 2 | Phanerophyte-Bushy tree | چند ساله | Polygonaceae | پرند | Petropyrum aucheri |
علوفه اي | 1 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Polygonaceae | هفت بند پيچكي | Polygonum convolvolus |
علوفه اي | 1 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Rosaceae | توت روباه | Poterium Sanguisorba |
علوفه اي و حاصلخيز کننده خاک | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Compositeae | کک کش | Pulicaria arabica |
علوفه اي | 3 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Umbelifreae | سگ دندان | Pycnocycla musiformis |
دارويي | 3 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Apocyanaceae | گيشبرگ | Rhazya stricta |
علوفه اي و دارويي | 3 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Labiateae | تخم شربتي | Salvia sp |
علوفه اي | 3 | Camophyte-Shrub | چند ساله |
| شور بیابانی | Salsola tomentosa |
علوفه اي | 3 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Chenopodiaceae | نوعی علف شور | Salsola incanescence |
علوفه اي | 2 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Chenopodiaceae | شور خاردار | Salsola kali |
علوفه اي | 2 | Camophtye-Shrub | چند ساله | Compositeae | جاروسفيد | |
علوفه اي | 1 | Cryptophyte-Forb | چند ساله | Compositeae |
| Scorzonera radicoza |
علوفه اي | 3 | Camophtye-Forb | چند ساله | Scropholariaceae | خرگوشک | Scrophlaria sp |
علوفه اي – دارويي | 3 | Hemicryptophyte-Forb | چند ساله | Crucifereae | خاکشير تلخ | Sisemberyum sp |
علوفه اي | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | يال اسب | Stipa barbata |
علوفه اي | 3 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | يال اسب | Stipa capensis |
علوفه اي و حفاظت خاک | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | سبد نر | Stipagrostis pennata |
علوفه اي و حفاظت خاک | 2 | Hemicryptophyte-Grass | چند ساله | Gramineae | سبد ماده | Stipagrostis plomosa |
حفاظت خاک | 3 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Tamaricaceae | گز درختچه اي | Tamarix indica |
حفاظت خاک | 3 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Tamaricaceae | انواع گونه هاي گز | Tamarix spp |
علوفه اي | 1 | Camophyte-Shrub | چند ساله | Papilionaceae | لاتي-هورش | Taverniera cuneifolia |
علوفه اي | 3 | Terophyte-Grass | يكساله | Gramineae | چمن چهارپر | Tetrataenium sp |
علوفه اي | 2 | Hemicryptophyte-Grasslike | چند ساله | Thyphaceae | لوئي | Thypha latifolia |
دارويي-صنعتي | 3 | Hemicryptophyte-Shrub | چند ساله | Labinteae | مريم نخودي | Toucrium stocksianum |
حفاظت خاک، علوفه اي | 2 | Camophyte-Bushy tree | چند ساله | Zygophyllaceae | قيچ | Zygophyllum eurypterum |
علوفه اي، خوراکي، دارويي-صنعتي و حفاظت خاک | 1 | Phanerophte-Bushy tree | چند ساله | Rhamnaceae | کنار | Ziziphus spina-christi |
تشريح تيپهاي گياهي
طبق ارزیابی های بعمل امده 7 جامعه گیاهی در منطقه مورد مطالعه تفکیک و شناسایی شد (جدول 2). بر اساس آماربرداری در جوامع گیاهی در جدول (3)، محدودهی مطالعاتی گونههای غالب در جامعه گیاهی بادام کوهی-بنه گونههای Amygdalus scoparia و Pistacia atlantica با میانگین 75/16 و 275/9، تیپ بادام کوهی Amygdalus scopariaو Pistacia atlantica با میانگین 2/19 و 32/2، جامعه گیاهی درمنه دشتی Artemisia sieberi و Ephorbia sp با میانگینهای 7/20 و 32/1، جامعه سیاهفژ گونههای Cousinia stocksii، Bromus tecterum، Echinops robostrus، Stipa barbata با میانگینهای 97/15، 5/1، 42/ و 3/1، تیپ گیاهی قیچ با گونههای Zygophyllum eurypterum، Artemisia sieberi و Echinops robostrus با میانگین 65/16، 1/8 و 075/1، تیپ قلم بیابانی با گونههای Fortuynia Bungei، Calligonum persicum، Echinops sp، Pycnocycla musiformis، Zygophyllum eurypterum و Rhazya stricta به ترتیب میانگینهای 72/16، 32/2، 72/1، 22/1 و 12/1، تیپ گیاهی گیشبرگ با گونههای Rhazya stricta، Salvia sp، Taverniera cuneifolia، Hammada salicornica و Stipa capensis با میانگینهای به ترتیب 57/9، 67/2، 05/2، 15/1 و 12/1 وجود داشت.
جدول 2- تيپ ها و جوامع گياهي شناسايي شده در حوزه مطالعاتي
رديف | نام تيپ يا جامعه گياهي | نام فارسي | کد تيپ يا جامعه گياهي | محدوده طول هاي جغرافيايي | محدوده عرض هاي جغرافيايي |
1 | Artemisia sieberi | درمنه دشتي | Ar si | 637004 -640496 | 3165497 -3169624 |
2 | Cousinia stocksii | سياه فژ | Co st | 641171 -650458 | 3160576 -3167878 |
3 | Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica | بادام كوهي- بنه | Am sc – Pi at | 636924 -652601 | 3157242 -3168394 |
4 | Amygdalus scoparia | بادام كوهي | Am sc | 646092 -651728 | 3172601 -3174823 |
5 | Fortuynia Bungei | قلم بياباني | Fo bu | 645854 -656967 | 3164902 -3177721 |
6 | Rhazya stricta | گيشبرگ | Rh st | 652641 -652879 | 3170537 -3174427 |
7 | Zygophyllum eurypterum | قيچ | Zy eu | 636686 -652205 | 3162679 -3175578 |
جدول 3. میانگین درصد پوشش گونههاي جامعه گیاهی منطقه مورد مطالعه
گونه ها | تیپهای گیاهی | ||||||
بادام کوهی – بنه Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica | جامعه بادام کوهي Amygdalus scoparia | درمنه دشتی Artemisia sieberi | تیپ گیاهی سیاهفژ Cousinia stocksii | تیپ مرتعی قیچ Artemisia sieberi | تیپ مرتعی قلم بیابانی Fortuynia Bungei | تیپ مرتعی گیشبرگ Rhazya stricta | |
Amygdalus scoparia | 16.175 | 19.2 | - | - | - | - |
|
Pistacia atlantica | 9.275 | 2.325 | - | - | - | - |
|
Daphne oleoides | 0.4 | 0.3 | - | - | - | - |
|
Stipa barbata | 0.85 | 1.3 | 0.725 | 1.3 | - | - |
|
Lactuca orietalis | 0.5 | - | 0.725 | - | 0.25 | - |
|
Astragalus parrowiana | - | 0.25 | - | - | - | - |
|
Petropyrum olivieri | 0.825 | 0.8 | - | 0.8 | - | - |
|
Pennisetum sp | 0.725 | 0.65 | - | - | - | - |
|
Zygophyllum eurypterum | 0.725 | - | - | 0.25 | - | - |
|
Acanthophyllum sp | - | 1.425 | - | - | - | - |
|
Bromus dantonia | - | 1.5 | 0.55 | - | - | - |
|
Acantholiom festucaceum | - | 0.5 | - | - | - | - |
|
Artemisia sieberi | - | - | 20.7 | - | 8.1 | - |
|
Ephorbia sp | - | - | 1.325 | - | - | - |
|
Allysum sp | - | - | 0.3 | - | - | - |
|
Hertia intermedia | - | - | 0.5 | - | - | - |
|
Petropyrum olivieri | - | - | 0.25 | - | - | - |
|
Boissiera squrrosa | - | - | 0.375 | - | - | - |
|
Acanthophyllum sp | - | - | 0.75 | - | - | - |
|
Cousinia stocksii | - | - | - | 15.975 | - | - |
|
Artemisia sieberi | - | - | - | 0.75 | - | - |
|
Daphne oleoides | - | - | - | 0.3 | - | - |
|
Marrobium vulgsris | - | - | - | 0.65 | - | - |
|
Echinops robostrus | - | - | - | 1.425 | 1.075 | - |
|
Bromus tecterum | - | - | - | 1.5 | 0.75 | - |
|
Alhaji camelerum | - | - | - | 0.5 | - | - |
|
Zygophyllum eurypterum | - | - | - | - | 16.65 | 1.725 |
|
Acantholiom festucaceum | - | - | - | - | 0.525 | - |
|
Noea macranata | - | - | - | - | 0.525 | - |
|
Lactuca orietalis | - | - | - | - | - | - |
|
Eringium bungei | - | - | - | - | 0.575 | - |
|
Dianthus sp | - | - | - | - | 0.3 | - |
|
Convolvulus spinosus | - | - | - | - | 0.5 | - |
|
Fortuynia Bungei | - | - | - | - | - | 16.725 |
|
Calligonum persicum | - | - | - | - | - | 2.325 |
|
Echinops sp | - | - | - | - | - | 1.125 |
|
Pycnocycla musiformis | - | - | - | - | - | 1.225 |
|
Rhazya stricta | - | - | - | - | - | 1 |
|
Salvia sp. | - | - | - | - | - | 0.75 | 2.675 |
Ephedra pachyclada | - | - | - | - | - | 0.6 |
|
Rhazya stricta | - | - | - | - | - | - | 9.575 |
Hammada salicornica | - | - | - | - | - | - | 1.125 |
Taverniera cuneifolia | - | - | - | - | - | - | 2.05 |
Atriplex canecsens | - | - | - | - | - | - | 0.5 |
Stipa capensis | - | - | - | - | - | - | 1.15 |
Aerva persica | - | - | - | - | - | - | 0.25 |
درصد کل پوشش تاجی | 29.475 | 28.25 | 2602 | 23.45 | 29.275 | 25.475 | 17.325 |
درصد لاشبرگ | 6.225 | 9 | 6.75 | 6 | 2.5 | 2.375 | 1.7 |
درصد سنگ و سنگریزه | 28.25 | 31.475 | 18.75 | 7.875 | 6.325 | 8.325 | 4.2 |
درصد پوشش کل | 63.95 | 68.725 | 51.7 | 37.325 | 38.1 | 36.175 | 23.225 |
درصد خاک لخت | 29.475 | 31.275 | 48.3 | 62.675 | 61.9 | 63.825 | 76.775 |
تعیین مدل نهایی
طبق ارزیابی های بعمل آمده در محیط نرم افزار Arc-GIS مدل نهایی شایستگی مرتع پس از بدست آوردن زیرمدلهای فاصله از جاده، شیب، ترکیب گیاهی و شاخص اقتصادی تولید برای گیاهان دارویی بر اساس عامل محدود کننده مکانیابی شد (نقشه 1-4). طبق نتایج جدول 3 شاخص اقتصادی تولید، عامل محدود کننده قوی برای برخی از جوامع گیاهی بود. (Movaghari et al., 2004) نیز دریافتند که این شاخص محدود کننده گیاهان دارویی مراتع حوزه آبخيز لاسم هراز میباشد. توجه به تقویت شرایط خاک و مدیریت بهینه چرای دام میتواند در بالا بردن کارایی تیپهای گیاهی در راستای کمرنگ کردن اثر این عامل به دستگاههای اجرایی کمک کند. بنابراین شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا برای تیپهای گیاهی قلم بیابانی و سیاه فژ محسوب میشود. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه های دارویی نامناسب محسوب میشوند و همچنین تیپهای گیاهی گیشبرگ و قیچ از نظر این شاخص شایستگی ضعیف دارند. مهمترین عوامل اکولوژیکی مؤثر بر پراکنش گونههای دارويی و صنعتی، ارتفاع، درصد و جهت شیب، اقلیم و بارندگی معرفی گردیدند. خواستگاه اکولوژیکی گیاهان دارويی و صنعتی متاثر از عوامل طبیعی نظير ارتفاع، بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و وضعیت خاک است، که در تراکم و پراکنش آنها، اثر مستقیم دارد(Bahmani et al., 2010). با این وجود در اکوسیستمهای مرتعی منطقه جوامع گیاهی بادام-بنه، درمنه و بادام از نظر شایستگی مرتع جهت برداشت گونههای دارویی از درجه متوسط (S2) برخوردار هستند که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی میتوانند در بهبود معیشت بومیان منطقه کارساز باشند (نقشه 5).
جدول 4- شاخص اقتصادی تولید گیاهان دارویی در تیپ های گیاهی
تيپ يا جامعه | کل توليد قابل استفاده (kg/ha) | تولید بر اساس میزان مصرف | ضریب جاذبه بازار | شاخص اقتصادی تولید | زیرمدل شاخص | ||||
کم | متوسط | زیاد | 0.5 | 0.75 | 1 | ||||
Co st | 58 | 58 | 0 | 0 | 29 | 0 | 0 | 29 | N |
Am sc – Pi at | 179.8 | 143.84 | 35.96 | 0 | 71.92 | 26.97 | 0 | 98.89 | S2 |
Ar si | 112 | 28 | 0 | 84 | 14 | 0 | 84 | 98 | S2 |
Fo bu | 70 | 55 | 0 | 0 | 27.5 | 0 | 0 | 27.5 | N |
Rh st | 85 | 63.75 | 4.25 | 17 | 31.875 | 3.1875 | 17 | 52.0625 | S3 |
Am sc | 161.9 | 97.14 | 64.76 | 0 | 48.57 | 48.57 | 0 | 97.14 | S2 |
Zy eu | 98 | 83.3 | 14.7 | 0 | 41.65 | 11.025 | 0 | 52.675 | S3 |
|
|
|
|
نقشه 1- لایه اطلاعاتی جاده | نقشه 2- لایه اطلاعاتی تیپ های گیاهی |
|
|
نقشه 3- لایه اطلاعاتی درصد پوشش گیاهی نقشه 4- لایه اطلاعاتی شیب | |
| |
نقشه 5- مدل نهایی شایستگی
نتیجهگیری
بر اساس نتایج این تحقیق شاخص اقتصادی تولید مراتع منطقه مطالعاتی ضعیف است که یکی از عوامل آن میتواند چرای بیش از حد مراتع منطقه باشد. همچنین با مدیریت اصولی بخشهایی با شایستگی ضعیف (تیپهای گیاهی قلم بیابانی و سیاه فژ) را میتوان ارتقا داد ولی در کوتاه مدت امکان ارتقا و بهبود مراتعی با شایستگی نامناسب وجود ندارد. لذا پیشنهاد میشود دستگاههای اجرایی با کمک گرفتن از گونههای دارویی بومی به احیای این مناطق عنایت داشته باشند. نتایج این تحقیق مبنی بر تفاوت معنی دار شایستگی مراتع از نظر خدمات دارویی با یافته های (Sour et al., 2013) در مراتع طالقان و همچنین نتایج (Motamedi, 2023) در مراتع مارقور ارومیه همسویی و مطابقت داشت. به منظور رفع محدودیت از منظر شاخص اقتصادی تولید دو روش 1- افزایش توان تیپهای گیاهی با مدیریت و توجه به حاصلخیزی خاک و 2- افزایش جذابیت بازار از طریق رونق دادن به بازار گونههای دارویی در داخل کشور و تکمیل نمودن زنجیره تولید محصولات دارویی ارگانیک در صنعت داروسازی پیشنهاد میگردد.
REFRENCES
Arzani, H. 2006. Determine range suitability by using RS and GIS. National plan report, Iranian scientific research council, Executor organization: Department of Natural Resources, Tehran University.
Amiri, F. and Arzani, H. 2019. Competence model of using medicinal and industrial plants in Qara Aghach Semirom rangelands. Rangeland and Watershed Management, Iranian Journal of Natural Resources. 80 (1); 15-28. (In Farsi)
Amiri, F. Arzani, H. and Guilly, A. 2013. Investigating the diversity of martyrs and pollen plants in the management of beekeeping from rangeland (Case study: Ghareh Aghach watershed). Journal of Natural Resources., 65(4): 449 - 460. (In Farsi)
Arzani, H. and Abedi, M. 2015. Evaluation of Rangelands, Audit and Monitoring. Volume One. Tehran, Tehran University Press, 224 pages. (In Farsi)
Bagheri, R. Mohseni Saravi, M. and Chaichi, M. 2010. Effect of grazing intensity on some chemical properties of soil in semi-arid. Journal of Rangeland Research., .3: 398- 412. (In Farsi)
Bagheri, R. and Arjomand Tajadini, M.J. 2012. Allelopathic effects of Thymus caramanicus. Jalas on some vegetative indexes of Amygdalus scoparia Spach. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants., 27(2): 261-270. (In Farsi)
Bahmani, M. Avijgan, M. Hossaini, S.R. Najafzadeh Varizi, H. Bahmani, E. and Mehrzadi, S. 2010. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Herbal Drugs (An International Journal on Medicinal Herbs). 1(2): 49-57.
FAO. 1991. Guidelines: Land evaluation for extensive grazing. FAO Soils Bulletin No. 58. FAO, Rome, Italy. 170 pp.FAO. 1993. Guideline for land use planning. FAO Development Series, No: 1, FAO, Rome, 96 pp.
Fazilati, A. and Hosseini Araghi, H. 2017. Country Rangelands and management, adjustment and reclamation methods of it. Range engineering office press. (In Farsi)
Hamzehnejad, N. Arzani, H. Bagheri, R. and Javadi S.A. 2020. Prioritization of Rangeland Species Functions with Emphasis on Indigenous Knowledge of Range Holders (Case study: Titoeieh Area in Baft Township, Kerman, Iran). Journal of Rangeland Science., 10 (4): 370-383.
Holechek, J.L. Pieper, R.D. and Herbel, C.H. 2001. Range Management Principles and Practices, 4 th ed. Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ. 420 pp.
Moghimi, J. 2005. Some introductions are important for suitable rangeland and development of rangeland reform in Iran. Technical Office of Forests and Rangelands Organization and Watershed management, 670 pages.(In Farsi)
Miranda, J.J.M. 2021. Medicinal plants and their traditional uses in different locations. In Phytomedicine (pp. 207-223). Academic Press.
Motamedi, J. 2023. Suitability Assessment of Mountain Rangelands in the Marghevar Region of Urmia for Dual-Purpose Grazing and Medicinal Plant Exploitation. Rangeland. 10:17(2):312-33.
Movaghari, M. Arzani, H. Tavili, A. Azarnivand, H. Saravi, M. and Farahpoor, M. 2015. Suitability of medicinal plants in rangelands of Lasem Watershed (Amol-Mazandaran Province). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants. 30 (6); 898-914.(In Farsi)
Sour, A. Arzani, H. Hosseini, S.H. Tavili, A. and Farahpour, M. 2013. Determination of rangeland suitability for medical and industrial plants utilization according to the instruction (case study: middle Taleghan rangelands). International Journal of Agriculture, 3(3): 610-623.
Determination of Suitability for Medicinal Functions in Daj Rangelands in Bam County
Mina Alizadeh1 and Reza Bagheri2
1Graduated in Range Management Major (Medicinal plant), Department of Natural Resources, Baft Branch, Islamic Azad University, Baft, Iran
2Associate Professor, Department of Natural Resources, Baft Branch, Islamic Azad University, Baft, Iran
Corresponding Author’s Email: bagherireza10@gmail.com
(Received: April. 17, 2024– Accepted: June. 20, 2024)
ABSTRACT
Daj region, which is part of Bam city, has high potential in the field of medicinal plants due to its great plant diversity. Therefore, the aim of this study was to identify and determine the suitability for the use of medicinal plants in this field. This research was conducted based on the method of FAO, 1991. In this method, to determine the suitability classes, the use of rangelands for different classes are considered as four good quality classes (S1), medium (S2), poor (S3) and unsatisfactory (N). The restrictive condition method was also used to determine the final model. According to the results, the most limiting environmental factor for harvesting medicinal species is the economic index of production. According to the results of this study The economic index of production is considered as an important limiting factor for competence, especially for the plant types of Fourtonia sp and Cousinia stocki, so that these two communities are considered unsuitable in terms of harvesting medicinal species and also plant types Rhazya stricta and Zygophllum eurypterum have poor competence in this index, according to this modeling, the competence of three plant communities of Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica, Artemisia sieberi, Amygdalus scoparia was assessed as moderate which can be properly utilized by indigenous individuals to have better livelihood and sustainable management on rangeland ecosystems.
Keywords: Habitat, Competence, Medicinal Plants.
