• صفحه اصلی
  • مقایسه اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روان‌شناختی و خودکارآمدی دانش‌آموزان کم‌بینا

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : PSY-2106-1338 بازدید : 108 صفحه: 0 - 0

نوع مقاله: پژوهشی

مقایسه اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روان‌شناختی و خودکارآمدی دانش‌آموزان کم‌بینا

محورهای موضوعی : روان سنجی

میرعون موسوی تیله بنی 1 (دانشجو)

تاریخ دریافت : 1400/03/11 تاریخ پذیرش : 1400/03/17 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: "درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد, توانبخشی شناختی, بهزیستی روانشناختی, خودکارآمدی"  ,

چکیده مقاله :

هدف از پژوهش حاضر مقایسه اثر بخشی درمان مبتنی بر پذیرش و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در دانش آموزان دختر و پسر کم بینا مقطع متوسطه‌ی دوم مدارس تهران بود. روش مطالعه پیش‌آزمون- پس‌آزمون با گروه آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری پژوهش را کلیه دانش آموزان پسر کم بینای مقطع متوسطه‌ی دوم مدارس تهران در سال 1399 تشکیل داد که ازاین‌بین با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس تعداد 45 نفر (دو گروه مداخله ACT و CRT و گروه کنترل) انتخاب شدند. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه‌های بهزیستی روانشناختی ریف (1980) و خودکارآمدی شوارتز و جروسلم (1995) جمع‌آوری گردید. داده‌ها با استفاده از آزمون‌های تحلیل کوواریانس چند متغیره و تک متغیره و همچنین آزمون تعقیبی بونفرونی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیره در فرضیه اول و سوم نشان داد با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها F به دست آمد در مولفه های بهزیستی روانشناختی در سطح 05/0 معنی‌دار است. به‌عبارت‌دیگر نمرات پس‌آزمون این متغیرها در گروه آزمایش با گروه کنترل تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین نتایج تحلیل واریانس تک متغیره در فرضیه های دوم و چهارم نیز نشان از تفاوت دو گروه مداخله با گروه کنترل در متغیر خودکارآمدی داشت. از طرفی مقایسه اثربخشی دو روش مداخله ACT و CRT در مولفه های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران و زندگی هدفمند تفاوت معناداری را با یکدیگر نشان دادند اما در بقیه مولفه های بهزیستی رواشنناختی و همچنین متغیر خودکارآمدی از نظر تاثیر تفاوت معناداری بین دو روش مداخله ACT و CRT مشاهده نشد. واژه‌های کلیدی: درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، توانبخشی شناختی، بهزیستی روانشناختی، خودکارآمدی 

چکیده انگلیسی:

The aim of the present study was to compare the effectiveness of acceptance-based therapy and cognitive rehabilitation on psychological well-being and self-efficacy in visually impaired male and female high school students in Tehran. The study method was pretest-posttest with experimental and control groups. The statistical population of the study consisted of all visually impaired male students in the second secondary school of Tehran in 1399, of which 45 people (two groups of intervention ACT and CRT and control group) were selected using available sampling method. Data were collected using the Reef (1980) Psychological Well-Being Questionnaire and the Schwartz and Jerusalem Self-Efficacy Questionnaire (1995). Data were analyzed using multivariate and univariate analysis of covariance as well as Bonferroni post hoc test. The results of multivariate analysis of covariance in the first and third hypotheses showed that by controlling the effect of pretests, F was obtained in the components of "psychological well-being" at the level of 0.05 is significant. In other words, there are significant differences between the post-test scores of these variables in the "experimental group" and the "control group". The results of univariate analysis of variance in the second and fourth hypotheses also showed the difference between the two intervention groups and the control group in the self-efficacy variable. On the other hand, comparing the effectiveness of ACT and CRT intervention methods in their acceptance components, positive relationships with others and purposeful life showed a significant difference with each other, but in other components of narratological well-being and self-efficacy variable in terms of significant difference between the two intervention methods ACT and CRT were not observed.Keywords: Acceptance and commitment based therapy, Cognitive rehabilitation, Psychological well-being, Self-efficacy

منابع و مأخذ:
_||_
متن کامل:


مقایسه اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روان­شناختی و خودکارآمدی دانش­آموزان کم­بینا

میرعون موسوی تیله بنی

حسن احدی

مهرداد ثابت

چکیده

هدف از پژوهش حاضر مقایسه اثر بخشی درمان مبتنی بر پذیرش و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در دانش آموزان دختر و پسر کم بینا مقطع متوسطه­ی دوم مدارس تهران بود. روش مطالعه پیش‌آزمون- پس‌آزمون با گروه آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری پژوهش را کلیه دانش آموزان پسر کم بینای مقطع متوسطه­ی دوم مدارس تهران در سال 1399 تشکیل داد که ازاین‌بین با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس تعداد 45 نفر (دو گروه مداخله ACT و CRT و گروه کنترل) انتخاب شدند. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه‌های بهزیستی روانشناختی ریف (1980) و خودکارآمدی شوارتز و جروسلم (1995) جمع‌آوری گردید. داده‌ها با استفاده از آزمون‌های تحلیل کوواریانس چند متغیره و تک متغیره و همچنین آزمون تعقیبی بونفرونی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیره در فرضیه اول و سوم نشان داد با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها F به دست آمد در مولفه های «بهزیستی روانشناختی» در سطح 05/0 معنی‌دار است. به‌عبارت‌دیگر نمرات پس‌آزمون این متغیرها در «گروه آزمایش» با «گروه کنترل» تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین نتایج تحلیل واریانس تک متغیره در فرضیه های دوم و چهارم نیز نشان از تفاوت دو گروه مداخله با گروه کنترل در متغیر خودکارآمدی داشت. از طرفی مقایسه اثربخشی دو روش مداخله ACT و CRT در مولفه های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران و زندگی هدفمند تفاوت معناداری را با یکدیگر نشان دادند اما در بقیه مولفه های بهزیستی رواشنناختی و همچنین متغیر خودکارآمدی از نظر تاثیر تفاوت معناداری بین دو روش مداخله ACT و CRT مشاهده نشد.

واژه‌های کلیدی: درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، توانبخشی شناختی، بهزیستی روانشناختی، خودکارآمدی


 

Comparison of the effectiveness of acceptance and commitment based therapy and cognitive rehabilitation on psychological well-being and self-efficacy of Kombina students

Mirun Mousavi

Hasan Ahadi

Abstract

The aim of the present study was to compare the effectiveness of acceptance-based therapy and cognitive rehabilitation on psychological well-being and self-efficacy in visually impaired male and female high school students in Tehran. The study method was pretest-posttest with experimental and control groups. The statistical population of the study consisted of all visually impaired male students in the second secondary school of Tehran in 1399, of which 45 people (two groups of intervention ACT and CRT and control group) were selected using available sampling method. Data were collected using the Reef (1980) Psychological Well-Being Questionnaire and the Schwartz and Jerusalem Self-Efficacy Questionnaire (1995). Data were analyzed using multivariate and univariate analysis of covariance as well as Bonferroni post hoc test. The results of multivariate analysis of covariance in the first and third hypotheses showed that by controlling the effect of pretests, F was obtained in the components of "psychological well-being" at the level of 0.05 is significant. In other words, there are significant differences between the post-test scores of these variables in the "experimental group" and the "control group". The results of univariate analysis of variance in the second and fourth hypotheses also showed the difference between the two intervention groups and the control group in the self-efficacy variable. On the other hand, comparing the effectiveness of ACT and CRT intervention methods in their acceptance components, positive relationships with others and purposeful life showed a significant difference with each other, but in other components of narratological well-being and self-efficacy variable in terms of significant difference between the two intervention methods ACT and CRT were not observed.

Keywords: Acceptance and commitment based therapy, Cognitive rehabilitation, Psychological well-being, Self-efficacy

 


 

مقدمه

یکی از مشکلات جوامع بشری وجود افراد نابینا و کم بینا است. پزشکان این عارضه را حداکثر تا 3/1 گزارش کرده اند (تاسمن1، 1996). کم بینایی دسته ای از معلولیت های جسمی است. از نظر پزشکی کم بینا به شخصی گفته می شود که وضوح چشم برتر حتی با استفاده از وسایل کمکی مانند عینک، 20 بر روی 200 یا کمتر باشد، به عبارت دیگر آنچه را که با چشم طبیعی می­توان در 200 قدمی مشاهده کرد. با این تعریف فرد کم بینا تنها می­تواند در فاصله 20 قدمی یا نزدیکتر را مشاهده کند (آرام به نقل از میلانی­فر، 1395: 4). نقص بینایی بیش از هر معلولیت دیگری باعث ناتوانی می شود. کم بیناها در زندگی شخصی و اجتماعی خود با نقایص زیادی روبرو هستند. فقدان ارتباطات اجتماعی، عدم سرگرمی، عدم امنیت مالی، نبود فرصت های شغلی، عدم استقلال شخصی و ... از جمله این کمبودهاست. مجموعه این عوامل می تواند بر سلامت روانشناختی این گروه تأثیر بگذارد. مولفه های سلامت روان مولفه های بی شماری دارند که از جمله آن مفاهیم بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی هستند. کم بینایان افرادی هستند که می توانند حروف را بخوانند اما به طرح های اصلاح شده یا کتابهایی که با حروف بزرگ چاپ شده باشند نیاز دارند (شریفی درآمدی، 1378). کم بینایان افراد خاصی با نیازهای بسیار خاص و مشکلات منحصر به فرد هستند. در بسیاری از موارد، حتی دوستان و نزدیکان این افراد نیز در درک وضعیت آنها مشکل دارند و معتقدند که کم بینا می تواند چیزی بهتر از آنچه ادعا می کند را ببیند. زیرا می تواند به این طرف و آنطرف حرکت کنند (نامنی و همکاران، 1381).

مفهوم بهزیستی روانشناختی به عنوان واژه ای برای سلامت روان عمومی در تحقیقات روانشناسی استفاده می شود. افزایش ظرفیت حالتهای مثبت و کاهش حالتهای منفی به عنوان رفاه مطلوب تعریف می شود. به طور کلی، بهزیستی روانشناختی با تعامل با چالش های هستی شناختی و تلاش برای رشد شخصی تعریف می شود و با مدل شش مولفه­ای ریف مشخص می شود. ریف ، بهزیستی روانشناختی را "دستیابی به کمال در تحقق توانایی واقعی فرد" می نامد. در این دیدگاه، بهزیستی روانشناختی در تلاش برای ارتقا استعدادها و توانایی های فرد تجلی می یابد. ابعاد بهزیستی روانشناختی از دیدگاه ریف شامل پذیرش خود ، روابط مثبت با دیگران ، خودمختاری ، زندگی هدفمند ، رشد شخصی و تسلط بر محیط است (سلیگمن2، 2005).

بعد از بهزیستی روانشناختی ، خودکارآمدی3 مولفه بعدی مورد مطالعه در جامعه آماری این مطالعه یعنی دانش آموزان کم بینا است. خودکارآمدی مفهومی است که توسط بندورا (1997) ابداع شده و به ارزیابی شناختی فرد از توانایی­ها، توانایی انجام یا عدم موفقیت در انجام وظایف یا تکالیف فرد اشاره دارد. از طرف دیگر، خودکارآمدی یکی از متغیرهای شخصی تأثیرگذار بر یادگیری و عملکرد تحصیلی دانش آموزان است که در سالهای اخیر مورد توجه متخصصان در زمینه های روانشناسی، تربیت و آموزش قرار گرفته است. بندورا خودکارآمدی را قضاوت افراد در مورد توانایی آنها در سازماندهی و اجرای یک سری وظایف برای دستیابی به انواع خاصی از عملکرد می­داند. به گفته بندورا، دانش آموزان خودکارآمد بیشتر از کسانی که در توانایی خود شک دارند، با مشکلات جدی روبرو می شوند و پشتکار بیشتر نشان می دهند (سامی­وند به نقل از پینترینچ و شراین، 1394: 5). در واقع، باورهای خودکارآمدی از قدرت انگیزشی بسیار بالایی برخوردار هستند زیرا در انتظارات افراد از موفقیت تأثیر می­گذارند و میزان تلاش و پشتکار فرد را تعیین می کنند (سامی­وند به نقل از افکلیدز، 1394: 6).

 

 

 

 

بسیاری از افراد معلول به دلیل شرایط خاص جسمی که دارند در بیشتر موارد روانشناختی ذکر شده در این مقاله (بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی) دارای کاستی هایی هستند که باید این کمبودها کاهش یا برطرف شوند. لازم است برخی از روش­های درمانی مانند پذیرش، تعهد و درمان توانبخشی شناختی را برای رشد و شکوفایی این افراد در مقایسه با همسالان و دیگر افراد جامعه پیاده سازی کنیم. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یک رفتار درمانی موج سوم است که آشکارا تغییر عملکرد افکار و احساسات را به جای تغییر در محتوا و فراوانی آنها را می پذیرد ، یا ریشه در یک نظریه فلسفی به نام زمینه گرایی عملکردی دارد. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد مبتنی بر یک برنامه تحقیقاتی در زبان و شناخت به نام تئوری روابط ذهنی است. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد دارای شش فرایند اصلی است که منجر به انعطاف پذیری روانشناختی می شود. این شش فرایند عبارت­اند از: پذیرش، گسلش شناختی، خود به عنوان زمینه، ارتباط با زمان حال، ارزش­ها و عمل متعهدانه (هیز4 و همکاران، 2006). مداخلات درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد افزایش معنی­داری در تمایل به مشارکت در فعالیت­های دشوار در عین تجربه هیجانات دشوار را نشان داده­اند (ماسولا5، 2004). فرایندهای مرکزی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد به افراد می­آموزند چگونه دست از بازداری فکر بردارند، چگونه با افکار مزاحم آمیخته شوند و باعث می­شود فرد هیجانات نامطبوع را بیشتر تحمل کند (توهینگ6، 2009).

پذیرش یک گزینه مهم برای اجتناب مبتنی بر تجربه است که شامل پذیرش فعال و آگاهانه حوادث شخصی است که مربوط به تاریخچه شخص است و با تلاش نکردن برای کاهش فراوانی یا تغییر شکل آن وقایع، به ویژه هنگام ایجاد آسیب روانشناختی می شوند، با هم مرتبط هستند. در فعالیت متعهدانه، شخص تشویق می شود تا تمام تلاش خود را برای رسیدن به هدف انجام دهد. در واقع ، در این نوع درمان ، هدف اصلی ایجاد انعطاف پذیری روانشناختی است. یعنی ایجاد توانایی برای انتخاب عملی بین گزینه های مختلف مناسب تر است؛ نه فقط برای جلوگیری از ایجاد مزاحمت در افکار، احساسات، خاطرات یا خواسته ها یا تحمیل آنها به یک شخص (فورمن7 و بندرگاهت، 2008). درمان پذیرش و تعهد  که از یک چارچوب نظری و فلسفی منسجم برخوردار است، یک مداخله روانشناختی مبتنی بر تجربه است که ترکیبی از استراتژی های مبتنی بر آگاهی و پذیرش با استراتژی های تعهد و تغییر رفتار برای افزایش انعطاف پذیری روانشناختی است. انعطاف پذیری روانشناختی به این معنی است که فرد کاملاً با لحظه حال در ارتباط است و بسته به شرایط موقعیتی که در آن قرار دارد، رفتار خود را مطابق با ارزشهایی که انتخاب کرده تغییر می دهد یا ادامه می دهد. درمان مبتنی بر "پذیرش" و تعهد به عنوان یک مداخله رفتاری به افراد کمک می کند تا در لحظه فعلی بیشتر زندگی کنند و در عوض بر افکار، اهداف، احساسات و عواطف مهم تمرکز کنند (هیز و استروساهل8، 2004).

درمان پذیرش و تعهد ACT بر بافتارگرایی کنشی بنا شده است. هدف بافتارگرایی کنشی، پیش بینی و تأثیرگذاری بر اعمال مداوم کل ارگانیسم در تعامل با زمینه تاریخی و موقعیتی است. ایجاد رفتار موثر به دستکاری موفقیت آمیز حوادث نیاز دارد و فقط متغیرهای زمینه ای می توانند مستقیماً دستکاری شوند. درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد نوعی درمان نوپا است که در مراکز علمی معتبر جهان مورد توجه زیادی قرار گرفته است و در موارد اضطراری و در بحران ها و معالجه بیماران آشفته و اختلالات پیچیده بسیار مورد توجه و استفاده قرار گرفته است. اما در عین حال، تأثیر این روش درمانی بر روی مولفه های مرتبط با سلامت روان در افراد و دانش آموزان کم بینا به ندرت مورد مطالعه قرار گرفته است. نوع دیگر مداخله ای که می تواند برای معلولان مورد استفاده قرار گیرد توانبخشی است. به معنای گسترده، توانبخشی در درجه اول بر افزایش عملکرد انسان و کیفیت زندگی متمرکز است. برخلاف سایر شاخه های مراقبت های بهداشتی که اساساً بر پیشگیری و درمان بیماری متمرکز هستند ، توانبخشی یک رابطه پیچیده بین بیمار و توانایی عملکردی او است. توانبخشی محدود به بهبود ناتوانی جسمی نیست. توانبخشی شناختی شاخه دیگری از توانبخشی است که به دنبال بهبود عملکرد و استقلال در بیماران مبتلا به اختلالات شناختی مرتبط با بیماری جسمی است.در حقیقت، این نوعی مداخله در کار درمانی، درمان توانبخشی شناختی9 است که نقایص شناختی از جمله عملکردهای اجرایی در انواع اختلالات را ارزیابی و درمان می کند. کاردرمانگران در این زمینه ابتدا با استفاده از روشهای ارزیابی رایج و استاندارد ، مشکلات مربوط به برنامه ریزی ، توانایی کنترل ، کنترل خود و حل مسئله را بررسی می کنند. سپس ، برای درمان این کمبودها ، از تکنیک ها و رویکردهای توانبخشی شناختی استفاده می کند که شامل: ترمیم عملکرد آسیب دیده ، بهینه سازی عملکرد باقیمانده ، جبران عملکرد از دست رفته ، جبران عملکرد سالم و برخی دیگر از فعالیت های هدفمند است. به طور کلی ، توانبخشی شناختی شامل مداخلات با هدف کاهش آسیب ها یا مداخلاتی است که برای کاهش اثرات ناتوان کننده آن آسیب ها استفاده می شود. این مداخلات از طریق فناوری و سایر استراتژیهای جبرانی استفاده می شود تا افراد دارای ناتوانی شناختی و جسمی را قادر به انجام فعالیتهای مهم زندگی خود کنند و بیشتر درگیر جامعه شوند. عدم وجود پژوهشی دقیقاً مبتنی بر چنین مداخله­ای در جامعه کم بینایان و به ویژه در جامعه هدف مطالعه حاضر، یعنی دانش­آموزان کم بینا، انجام چنین تحقیقاتی را ضروری می کند. همچنین، انتخاب متغیرهای بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بر روی افراد کم بینا به این دلیل است که جامعه هدف در این ویژگیها دارای کاستی­هایی است که می توان با درمانهای پذیرش، تعهد و توانبخشی شناختی کمبودهای بهداشت روان در این جامعه آماری تا حدودی قابل توجه­ای کاهش داد.

از این رو پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که آیا میان اثربخشی این دو شیوه درمان یعنی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روان­شناختی و خودکارآمدی دانش­آموزان کم­بینا تفاوت معنی­داری وجود دارد؟

مواد و روش­ها

روش تحقیق در این پژوهش از نوع مداخله­ای شبه­آزمایشی است. در این تحقیق دانش­آموزان بر اساس صفات موثر در پژوهش به سه گروه همسان با پایین­ترین سطح واریانس در دو گروه آزمایش درمانی (ACT) و (CRT) و یک گروه کنترل دسته­بندی شد. نمره­ی بهزیستی روان­شناختی و خودکارآمدی گروه­های نمونه طی دو مرحله پیش­آزمون و پس­آزمون توسط پرسشنامه­ها گردآوری شد. جامعه آماری مورد مطالعه، شامل دانش­آموزان پسر و دختر کم­بینای مقطع متوسطه دوم مدارس تهران است و روش نمونه گیری در پژوهش حاضر از نوع در دسترس است. پس از گردآوری داده­های پیش­آزمون، دانش­آموزان کم­بینای یک گروه آزمایشی تحت مشاوره مبتنی بر پذیرش و تعهد و گروه آزمایشی دوم تحت درمان روش توانبخشی شناختی قرار گرفتند، اما دانش­آموزان گروه کنترل، درمانی را دریافت نکردند. سپس پس­آزمون برای هر سه گروه مجدد برگزار و در نهایت میزان اثربخشی دو روش درمانی ابتدا بر روی هرکدام از شاخص­های بهزیستی روان­شناختی و خودکارآمدی سنجیده شد و سپس در هریک از شاخص­های مذکور تفاوت اثربخشی دو روش درمانی (ACT) و (CRT) مورد بررسی قرار گرفت. لازم به توضیح گروه درمانی مبتنی بر تعهد و پذیرش تحت درمان 8 جلسه­ای 45 دقیقه­ای و توانبخشی شناختی تحت درمان 12 جلسه­ای 45 دقیقه­ای قرار گرفتند.

ملاحظات اخلاقی: پیش از انجام آموزش و درمان در جلسه معارفه و توجیهی، اهداف پژوهشی به افراد نمونه عنوان شد؛ هر یک از افراد شرکت کننده در پژوهش حاضر با رضایت و آگاهی در پژوهش حاضر شرکت کردند. هیچ زیان جسمی، روحی، اجتماعی، قانونی و اقتصادی در پژوهش حاضر متوجه افراد نشد و در مرحله جمع آوری، انتقال و نگهداری اطلاعات یا نمونه­ها به حفظ اسرار آزمودنی­ها توجه شد.

ملاک­های ورود: کم بینا بودن، دانش آموز مقطع متوسطه دوم، نداشتن سابقه بستری به علت اختلالات روانی و داشتن تمایل به شرکت در پژوهش است.

ملاک­های خروج: عدم تمایل به شرکت در مداخله، دریافت یا لزوم تجویز هرگونه دارو روانپزشکی یا مشاوره روان درمانی و غیبت در جلسات مشاوره به مدت دو جلسه یا بیشتر.

ابزار: در پژوهش حاضر به منظور گردآوری اطلاعات از سه ابزار سنجش مداد کاغذی استفاده شد که به قرار زیر است:

پرسشنامه خودکارآمدی: مقیاس باورهای خودکارآمدی در دهه (1979) توسط شوارتز و جروسلم (1995) ساخته شد. این مقیاس دارای 17 ماده با دو زیر مولفه­ی جداگانه­ی خودکارآمدی عمومی و خودکارآمدی اجتماعی است که در سال (1981) به یک مقیاس 10 گویه­ای کاهش یافت (GSE-10) و تاکنون به 28 زبان دیگر برگردانده شده است (ربانی باوجدان، نیک آذین، کاویانی و خضری مقدم، 1391). این مقیاس دارای 10 گویه چهار گزینه­ای با دامنه­ی 1 تا 4 است که کمینه و بیشینه نمره آن 10 و 40 خواهد بود. پایایی و روایی مقیاس باورهای خودکارآمدی عمومی (GSE-10) در دانشجویان رشته­های روانشناسی دانشگاه­های شهید چمران اهواز و آزاد مرودشت بررسی شده است. با روش تحلیل عاملی (تحلیل سازه­های بنیادی)، سازه­ای با نام باورهای خودکارآمدی عمومی به دست آمد که تعیین کننده­ی 69/38 درصد واریانس گزینه­های مقیاس بود. شوارتزر، اشمیتز و تانگ (2000) ضریب روایی مقیاس باورهای خودکارآمدی عمومی را با سبک اسنادی خوشبینانه، در گروهی از دانشجویان 49% و با ادراک پالش در موقعیت­های فشارزا 45% و برای آموزگاران با خودتنظیمی 58% به دست آوردند که همگی ضرایب معنادار بود. شوارترز و همکاران (1997) همبستگی این مقیاس را با نمره­های افسردگی، اضطراب، سبک اسنادی خوشبینانه به ترتیب 52/0-، 60/0- و 55/0 و در نمونه اسپانیایی 42/0-، 43/0 . 57/0 گزارش کردند. ضریب روایی همزمان برای مقیاس باورهای خودکارآمدی عمومی و مقیاس عزت نفس روزنبرگ بر روی 318 نفر 30/0، در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز بر روی 267 نفر 20.0 و در دانشجویان دانشگاه آزاد مرودشت بر روی 208 نفر 23/0 به دست آمده است (رجبی، 1385).

مقیاس بهزیستی روان­شناختی ریف (RSPWB): این مقیاس را ریف در سال 1980 طراحی نمود (ریف 1995). فرم اصلی دارای 120 پرسش بود؛ ولی در بررسی­های بعدی فرم کوتاه­تر 84 سوالی، 54 سوالی و 18 سوالی نیز پیشنهاد گردید. مقیاس­های بهزیستی روان­شناختی دارای شش خرده مقیاس پذیرش خود، رابطه مثبت با دیگران، خودمختاری، رشد شخصی و تسلط بر محیط می­باشد. دایرندوک10 (2005) همسانی درونی خرده آزمون­ها را مناسب و آلفای کرونباخ آن­ها را بین 77 تا 90 به دست آورد. چمت11 و ریف همسانی درونی مقیاس­های بهزیستی روان­شناختی را بین 82% تا 90% گزارش دادند. در ایران این مقیاس توسط بیانی و همکاران بر روی 145 دانشجو انجام شد و ضریب پایایی به روش بازآزمایی 82% و خرده مقیاس­های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیب 71%، 77%، 78%، 70% و 78% به دست آمد. در مطالعه­ای که جاریوند و همکاران (1392) بر روی نمونه 100 نفری با خودکشی ناموفق انجام شد، ضریب اعتبار به دست آمده در پژوهش زنجانی طبسی (1383) با روش همسانی درونی برای کل آزمون بهزیستی روان­شناختی برابر 63% و 89% بوده است. ضریب همبستگی به دست آمده بر اساس روش بازآزمایی برای کل آزمون با روش آلفای کرونباخ 78% و برای خرده مقیاس­های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیب 74%، 73%، 70%، 77% و 72% به دست آمد. پایایی این پرسشنامه در این پژوهش با استفاده از آلفای کرونباخ 80% گزارش شده است.

پروتکل­های درمانی:

جدول 1. خلاصه دستورالعمل اجرایی جلسات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد

جلسه اول

مقدمه، دستور جلسه درمان و فرمول­بندی. هدف جلسه آشنایی با بیمار و بیان مشکلاتش – انجام مصاحبه­ها و آزمون­های روان­شناختی (پیش­آزمون) – معرفی رویکرد درمانی – شرح اصول اخلاقی و رازداری – اخذ رضایت­نامه شرکت در تحقیق

جلسه دوم

تغییر رفتار و ذهن آگاهی – تعیین دستور جلسه – تغییرات با استفاده از پذیرش در مقابل اجتناب (تمرین ناامیدی خلاق) – هدف این جلسه، شرح و نتیجه جلسه قبل – مطرح کردن مفهوم ارزش­ها – اهمیت تجربه­ی بیماران در ارتباط با نقشی که در زندگی دارند – دادن تکالیف وارسی

جلسه سوم

یادگیری با درد مزمن – ارتباط با زمان حال در مقابل غلبه بر گذشته و آینده مفهوم­سازی شده – هدف این جلسه پرداختن به پذیرش درد مزمن – انجام تمرینات تجربی برای چالش یا اثربخشی راهبردهای کنترل – بیان استعاره­ها – تکلیف شامل یادداشت تجارب روزانه

جلسه چهارم

شفاف­سازی ارزش­ها و اهداف – گسلش در مقابل آمیختگی – هدف این جلسه تمایز میان ارزش­ها و اهداف – ارزش­های شخصی در برابر ارزش­های دیگران – شفاف­سازی ارزش­ها – موانع – معرفی مفهوم گسلش از افکار و احساسات – نشان دادن راه­های عملی برای پرورش گسلش

جلسه پنجم

انگیزه – افکار – احساسات – خود به عنوان زمینه در مقابل خود مفهوم­سازی شده – مرور تکالیف و یکنواخت کردن فعالیت­ها – تمرین ذهن آگاهی – هدف این جلسه به معرفی و تمایز خود مشاهده­گر در مقابل خود مفهوم­سازی شده است – تکالیف شامل: تمرین ذهن آگاهی و خود مشاهده­گر

جلسه ششم

تصریح ارزش­ها در مقابل عدم صراحت ارزش­ها. هدف این جلسه نشان دادن اهمیت ارزش­ها و تفهیم به مراجع که چگونه ارزش­ها (تمایل/پذیرش) را ارزشمند جلوه می­دهند – درک درمانجو – بیان استعاره­ها – انجام تمرینات مانند: سنجش ارزش­ها – انتخاب­ها در برابر قضاوت­ها / تصمیم­ها – تکلیف شامل: فرم درجه­بندی شده ارزش­ها – کاربرگ اهداف

جلسه هفتم

عمل متعهدانه در مقابل منفعل بودن – تعهد در مقابل موانع مسیر ارزشمند زندگی و تمرینات ذهن آگاهی. هدف این جلسه شرکت فعالانه در یک عمل که اغلب افکار و احساسات ناخوشایند را فرا می­خواند. انجام تکالیف با توجه به ویژگی فعال­سازی رفتاری در قالب متعهد کردن درمانجو – کشف ارتباط بین اهداف، فعالیت­ها و استحکام بخشیدن به تمایل – تمرین موانع مورد انتظار – تکالیف شامل: موانع که منجر به انعطاف­ناپذیری روان­شناختی می­شوند و سپس عمل متعهدانه براساس درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد.

جلسه هشتم

خاتمه درمان. هدف جلسه شفاف­سازی ارزش­ها که شامل تقویت شناسایی ارزش­ها به شیوه غیراجتنابی و غیردفاعی است. آموزش به درمانجو که خودش یک درمانگر باشد و مهارت­های آموخته شده در درمان را پس از اتمام درمان به کار بندد – پرداختن به نگرانی­های درمانجو در مورد خاتمه درمان – راهبردهای ممکن: منعکس کردن پیشرفت­های حاصل شده و اهداف پیوسته درمانجو – برنامه­ریزی برای بعد از درمان

جدول 2. خلاصه دستورالعمل اجرایی جلسات درمان توانبخشی شناختی

آشنایی افراد بایکدیگر، لزوم کارگروهی، آشنایی با مغز، علل آسیب مغزی و نحوه توانبخشی آن

جلسه اول

توجه مستمر و گوش به زنگی و حفظ توجه، حافظه توجه و افزایش مهارت توجه مانند خواندن اعداد، حروف و کلمات تعیین شده، تکالیف خانگی

جلسه دوم

مرور تکالیف جلسه دوم، ارزیابی، حافظه تداعی، تداعی یادگیری، حافظه منطقی، تکالیف خانگی.

جلسه سوم

مرور تکالیف جلسه سوم، حافظه دیداری- فضایی، توجه مستمر و توجه متناوب، تکالیف خانگی

جلسه چهارم

مرور تکالیف جلسه چهارم، تمرینات مربوط به انواع توجه (توجه پایدار، تقسیم شده و انتخابی)، تکالیف خانگی.

جلسه پنجم و ششم

توانبخشی حافظه و آموزش تکنیک­ها و یادیارهای درونی و بیرونی پیشرفت و همانند بخش قبل و انجام تمرینات

جلسه هفتم تا دهم

آشنایی و به کارگیری راهبردهای مربوط به مدیریت و حل مسئله، که شامل توانایی شناسایی افراد در هیجان­های خود و دیگران و نحوه حل مسئله است.

جلسه دهم تا دوازدهم

با توجه به این­که در این پژوهش هدف مقایسه اثر بخشی درمان مبتنی بر پذیرش و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در دانش آموزان دختر و پسر کم بینا مقطع متوسطه­ی دوم مدارس تهران است؛ بنابراین برای تجزیه و تحلیل کوواریانس چند متغیری (MANCOVA) و تحلیل واریانس تک متغیری (ANCOVA) و به منظور مقایسه تفاوت نمرات پیش آزمون- پس آزمون متغیرها در گروه­های آزمایش و گروه گواه از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد. داده­ها توسط برنامه نرم افزار SPSS ویرایش 24 مورد تجزیه­وتحلیل آماری قرار گرفت.

یافته­ها

جدول 1. میانگین سن شرکت کنندگان در پژوهش بر حسب گروه های مداخله و کنترل

گروه

تعداد

میانگین سن

انحراف معیار

مینیمم

ماکزیمم

گروه ها

P_value

درمان ACT

15

6/166

617/0

16

18

درمان ACT

کنترل

t=292/0

P=772/0

درمان CRT

15

1/17

833/0

16

18

درمان CRT

کنترل

t=97/1

P=058/0

کنترل

15

60/16

632/0

16

18

درمان ACT

درمان CRT

t=74/1-

P=092/0

همانطور که در جدول (1) قابل مشاهده است حداقل سن شرکت کنندگان در این پژوهش 16و حداکثر سن 18 است. همچنین با توجه به سطح معناداری بزرگتر از 05/0؛ تفاوت معناداری بین سه گروه از یکدیگر وجود نداشت و می­توان گفت سه گروه از نظر سن همگن هستند.

 

 

جدول 2. میانگین سن شرکت کنندگان در پژوهش بر حسب گروه های مداخله و کنترل

جدول (2) وضعیت آزمودنی­ها را بر حسب جنسیت در گروه­های مداخله و کنترل نشان می­دهد؛ همچنین با توجه به سطح معناداری بزرگتر از 05/0 در مقایسه سه گروه تفاوت معناداری بین سه گروه از نظر چنسیت با یکدیگر وجود نداشته و می­توان گفت سه گروه از نظر جنس همگن بوده اند.

جدول 3. مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات بهزیستی روانشناختی در بین سه گروه و در دو زمان قبل و بعد از مداخله

 

شاخص

 

مجموع

 

 

درمان ACT

درمان CRT

گروه کنترل

 

جنسیت

 

 

دختر

فراوانی

7

9

5

21

 

14/2

343/0

درصد

3/33

9/42

8/23

100

پسر

فراوانی

8

6

10

 

درصد

3/33

25

7/41

 

 

متغیرها

 

گروه

قبل از مداخله

بعد از مداخله

میانگین

انحراف معیار

میانگین

انحراف معیار

 

پذیرش خود

درمان مبتنی بر پذیرش

8/29

56/4

9/25

38/4

درمان توانبخشی شناختی

3/32

01/3

6/29

13/4

گروه کنترل

4/29

13/3

06/29

47/3

 

روابط مثبت با دیگران

درمان مبتنی بر پذیرش

8/29

12/3

6/24

19/3

درمان توانبخشی شناختی

4/31

35/3

4/26

48/3

گروه کنترل

4/28

44/2

06/28

6/2

 

خودمختاری

درمان مبتنی بر پذیرش

6/30

94/3

6/26

94/2

درمان توانبخشی شناختی

06/31

7/3

4/23

69/2

گروه کنترل

9/29

05/2

6/29

32/2

 

تسلط بر محیط

درمان مبتنی بر پذیرش

1/30

48/3

6/27

08/3

درمان توانبخشی شناختی

9/32

23/3

1/28

64/2

گروه کنترل

32

87/3

8/32

37/4

 

زندگی هدفمند

درمان مبتنی بر پذیرش

4/31

62/3

4/27

89/2

درمان توانبخشی شناختی

4/32

84/3

6/26

36/2

گروه کنترل

2/30

34/3

3/30

35/4

 

رشد فردی

درمان مبتنی بر پذیرش

06/30

94/2

4/26

11/3

درمان توانبخشی شناختی

6/32

85/4

26

56/3

گروه کنترل

4/31

64/2

6/31

89/2

جدول (3) میانگین هر یک از زیر مولفه های بهزیستی روانشناختی را در سه گروه درمان مبتنی بر پذیرش، درمان مبتنی بر توانبخشی و گروه کنترل نشان می دهد؛ چنانچه مشاهده می شود در میانگین هر یک از مولفه های بهزیستی روانشناختی در بین سه گروه مورد مطالعه تفاوت چندانی دیده نمی شود؛ اما بعد از مداخله گروه های مداخله تفاوت چشمگیری را نسبت به گروه کنترل در مقایسه با قبل از مداخله نشان می دهند؛ لازم به ذکر است نمره کمتر در پرسشنامه بهزیستی روانشناختی نشان دهنده بهبود وضعیت افراد در هر یک از زیر مولفه ها است.

 

جدول 4. مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات خودکارآمدی در بین سه گروه و در دو زمان قبل و بعد از مداخله

 

متغیرها

 

گروه

قبل از مداخله

بعد از مداخله

میانگین

انحراف معیار

میانگین

انحراف معیار

 

خودکارآمدی

درمان مبتنی بر پذیرش

2/32

78/3

7/36

09/4

درمان توانبخشی شناختی

32

5/3

06/37

2/5

گروه کنترل

8/32

92/3

4/33

73/3

جدول (4) میانگین خودکارآمدی در بین سه گروه درمان مبتنی بر پذیرش، درمان توانبخشی شناختی و گروه کنترل را نشان می دهد؛ همانگونه که مشاهده می شود نمرات میانگین دو گروه مداخله بعد از مداخله نسبت به پیش آزمون تفاوت زیادی را نشان می دهند که این تفاوت در گروه کنترل چندان قابل ملاحظه نیست. به منظور بررسی نرمال بودن متغیر های موجود در این پژوهش برای بکارگیری آزمون مناسب از آزمون اسمیرنف- کالموگراف مطابق جدول 5 استفاده شد. همانطور که از جدول قابل مشاهده است سطح معنی داری برای اکثر متغیرهای مورد پژوهش بزرگتر از 05/0 است که نشان دهنده نرمال بودن متغیرهای پژوهش است.

جدول 5. آزمون اسمیرنف- کالموگراف جهت بررسی نرمالیتی متغیر ها

سطح معنی داری

اسمیرنف- کالموگراف

گروه

زمان و متغیر

149/0

19/0

درمان مبتنی بر پذیرش

 

قبل از مداخله پذیرش خود

2/0

123/0

توانبخشی شناختی

191/0

183/0

کنترل

2/0

161/0

درمان مبتنی بر پذیرش

 

بعد از مداخله پذیرش خود

2/0

109/0

توانبخشی شناختی

2/0

134/0

کنترل

18/0

185/0

درمان مبتنی بر پذیرش

قبل از مداخله روابط مثبت با دیگران

2/0

165/0

توانبخشی شناختی

141/0

192/0

کنترل

2/0

125/0

درمان مبتنی بر پذیرش

بعد از مداخله روابط مثبت با دیگران

2/0

167/0

توانبخشی شناختی

171/0

186/0

کنترل

2/0

181/0

درمان مبتنی بر پذیرش

قبل از مداخله خودمختاری

11/0

2/0

توانبخشی شناختی

048/0

22/0

کنترل

2/0

173/0

درمان مبتنی بر پذیرش

بعد از مداخله خودمختاری

185/0

184/0

توانبخشی شناختی

2/0

165/0

کنترل

007/0

261/0

درمان مبتنی بر پذیرش

قبل از مداخله تسلط بر محیط

2/0

162/0

توانبخشی شناختی

2/0

131/0

کنترل

2/0

148/0

درمان مبتنی بر پذیرش

بعد از مداخله تسلط بر محیط

009/0

257/0

توانبخشی شناختی

2/0

161/0

کنترل

2/0

152/0

درمان مبتنی بر پذیرش

قبل از مداخله زندگی هدفمند

2/0

176/0

توانبخشی شناختی

2/0

165/0

کنترل

2/0

152/0

درمان مبتنی بر پذیرش

بعد از مداخله زندگی هدفمند

2/0

176/0

توانبخشی شناختی

013/0

249/0

کنترل

2/0

169/0

درمان مبتنی بر پذیرش

قبل از مداخله رشد فردی

012/0

251/0

توانبخشی شناختی

03/0

231/0

کنترل

2/0

175/0

درمان مبتنی بر پذیرش

بعد از مداخله رشد فردی

2/0

141/0

توانبخشی شناختی

164/0

187/0

کنترل

2/0

125/0

درمان مبتنی بر پذیرش

 

قبل از مداخله خودکارآمدی

191/0

183/0

توانبخشی شناختی

2/0

167/0

کنترل

2/0

171/0

درمان مبتنی بر پذیرش

 

بعد از مداخله خودکارآمدی

2/0

172/0

توانبخشی شناختی

2/0

186/0

کنترل

جدول 6. خلاصه آزمون تحلیل (Mancova) جهت بررسی تأثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر بهزیستی روانشناختی دانش آموزان کم بینا

اثرات

لامبدای ویلکز

F

درجه

 آزادی 1

درجه

آزادی 2

سطح

معنی‌داری

مجذور ایتای تفکیکی

گروه

449/0

47/3

6

17

02/0

551/0

چنانکه اطلاعات جدول (6) نشان می‌دهد، با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها، شاخص لامبدای ویلکز در سطح 05/0 معنی‌دار است. به‌عبارت‌دیگر می­توان ادعا کرد که دست‌کم دریکی از مؤلفه‌های «بهزیستی روانشناختی» بین گروه کنترل و آزمایش تفاوت معنی‌داری وجود دارد. در مرحله بعدی جهت مشخص شدن اینکه تفاوت‌ها مربوط به کدام‌یک از مؤلفه‌هاست، به جدول بعدی مراجعه می کنیم:

جدول 7. آزمون کوواریانس چند راهه (Mancova) برای پس‌آزمون مؤلفه‌های بهزیستی روانشناختی

منبع تغییر

متغیر

مجموع

مجذورات

درجه

آزادی

میانگین

مجذورات

F

سطح

معنی‌داری

ایتای تفکیکی

 

 

 

گروه

پذیرش خود

8/46

1

8/46

1/14

001/0

392/0

روابط مثبت با دیگران

93/6

1

93/6

68/1

207/0

071/0

خودمختاری

2/7

1

2/7

71/1

203/0

072/0

تسلط بر محیط

3/38

1

3/38

28/7

013/0

249/0

زندگی هدفمند

8/10

1

8/10

946/0

341/0

041/0

رشد فردی

9/54

1

9/54

3/10

004/0

32/0

 

پذیرش خود

8/72

22

31/3

 

 

 

 

روابط مثبت با دیگران

2/90

22

1/4

 

 

 

 

خودمختاری

2/92

22

19/4

 

 

 

خطا

تسلط بر محیط

7/115

22

26/5

 

 

 

 

زندگی هدفمند

4/252

22

4/11

 

 

 

 

رشد فردی

9/119

22

31/5

 

 

 

 

پذیرش خود

23199

30

 

 

 

 

کل

روابط مثبت با دیگران

19557

30

 

 

 

 

 

خودمختاری

19068

30

 

 

 

 

 

تسلط بر محیط

27206

30

 

 

 

 

 

زندگی هدفمند

25501

30

 

 

 

 

 

رشد فردی

28008

30

 

 

 

 

چنانکه نتایج تحلیل جدول (7) نشان می‌دهد، با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها F به دست آمده در مؤلفه‌هایی چون «پذیرش خود، تسلط بر محیط و رشد فردی» در سطح 05/0 معنی‌دار است. به‌عبارت‌دیگر نمرات پس‌آزمون این متغیرها در «گروه آزمایش» با «گروه کنترل» تفاوت معناداری وجود دارد. به‌طوری‌که اطلاعات جدول 3 نیز نشان می‌دهد، میانگین این مؤلفه‌ها در پس‌آزمون گروه آزمایش، پس از مداخله، به‌طور معنی‌داری تفاوت نشان داده است؛ بنابراین می‌توان گفت: درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر مولفه های پذیرش خود، تسلط بر محیط و رشد فردی بهزیستی روانشناختی دانش آموزان کم بینا موثر است. ایتای تفکیکی نیز نشان می‌دهد که حدود 2/39 درصد از افزایش «پذیرش خود»، 9/24 درصد از افزایش «تسلط بر محیط» و 32 درصد از رشد فردی آزمودنی­ها وابسته به «درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد» است.

جدول 8. خلاصه آزمون یک‌راهه (ANCOVA) جهت بررسی تأثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا

منبع تغییر

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

F

سطح معنی‌داری

اندازه اثر

گروه

06/108

1

06/108

9/31

001/0

542/0

خطا

3/91

27

38/3

 

 

 

کل

37471

30

 

 

 

 

همان‌طور که جدول (8) نشان می‌دهد تفاوت نمره‌های پیش‌آزمون- پس‌آزمون دو گروه آزمایش و گواه برای متغیر خودکارآمدی معنادار و میانگین نمره‌های گروه آزمایش در متغیر خودکارآمدی با مقدار 9/31 =F در سطح 01/0 و 542/0 = مجذور اتا بیشتر از گروه گواه است؛ بنابراین نتایج به‌دست‌آمده حاکی از اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش بر خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا است.

جدول 9. خلاصه آزمون تحلیل (Mancova) جهت بررسی تأثیر درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی دانش آموزان کم بینا

اثرات

لامبدای ویلکز

F

درجه

 آزادی 1

درجه

آزادی 2

سطح

معنی‌داری

مجذور ایتای تفکیکی

گروه

433/0

71/3

6

17

015/0

567/0

چنانکه اطلاعات جدول (9) نشان می‌دهد، با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها، شاخص لامبدای ویلکز در سطح 05/0 معنی‌دار است؛ به‌عبارت‌دیگر می­توان ادعا کرد که دست‌کم دریکی از مؤلفه‌های «بهزیستی روانشناختی» بین گروه کنترل و آزمایش تفاوت معنی‌داری وجود دارد. در مرحله بعدی جهت مشخص شدن اینکه تفاوت‌ها مربوط به کدام‌یک از مؤلفه‌هاست، به جدول بعدی مراجعه می کنیم:

 

 

 

جدول 10. آزمون کوواریانس چند راهه (Mancova) برای پس‌آزمون مؤلفه‌های بهزیستی روانشناختی

منبع تغییر

متغیر

مجموع

مجذورات

درجه

آزادی

میانگین

مجذورات

F

سطح

معنی‌داری

ایتای تفکیکی

 

 

 

گروه

پذیرش خود

73/1

1

73/1

805/0

379/0

035/0

روابط مثبت با دیگران

1/20

1

1/20

4/19

001/0

47/0

خودمختاری

7/38

1

7/38

21/8

009/0

272/0

تسلط بر محیط

8/12

1

8/12

38/2

137/0

098/0

زندگی هدفمند

2/34

1

2/34

53/5

028/0

201/0

رشد فردی

4/82

1

4/82

35/4

049/0

165/0

 

پذیرش خود

4/47

22

15/2

 

 

 

 

روابط مثبت با دیگران

7/22

22

034/1

 

 

 

 

خودمختاری

8/103

22

72/4

 

 

 

خطا

تسلط بر محیط

8/118

22

4/5

 

 

 

 

زندگی هدفمند

03/136

22

18/6

 

 

 

 

رشد فردی

4/416

22

9/18

 

 

 

 

پذیرش خود

28060

30

 

 

 

 

کل

روابط مثبت با دیگران

20964

30

 

 

 

 

 

خودمختاری

22263

30

 

 

 

 

 

تسلط بر محیط

29235

30

 

 

 

 

 

زندگی هدفمند

24828

30

 

 

 

 

 

رشد فردی

28718

30

 

 

 

 

چنانکه نتایج تحلیل‌ جدول (10) نشان می‌دهد، با کنترل اثر پیش‌آزمون‌ها F به دست آمده در مؤلفه‌های «روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، زندگی هدفمند و رشد فردی» در سطح 05/0 معنی‌دار است. به‌عبارت‌دیگر نمرات پس‌آزمون این متغیرها در «گروه آزمایش» با «گروه کنترل» تفاوت معناداری وجود دارد. به‌طوری‌که اطلاعات جدول 3 نیز نشان می‌دهد، میانگین این مؤلفه‌ها در پس‌آزمون گروه آزمایش، پس از مداخله، به‌طور معنی‌داری تفاوت نشان داده است؛ بنابراین می‌توان گفت: درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی دانش آموزان کم بینا موثر است. ایتای تفکیکی نیز نشان می‌دهد که حدود 47 درصد از افزایش «روابط مثبت با دیگران»، 2/27 درصد از «خودمختاری»، 8/9 درصد از «تسلط بر محیط» و 1/20 درصد از «زندگی هدفمند» آزمودنی­ها وابسته به «درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی» است.

جدول 11. خلاصه آزمون یک‌راهه (ANCOVA) جهت بررسی تأثیر درمان مبتنی توانبخشی شناختی بر خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا

منبع تغییر

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

F

سطح معنی‌داری

اندازه اثر

گروه

6/136

1

6/136

4/11

002/0

298/0

خطا

1/322

27

9/11

 

 

 

کل

37984

30

 

 

 

 

همان‌طور که جدول (11) نشان می‌دهد تفاوت نمره‌های پیش‌آزمون- پس‌آزمون دو گروه آزمایش و گواه برای متغیر خودکارآمدی معنادار و میانگین نمره‌های گروه آزمایش در متغیر خودکارآمدی با مقدار 4/11=F در سطح 01/0 و 298/0 = مجذور اتا بیشتر از گروه گواه است؛ بنابراین نتایج به‌دست‌آمده حاکی از اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش بر خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا است. جهت بررسی اینکه کدام یک از گروه ها در مرحله پس آزمون و پیگیری با هم تفاوت دارند مقایسه زوجی با استفاده از آزمون بونفرونی انجام گرفت. نتایج در جدول (12) گزارش شد

جدول 12. آزمون بونفرونی برای مقایسه سه گروه در بهزیستی روانشناختی

متغیرها

گروه

گروه

تفاوت میانگین

سطح معناداری

 

پذیرش خود

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

*66/5-

001/0

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

13/3-

116/0

توابخشی شناختی

کنترل

53/2

274/0

 

روابط مثبت با دیگران

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

8/1-

364/0

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

4/1-

676/0

توابخشی شناختی

کنترل

4/0

1

 

خود مختاری

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

*93/3-

004/0

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

06/1-

1

توابخشی شناختی

کنترل

*86/2

048/0

 

تسلط بر محیط

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

46/2-

17/0

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

*13/6-

001/0

توابخشی شناختی

کنترل

*66/3-

017/0

زندگی هدفمند

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

866/0

1

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

86/2-

098/0

توابخشی شناختی

کنترل

*73/3-

019/0

رشد فردی

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

533/0-

1

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

*2/9-

001/0

توابخشی شناختی

کنترل

*66/8-

001/0

با توجه به مقایسه تفاوت میانگین­ها در پذیرش خود و خودمختاری درمان مبتنی بر توابخشی شناختی نسبت به درمان مبتنی بر پذیرش بهتر عمل کرده است و در این دو مولفه نشان داده می­شود که بین دو درمان مبتنی بر پذیرش و درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی تفاوت معناداری وجود دارد همچنین جهت بررسی اینکه کدام یک از گروه ها در مرحله پس آزمون خودکارآمدی با هم تفاوت دارند مقایسه زوجی با استفاده از آزمون بونفرونی انجام گرفت. نتایج در جدول (13) گزارش شد که به قرار زیر است:

جدول 13. آزمون بونفرونی برای مقایسه سه گروه در خودکارآمدی

متغیر

گروه

گروه

تفاوت میانگین

سطح معناداری

 

خودکارآمدی

درمان مبتنی بر پذیرش

توانبخشی شناختی

333/0-

836/0

درمان مبتنی بر پذیرش

کنترل

*26/3

048/0

توابخشی شناختی

کنترل

*6/3

03/0

با توجه به نتایج آزمون بونفرونی در جدول (13) در پس آزمون متغیر خودکارآمدی بین درمان مبتنی بر پذیرش و توانبخشی شناختی تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<p)؛ همچنین بین درمان مبتنی بر پذیرش و گروه کنترل و توانبخشی شناختی و گروه کنترل در اثر بخشی بر خودکارآمدی تفاوت معنادار آماری وجود دارد (05/0>P)؛ به عبارتی هر دو مداخله در بهبود و افزایش خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا اثر داشته اند اما این دو مداخله تفاوت معناداری از نظر اثر بخشی بر بهبود و افزایش خودکارآمدی در افراد کم بینا با هم ندارند.

بحث و نتیجه گیری

هدف از پژوهش حاضر مقایسه اثر بخشی درمان مبتنی بر پذیرش و توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در دانش آموزان دختر و پسر کم بینا مقطع متوسطه­ی دوم مدارس تهران بود. نتیجه حاصل از آزمون پژوهش حاضر نشان داد درمان مبتنی بر پذیرش بر بهزیستی روانشناختی دانش آموزان کم بینا موثر است. نتیجه حاضر با نتایج پژوهشگرانی چون بال افکن (1397)، مظفری (1397)، نجفی محمودآباد (1396) و استرنگر و همکاران (2005) همسو است. در تبیین تاثیر درمان مبتنی بر پذیرش (ACT) می­توان گفت: از دیدگاه درمان پذیرش و تعهد، پذیرش حالتی است که توسط فرد طراحی شده است و جرئت آمیز به فرد کمک می­کند جنبه­های از تجربیات روانشناختی خود (بد ، خوب و زشت) را همانگونه که هست تجربه کند. هدف ما ایجاد انسانی کارآمد است که از نزدیک با دنیای تجربی خود در ارتباط باشد. پذیرش یعنی تجربه احساسات، عواطف و افکار، بدون هیچ تلاشی برای تغییر آنها. پذیرش خصوصاً در مواردی ضروری است که نمی­توان تجربه را تغییر داد و نباید تغییر داد. این حالت تناقض به فرد اجازه می دهد همان چیزی باشد که هست و در آن حضور داشته باشد و میل به تغییر افکار و احساسات خود را کاهش دهد. وقتی لباس­های نگرانی درباره آینده، اضطراب­های محتوای عاطفی و شناختی و پریشانی حالات جسمی را در می آوریم ، آنچه باقی می ماند شخصی با زندگی ناکارآمد است.

در تبیین اثر بخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر خودکارآمدی دانش آموزان کم بینا می­توان گفت. نتیجه حاصل با نتایج پژوهشگرانی چون دانشور (1397) و دن (2009) موثر است. در تبیین یافته حاضر می توان گفت: دانش آموزانی که آسیب دیده اند بیش از دانش آموزان عادی محرومیت بیشتری از محیط زندگی را تجربه می کنند و کمتر از دیگران فرصت استفاده از امکانات زندگی را دارند و شکست­های بیشتری در زندگی آنها رخ می­دهد. دانش آموزان آسیب دیده به دلیل محرومیت، کمتر از افراد سالم و عادی با اطرافیان خود ارتباط برقرار می کنند و چون مهارت اجتماعی کمتری دارند و از خود بیانگری کمتری نشان می دهند، به تدریج درون گرا می شوند به همین دلیل دچار افسردگی و اضطراب می­شوند که به نوبه خود می تواند به یک سبک بدبینانه منجر شود و به شدت بر خودکارآمدی آنها تأثیر بگذارد. در این میان، یکی از رویکردهای درمانی ارائه شده در این زمینه درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد است. در این روش درمانی از طریق گسلش شناختی، فرد می آموزد که وقایع درونی را همانگونه که واقعاً است ببیند، نه آنگونه که خود وقایع نشان می­دهد. این در نهایت منجر به یک روند پذیرش بهتر می­شود، زیرا تجزیه افکار، ارزیابی ها و احساسات، عملکرد این وقایع داخلی را به عنوان موانع روانشناختی کاهش می دهد (باتن، 2011، به نقل از دانشور، 1397).

در تبیین اثر بخشی درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی بر بهزیستی روانشناختی دانش آموزان کم بینا می­توان گفت نتیجه حاصل با نتایج پژوهشگرانی چون رحیمیان مشهدی و همکاران (1397)، باقری و همکاران (1396) همسو است. در تبیین یافته حاضر می­توان گفت: نوع دیگری از مداخله که می تواند برای معلولان مورد استفاده قرار گیرد، توان بخشی است. به معنای گسترده ، توانبخشی در درجه اول بر افزایش عملکرد انسان و کیفیت زندگی متمرکز است. برخلاف سایر شاخه­های مراقبت های بهداشتی که اساساً بر پیشگیری و درمان بیماری متمرکز هستند ، توانبخشی یک رابطه پیچیده بین بیمار و توانایی عملکرد است. توانبخشی محدود به بهبود ناتوانی جسمی نیست. توانبخشی شناختی شاخه دیگری از توانبخشی است که به دنبال بهبود عملکرد و استقلال در بیماران مبتلا به اختلالات شناختی مرتبط با بیماری جسمی است. توانبخشی نقایص شناختی، از جمله عملکردهای اجرایی در انواع اختلالات را ارزیابی و درمان می کند. کاردرمانگران در این زمینه ابتدا با استفاده از روش­های ارزیابی رایج و استاندارد، مشکلات مربوط به برنامه ریزی، توانایی کنترل، کنترل خود و حل مشکلات را بررسی می کنند. سپس، برای درمان این نقایص، از تکنیک ها و رویکردهای توان بخشی شناختی استفاده می کنند که شامل: ترمیم عملکرد آسیب دیده ، بهینه سازی عملکرد باقیمانده، جبران عملکرد از دست رفته، جبران عملکرد سالم و برخی دیگر از فعالیت­های هدفمند است. توانبخشی شناختی شامل مداخلات با هدف کاهش آسیب ها یا مداخلاتی است که برای کاهش اثرات ناتوان کننده آن آسیب ها استفاده می­شود. این مداخلات از طریق فناوری و سایر استراتژی­های جبرانی استفاده می شود و به افراد دارای ناتوانی شناختی و جسمی امکان می دهد فعالیت­های مهمی را در زندگی خود انجام دهند و مشارکت بیشتری در جامعه داشته باشند. در تبیین اثر بخشی درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی بر خودکارآمدی دانش آموزان کم بینا می­توان گفت نتیجه حاضر با نتایج پژوهشگرانی چون معتقدی (1396) و داوری و همکاران (1394) همسو است. در تبیین یافته حاضر می توان گفت: درمان توانبخشی شناختی به دنبال بهبود نقایص زمینه ای و در نتیجه بهبود کلی عملکردهای شناختی است. روش های مورد استفاده عمدتا بر تحریک شناختی یا تمرین از طریق تمرینات انبساطی و تکراری متمرکز هستند و اغلب از طریق تکالیف یا موادی انجام می شوند که کمتر تحت تأثیر شرایط اکولوژیکی قرار دارند. کارهایی مانند تمرینات تکراری برای اعداد، کلمات، اشکال، مکان ها و ... به امید بازسازی مکانیسم­های آسیب دیده شناختی و عصبی انجام می شود. از طرف دیگر، هدف از این روش درمانی توان بخشی شناختی یافتن راه­هایی برای بهینه سازی استفاده از فرآیندهای آسیب دیده است. بهینه سازی عملکرد باقیمانده فرض می کند که بیمار دارای مکانیسم­های پردازش شناختی طبیعی است، اما کارایی آنها کاهش می یابد و می توان با مداخلات آموزشی به سطح مطلوب رسید. تأکید اصلی در این روش درمانی بر توانمندسازی فرد در استفاده از فرایندها و مهارتهای حافظه و توجه است که قبل از بیماری وجود داشته است. این روش درمانی، مانند رویکرد ترمیمی، بیماران را به انجام وظایفی که قبل از آسیب دیدگی انجام داده اند ترغیب می کند. بیشتر مداخلات در این چارچوب به چگونگی استفاده افراد از استراتژی های حافظه و سایر تکنیک هایی که اثبات شده برای افراد سالم است، متمرکز است. از آنجا که رویکرد بهینه سازی عملکرد باقیمانده بر استفاده از عملکردهای شناختی باقیمانده تأکید دارد، این روش برای افرادی که دارای نقص خفیف تا متوسط ​​هستند بسیار مناسب است (توکلی، 1389).

از طرفی با توجه به مقایسه تفاوت میانگین ها در پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران و زندگی هدفمند درمان مبتنی بر توابخشی شناختی نسبت به درمان مبتنی بر پذیرش بهتر عمل کرده است و در این سه مولفه نشان داده می شود که بین دو درمان مبتنی بر پذیرش و درمان مبتنی بر توانبخشی شناختی تفاوت معناداری وجود دارد. برای همسویی نتیجه پژوهش حاضر با نتایج سایر پژوهشگران متاسفانه پژوهشی یافت نشد ولی استنباط پژوهشگر در تفاوت اثر بخشی دو روش ACT و CRT این است توانبخشی شناختی یک تجربه یادگیری است که حوزه گسترده تری از بازآموزی شناختی را در بر می گیرد. بازآموزی شناختی برای اصلاح اختلالات شناختی استفاده می­شود، اما در توانبخشی شناختی، انطباق تمرین با فعالیت­های روزمره نیز هدف قرار می گیرد. در روش توانبخشی، مواد و محتوای آموزش به دیدگاه های شخصی بستگی ندارد. در حقیقت، محتوای احساسی جایی در جریان اصلی درمان ندارد و از نظر احساسی تا حدودی خنثی است. درمان توانبخشی شناختی درمانی خاص و منحصر به فرد است که فقط بر توانایی­های شناختی متمرکز است. همچنین نشان داده شد که هر دو مداخله در بهبود و افزایش خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا تأثیر دارد، اما این دو مداخله از نظر تأثیر در بهبود و افزایش خودکارآمدی در افراد کم بینا تفاوت معناداری ندارند. متأسفانه، هیچ تحقیقی برای تطبیق نتایج مطالعه حاضر با نتایج سایر محققان یافت نشد. در تبیین این مهم می توان اینگونه استنباط کرد: از آنجا که درمان­های مبتنی بر پذیرش و تعهد و توانبخشی شناختی از جمله درمانهای عملکرد مدار هستند و از آنجا که بندورا معتقد است، درمان­های عملکردگرا می توانند در افزایش خودکارآمدی موثر باشند. به طور کلی، رویکردهای عملکردگرا به افراد کمک می­کند تا نیاز به تغییر رفتار را در خود احساس و در نتیجه انگیزه خود را برای معالجه افزایش دهند. از محدودیت­های پژوهش حاضر این بود که نمونه انتخابی این پژوهش تنها از میان دانش آموزان دختر و پسر کم بینای مدارس متوسطه­ی شهر تهران انتخاب شده است؛ بنابراین امکان تعمیم آن به سایر گروه­ها و شهرها و مقاطع تحصیلی باید با احتیاط صورت گیرد بنابراین پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی، همین پژوهش با دانش آموزان دارای نیازهای ویژه در سایر نقاط ایران و با گروه‌های قومی و نژادی و شرایط اقلیمی مختلف انجام شود. از محدودیت‌های دیگر پژوهش عدم پیگیری به دلیل عدم دسترسی و شیوع بیماری کرونا بود که پیشنهاد می‌شود پژوهشگران در آینده پیگیری را اعمال نمایند. با توجه به تاثیر گذاری دو روش درمانی ACT و CRT بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در دانش آموزان کم بینا و از آنجایی که این دو متغیر بسیار مهم و حیاتی در زندگی این گروه به شمار می­آید بنابراین پیشنهاد می شود که از طرف سازمان بهزیستی و کلینیک های روانشناسی توجه بیشتری به این دو روش درمانی شود تا این افراد بتوانند در جامعه زندگی بهتر و سلامت روان بیشتری را داشته باشند.

منابع

باقری، الهام و فروزنده، الهام. (1396). کاربرد توانبخشی شناختی برای انواع اختلالات روانی. مجله پیشرفت­های نوین در علوم رفتاری، 2(10)، 27-14.

بال­افکن، علیرضا. (1397). اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر سلامت روان و خودکارآمدی عمومی مردان تحت درمان متادون. پایان­نامه کارشناسی­ارشد. چاپ نشده. دانشگاه آزاد اسلامی. واحد مرودشت.

توکلی، ماهگل. (1389). ارزیابی و بازتوانی حافظه در بیماران صرع لوب گیجگاهی مقاوم به درمان. پایان­نامه برای دریافت درجه دکتری در رشته روانشناسی عمومی. دانشگاه اصفهان.

دانشور، معصومه. (1397). تأثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر عزت نفس و خودکارآمدی زنان مبتلا به سرطان پستان. پایان­نامه کارشناسی­ارشد. چاپ نشده. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی. اراک.

داوری، سکینه؛ داوری، داود؛ و داوری فیلشور، معصومه (1394). تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی بر عزت نفس دانش‌آموزان نابینا، نیمه­بینا و کم‌بینا. کنفرانس ملی روانشناسی، علوم تربیتی و اجتماعی. مازندران. مؤسسه علمی تحقیقاتی کومه علم‌آوران دانش.

رحیمیان مشهدی، مریم؛ شمسی­پور دهکردی، پروانه و ابطحی، مرضیه. (1397). تاثیر تمرینات جسمانی پیشرونده و توانبخشی شناختی بر بهبود انعطاف­پذیری شناختی و رشد اجتماعی کودکان کم­توان ذهنی. عصب روانشناسی، 4 (3). 14، 110-91.

زنجانی، رضا (1383). ساخت و هنجاریابی مقیاس بهزیستی روان­شناختی.

شریفی درآمدی، پرویز (1378). بررسی مقایسه­ای تأثیر الگوهای صورت بزرگسالان و ویژگی­های شخصیتی آنان در تصویرسازی ذهنی کودکان نابینا و بینا. پایان­نامه دکتری. دانشگاه تربیت مدرس.

مظفری، شرمین. (1397). اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر افسردگی، تنظیم هیجان، بهزیستی روان‌شناختی و کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت جسمی- حرکتی. پایان­نامه کارشناسی­ارشد. چاپ نشده. دانشگاه کردستان.

معتقدی، مهشاد. (1396). طراحی برنامه توانبخشی شناختی سرور مبتنی بر رایانه و اثربخشی آن بر کارآمدی خواندن، هجی کردن و کارکردهای شناختی دانش‌آموزان نارساخوان - نادرست نویس. رساله دکتری چاپ نشده. دانشگاه مازندران.

نامنی، محمدرضا و همکاران (1381). تحول روانی - آموزش و توان­بخشی نابینایان. تهران: انتشارات سمت.

نجفی محمودآباد، لیلا. (1396). اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) بر انعطاف­پذیری روانشناختی، تاب­آوری و خودکارآمدی درد در زنان وابسته به مواد شهر زاهدان. پایان­نامه کارشناسی­ارشد. چاپ نشده. دانشگاه سیستان و بلوچستان.

Den, C. (2009). The Effects of Dance Movement Instruction on Spatial Awareness in Elementary Visually Impaired Students, And Self-Concept In Secondary Visually Impaired Students (Mobility, Blindness, Body image). University of Northern Colorado. 176 pages; AAT 8429824.

Hayes, S. C., Luoma, J. B., Bond, F. W., Masuda, A., Lillis, J. (2006). Acceptance and commitment therapy: model, processes and outcomes. Behav Res Ther. 44(1). 1-25.

Hayes, S. C., Strosahl, K.D. (2004). Acceptance and Commitment Therapy, Relational Frame Theory, and the Third Wave of Behavioral and Cognitive Therapies. Behavior Therapy,35(1):639-665.

Seligman. M. P. (2005). Positive Psychology: Fundamental assumption of childhood problem. New York: Guilford Press.

Stranger, A., shut, f. (2005). The use of derama to skills. journal of visual impairment a blindness, 85, 340-355.

Tasman, W. Jager, E. A., eds. (1996). Duanes clinical ophthalmology. Philadelphia, J. B. Lippicott co. 5 Vol 5 chap. 53.

 

 

 

 

1

 

[1]  - Tasman

[2] - Seligman

[3] - Self - efficacy

[4] - Hayes

[5] - Masola

[6] - Towhing

[7] - Forman

[8]  - Hiez, Strosahel

[9] - Cognetive Rehabilitation

[10]  . Direndonck

[11]  . Schumtee


سکوی نشر دانش

سند یا سکوی نشر دانش ،سامانه ای جهت مدیریت حوزه علمی و پژوهشی نشریات دانشگاه آزاد می باشد

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]