بررسی نام و لقب فرایین/شهربراز در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی
محورهای موضوعی : حماسه
زاگرس زند
1
(گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین)
کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, فرایین, شهربراز, گراز, ساسانیان,
چکیده مقاله :
بررسی نام و لقب فرایین/شهربراز در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی زاگرس زند* دکتری تاریخ ایران باستان از دانش گاه تهران، گروه تاریخ، دانش کدۀ علوم انسانی، دانش گاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران تاریخ دریافت: 11/10/1397 تاریخ پذیرش: 6/6/1398 چکیده در بخش ساسانیان شاهنامۀ فردوسی از شخصیت های تاریخیِ بسیاری نام برده شده که در دیگر منابع با ریخت های گوناگون و گاه تحریف شده ثبـت شده اند یا القاب و عنوان های رسمیِ آنان به جای نامِ آن ها نشسته است. گاه میزان تفاوت بسیار بوده است و می تواند پژوهش گر را در ریشه شناسی، یافتن معنای نام و تبارشناسی آن شخصیت گم راه کند و به خطاهای بزرگ تر علمی بیانجامد. برخی نام /لقب های به کار رفته در شاهنامه یگانه است و در دیگر منابع دیده نمی شود. نام/لقب شهربراز در هیچ یک از منابع تاریخی فـرایین نیست و ایـن نـام/لقب تنـها در شاهنامه ثبت شده است. این جستار بـه ریشه شناسی و سنجش این نام/لقب ها در منابع گوناگون می پردازد و برای این کار، این شخصیت و نام، عناوین و القاب او در منابع کهن پهلوی، فارسی، عربی، سریانی، ارمنی و یونانی ردیابی، واکاوی و سنجش شده و دربارۀ چراییِ ثبت فرایین از سوی فردوسی و میزان درستی یا تحریف آن و نقش فردوسی، منبع او، کاتبان و ویراستان در این تغییرات بحث شده است. گراز و فرایین در شاهنامه یک شخص هستند و هر دوی این نام ها در منبع شاهنامه وجود داشته و فردوسی هر دو را با کمی تغییر به کار برده است. * . zagros.zand@gmail.com
The investigation of name and title of Farayin/Shahrbaraz in Shahnameh and other historical sources *Zagros Zand Ancient Persian History, History Department, Faculty of humanities, Imam Khomeni International University, Qazvin, Iran Date of reception: 97/10/11 Date of acceptance: 98/6/6 Abstract In Sassanid section of Shahnameh Ferdowsi names of many historical characters are mentioned, yet they are otherwise recorded and at times appear somewhat altered in other sources, or rather their epithets and formal titles sit in place of their names. Sometimes this difference is so large that could mislead a researcher in arriving at the true etymology, meaning of the name and genealogy of the character and hence lead to greater scientific fallacies. Certain names or epithets employed in Shahnameh are unique and are not seen in other sources. Farayin, name or epithet of Shahrbaraz is mentioned in none of the historical sources but Shahnameh. This research deals with the etymology and examination of this name or epithet in different ancient sources such as Pahlavi, Farsi, Arabic, Aramaic, Syriac and Greek ones. The reason why Ferdowsi had selected and recorded Farayin and whether or not this name is true, also Ferdowsi’s role, his source, his scribers and editors and their possible role in alteration of the name are further discussed. Goraz and Farayin, being one person exist in Shahnameh and Ferdowsi had used the two with slight modification. * . zagros.zand@gmail.com
فهرست منابع
- ابن بطریق، سعید. (1909م). التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، ج2، ویرایش لویس شیخو، بیروت: الآباء الیسوعین.
- بلعمی، ابوعلی. (1386). تاریخ بلعمی، ویرایش ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
- برهان خلف تبریزی،محمد بن حسین. (1376). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، 5جلد، تهران: امیرکبیر.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. (1878م). آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ویرایش ادوارد زاخائو، لایپزیگ.
- پیگولوسکایا، نینا. (1391). ایران و بیزانس در سدههای ششم و هفتم میلادی، ترجمۀ کامبیز میربهاء، تهران: ققنوس.
- تجارب الامم فی اخبار ملوک العرب والعجم. (1373). به تصحیح رضا انزابی نژاد و یحیا کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- ثعالبی، ابومنصورعبدالملک بن محمدبن اسمعیل. (1900م). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، مقدمه، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی هرمان زوتنبرگ، پاریس.
- جلیلیان، شهرام. (1396). تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
- حسن دوست، محمد. (1393). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، 6جلد، تهران: فرهنگستان زبان فارسی.
- حمزه اصفهانی، ابن حسن. (1844م). تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ویرایش گوتوالد، لایپزیگ.
- دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود. (1888م). اخبارالطوال، ویرایش ولادیمیر گیرگاس، لیدن: بریل.
- رستگار فسایی، منصور. (1388). فرهنگ نامهای شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- رویدادنامۀ خوزستان. (1395). ترجمه و تعلیقات خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، تهران: سینا.
- شهبازی، علیرضا شاپور. (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1403ق/1983م). تاریخ الطبری(المعروف بتاریخ الامم و الملوک)،بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات(بر اساس چاپ لیدن: بریل، 1879-1900م)، چاپ چهارم.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1391). تاریخ الرسل و الملوک(بخش ایران از آغاز تا سال 31هجری)، ترجمۀ صادق نشأت، تهران: علمی فرهنگی، چاپ سوم.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1362). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، ج2، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350ه ق/1932م). الشاهنامه، ترجمۀ فتح بن علی بنداری، تصحیح عبدالوهاب عزام، ج2، قاهره: دارالکتب المصریه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1353). شاهنامه، ویرایش ژول مول، ترجمۀ جهانگیر افکاری، 7جلد، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1970). شاهنامه، ویرایش رستم علییف، زیر نظر ع. آذر، 9جلد، مسکو: انستیتوی خاورشناسی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، دستنویس سنژوزف، نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سنژوزف بیروت، ش nc.43 ، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار و نادر مطلبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه، دستنویس لندن(675ق.)، چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا، ش Add. 21,103 ، مشهور به شاهنامۀ لندن، به کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس کتابخانۀ طوپقاپوسرای استانبول(731ق.)، ش H.1479 ، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس کتابخانۀ عمومی دولتی لنینگراد(733ق.)، به نشان کاتالوگ درن، ش 316-317، کتابخانۀ فردوسی1313.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس دارالکتب قاهره، به نشان 6006س.
- کزازی، میرجلال الدین. (1386). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، ج8، تهران: سمت.
- کزازی، میرجلالالدین. (1387). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، ج9، تهران: سمت.
- فرهوشی، بهرام. (1390). فرهنگ زبان پهلوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ ششم.
- کولسنیکف، ا. ای. (1389). ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان، ویراستۀ پیگولوسکایا، ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
- مجملالتواریخ و القصص. (1389). تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: اساطیر.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1862م). مروجالذهب و معادن الجوهر، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی باربیه دومینارد و پاروه دوکرتیه، ج2، پاریس.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1893م). التنبیه و الاشراف، ویرایش دخویه، لیدن: بریل.
- مسکویه رازی، ابوعلی. (1369). تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، ج1، تهران: سروش.
- مقدسی، مطهربن طاهر. (1903م). البدء و التاریخ، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی کلمان هوار، ج3، پاریس.
- نولدکه، تئودور. (1388). تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
- نهایه الارب فی تاریخ الفرس و العرب. (1374). به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وهب. (1883م). تاریخ یعقوبی، ویرایش تئودور هوتسما، ج1، لیدن: بریل.
- A Short Chronicle on the End of the Sasanian Empire and Early Islam. (2016). Edition, Translation and Commentary by Nasir al-Kaʻbi, Gorgias Press.
- Bartholomae, Christian. (1961). Altiranisches Worterbuch, Berlin: Walter de Gruyter
- Frye, R. N.(1983). "The political History of Iran under the Sasanians", The Cambridge History of Iran, vol III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
- Justi,Ferdinand. (1963). Iranisches Namenbuch, Marburg.
- Pourshariati, Parvaneh. (2008). Decline and fall of the Sasanian empire: the Sasanian-Parthian confederacy and the Arab conquest of Iran, IB Tauris.nalepos: K. Trübner.
- Sebeos(1999),The Armenian History, tr. R.W.Thomson, Liverpool University press.
- Seert(1983), Histoire Nestorienne (chronique de Seert),Deuxieme Partie II, S.G. Mgr. Addai Scher, Turnhout, Belgique.
- Sprenger30, Allegemeine Weltgeschichte, Staatsbibliothek-Berlin.
- Tabari(1999), tr. Bosworth, C. E., The history of al-Tabari, The Sasanids, the Bysantines, the Lakhmids, and Yemen, New York.
- Theophanes(1982),The Chronicle: An English translation of anni mundi 6095- 6305(A.D. 602-813), by Harry Turtledove, Philadelphia.
- Wolff, Fritz(1956), Glossar Zu Firdosis Schahname, Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim, 2th ed.
_||_
