بررسی تطبیقی شخصیت زال و ایندره در شاهنامه و ریگ ودا

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

سعید شهرویی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، ایران)
ابراهیم محمدی ² (گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، ایران)
سیدمهدی رحیمی ³ (گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/08/20 تاریخ پذیرش : 1400/09/20 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: سیمرغ, زال, ایندرهَ, مهر, ورونا,

چکیده مقاله :

هم سانی های زال با ایزد ـ پهلوانانی در اساطیر هند و ایرانی که در گذر روزگار در ساخت هایی دیگرسان نیز بازنموده شده اند، می تواند یادآور پیوستگی آن شخصیت ها در روزگاری ازلی یا اندیشۀ اسطوره پرداز نخستینه باشد؛ از این رو، در این جستار با روش توصیف و تطبیق، در پی بازشناخت ریشه های داستان و شخصیت زال در اساطیر روزگار هند و ایرانی، نمونه هایی از همانندی زال با ایندرهَ، اورمزد، مهر و ورونا در ریگ ودا و شاهنامه نشان داده شده است. بر پایۀ این جستار، زال با دورشدن از خانواده و پرورش در کنام سیمرغ، به جایگاه ایزدینۀ خود در البرزکوه بازمی گردد و با پیوستگی به مهر و خورشید، بنیاد همانندی و شاید این همانی خود را با اسطورۀ ایندرهَ که در گذر روزگار گزاره هایی از اسطورۀ میتره (مهر) و ورونا (اهورامزدای اوستایی) را ستانده بوده است، استوار می کند. اسطورۀ گیاه سوما که نیروبخش ایندره و فراهم آورندۀ زمینۀ رویین تنی برای او است، در خویش کاری بنیادین خود یعنی درمان بخشی، به پَرِ درمان گرِ سیمرغ در حماسۀ ملی می ماند که زال را به رویین تنی رسانده بوده است. اسطورۀ گیاه سوما در داستان ایندره، با درخت همه تخمۀ درمان بخش که برپایۀ متون زردشتی، آشیان سیمرغ بر آن نهاده شده بود، نیز سنجیدنی است. همانندی های زال با ایندره که بسامدی درخور درنگ دارد، این انگاره را سامان می دهد که این دو پیوندی ریشه ای با یک دیگر دارند و یا نمایندۀ بن مایه هایی هم سان و پراهمیت بوده که در اندیشۀ نیاکان به گونه ای ویژه و برجسته تکرار می شده است و در پردازش داستان های حماسی ـ اسطوره ای روایی داشته است.

چکیده انگلیسی:

Similarities of Zal with deity warriors in the Iranian and Indian mythologies which are represented with different structures in the course of time could be reminiscent of the consistency of those characters in eternal days or the prime myth producing mind.  For this reason using descriptive analytic method the purpose of this article is to recognize the roots of the tales centering around the character of Zal in the   Indo Iranian mythologies.  Examples of similarities between Zal and Indra, Ormazd, Mehr, and Veruna in Rigveda and Shahnameh is shown.  Zal who is raised far from his family in Simorgh’s nest returns to his divine abode in the Alborz mountains and upon uniting with Mehr or the sun, establishes his similitude with the myth of Indra which borrowed statements from the myth of mythra or (Mehr) upon passing time.  The myth of Suma, a plant which gives power to Indra and provides a basis for his invincibility in its prime function that is healing property resembles the healing feather of Simorgh in the national epic which rendered Zal invincible.  The myth of Soma in Indra’s tale is comparable with the healing tree upon which Simorgh’s nest rests according to Zoroastrian texts.  The high frequency of similarities between Zal and Indra are worthy of contemplation and strengthens the assumption that these two are closely related or are representative of the same important themes repeated in a peculiar, significant way in the minds of ancestors and had been a common feature in creation of the mythological epic narratives.

منابع و مأخذ:

• اذکایی، پرویز. (1365). «ایندرا هندی»، نشریۀ چیستا، شمارۀ 33، صص 208 ـ 214.
  
• اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد. (1389). گرشاسب­نامه، به تصحیح حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.
  
• اسماعیل­ پور، ابوالقاسم. (1399). اسطوره، بیان نمادین، تهران: سروش.
  
• اسماعیلی، حسین. (1389). «داستان زال از دیدگاه قوم ­شناسی»، در تن پهلوان و روان خردمند؛ پژوهش ­هایی تازه در شاهنامه به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو.
  
• اوستا. (1399). گزارش و پژوهش جلیل دوست­خواه، دو جلد، تهران: مروارید.
  
• بهار، مهرداد. (1398 الف). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: آگاه.
  
• بهار، مهرداد. (1398 ب). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
  
• بهار، مهرداد. (1399).  از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
  
• پورنامداریان، تقی. (1392). عقل سرخ: شرح و تأویل داستان­های رمزی سهروردی، تهران: سخن.
  
• حسن­ دوست، محمد. (1399). فرهنگ ریشه­ شناختی زبان فارسی، جلد سوم، تهران: ماهریس.
  
• رضایی­ دشت­ ارژنه، محمود. (1388). «جا به جایی و دگرگونی اسطورۀ رستم در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره­ شناختی، دورۀ 5، شمارۀ 17، صص 63 ـ 91.
  
• ریگ­ ودا. (1372). به تحقیق و ترجمۀ سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران: قطره.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه ­های شکار شده، تهران: طهوری.
  
• شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد سوم، تهران: جیحون.
  
• شهرویی، سعید. (1394). «رستم شخصیتی اسطوره­ای یا حماسی؟»، فصلنامۀ  ادب ­پژوهی دانشگاه گیلان، شمارۀ 33، صص 127 ـ 161.
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، تصحیح  جلال خالقی مطلق، جلد یک، نیویورک: Bibliotheca Persica
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­ مطلق، جلد پنج، نیویورک: انتشارات مزدا.
  
• کریستین­ سن، آرتور. (1388). مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمۀ ذبیح الله صفا، تهران: هیرمند.
  
• کزّازی، میرجلال­ الدین. (1386). نامۀ باستان، جلد یک، تهران: سمت.
  
• کمپبل، جوزف. (1387). قهرمان هزار چهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل آفتاب.
  
• کویاجی، جهانگیر. (1399). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش و ویرایش: جلیل­ دوستخواه، تهران: آگه.
  
• محمدی، ابراهیم. (1384). «زروان؛ زال و شخصیت­های میانه در حماسۀ فردوسی»، نشریۀ زبان و ادب پارسی دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ 23، صص 108 ـ 122.
  
• محمودی، مریم و خادمی، احمد. (1396). «بررسی تطبیقی ـ تحلیلی اسطورۀ زال و رودابه با اسطوره ­های ایرانی و مصری»، فصلنامۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 34، صص 59 ـ 85.
  
• مختاری، محمد. (1369). اسطورۀ زال، تهران: آگه.
  
• واحددوست، مهوش. (1399). نهادینه­ های اساطیری در شاهنامۀ­فردوسی، تهران: سروش.
  
• یارشاطر، احسان. (1330). «ایندرا»، مجلۀ یغما، سال چهارم، شمارۀ دهم، صص 433 ـ 447.
  
• یارشاطر، احسان. (1331). «ایندرا»، مجلۀ یغما، سال پنجم، شمارۀ 1، پیاپی 46، صص 2 ـ 13.