نقد کهن‌الگویی شهریارنامه براساس نظریۀ یونگ

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

ابوالقاسم قوام ¹ , مژگان حسن پور ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران (نویسندۀ مسؤول)
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1400/02/07 تاریخ پذیرش : 1400/06/27 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: سایه, نقد کهن‌الگویی, شهریارنامه, پیر فرزانه, مادینه‌روان,

چکیده مقاله :

نقد کهن‌الگویی یکی از روی‌کردهای مهم نقد آثار ادبی است که به بررسی انواع کهن‌الگو‌ها در متون ادبی می‌پردازد. منظومۀ شهریارنامه در زمرۀ متون حماسی پهلوانی پس از شاهنامه است که به سرنوشت شهریار فرزند برزو، اختصاص دارد. در پژوهش حاضر پس از مطالعۀ دقیق شهریارنامه، به استخراج و تحلیل کهن‌الگوهای برجسته در آن براساس نظریۀ یونگ پرداخته شده است. در این منظومه قهرمان برای رسیدن به فردیت باید موانعی را پشت سر گذارد. او در ابتدا با سایۀ خویش مقابله می‌کند و قدم در راه سفری دشوار می‌نهد. در این مسیر، پیری خردمند که راه‌نمای او برای طی کردن مسیر پرمخاطره است، او را همراهی می‌کند. نیروهای اهریمنی ازجمله دیوان و اژدها که نمودی از سایه هستند در مسیر سفر او ظاهر می‌شوند و شهریار به مقابله با آن‌ها می‌پردازد. او هم‌چنین از مکان‌های جادویی و محیرالعقول با موفّقیت عبور می‌کند. معشوقه‌ای زیبا و فریبنده و نیز زنی جادوگر در این منظومه نمودی از کهن‌الگوی منفی مادینه‌روان در قهرمان هستند که شهریار به مقابله با آن‌ها می‌پردازد. در این منظومه، سیستان را می‌توان نمایندۀ خودآگاهی روان دانست که حرکت شهریار از آن‌جا شروع می‌شود و او بعد از تجربه کردن فردیت و کمال در سرزمین ناخودآگاهی(هندوستان)، در انتها با پیوستن به خاندان خود به خودآگاهی بازمی‌گردد و به‌این‌ترتیب پایان دایرۀ فردیت را به آغاز آن پیوند می‌دهد.

چکیده انگلیسی:

Archetypal criticism is one of the remarkable approaches in literary criticism which deals with variety of archetypes in literary texts.  Shahriar -nameh is counted among heroic epic texts after Shahnameh and deals with the destiny of Shahriar the son of Borzu.  After close inspection of this work, outstanding archetypes are drawn out and analyzed according to Jung’s theory.  In this epic the hero in order to attain individuality has to overcome obstacles.  At first he fights his own shadow and starts a challenging journey.  Along the way a wise man accompanies him to guide him through the dangerous path.  Demonic forces such as demons and dragons which are the manifestations of shadow appear on the path  whom Shahriar fights. Also he passes successfully from the haunting and fantastic places.  Next, he encounters a beautiful enchanting mistress and a witch, manifestations of his own anima in the epic with whom he struggles.  Sistan is regarded as the representative of stream consciousness from where Shahriar’s journey begins, then after experiencing individuality and perfection in the land of unconsciousness (India) he finally returns to his own family regaining his consciousness and in this way completes the loop of individuality connecting its end to the beginning.

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، قم: اسلامی.
  
• امینی، محمدرضا. (1381). «تحلیل اسطورۀ قهرمان در داستان ضحّاک و فریدون براساس نظر یونگ»، نشریۀ علوم اجتماعی و انسانی دانش‌گاه شیراز، دورۀ هفدهم، شمارۀ دوم، صص 53-64.
  
• اقبالی، ابراهیم و هم‌کاران. (1386). «تحلیل داستان سیاوش برپایۀ نظر یونگ»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورۀ پنجم، شمارۀ هشتم، صص 21-35.
  
• امامی، نصرالله. (1377). مبانی و روش‌های نقد ادبی، تهران: جامی.
  
• اوداینیک، ولودیمر والتر. (1379). یونگ و سیاست، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: نی.
  
• بیلکسر، ریچارد. (1388). اندیشۀ یونگ، ترجمۀ حسین پاینده، تهران: آشتیان.
  
• پورنامداریان، تقی. (1393). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و ‌فرهنگی.
  
• جعفری، طیبه و جوقادی، زینب. (1380). «تحلیل کارکرد کهن‌الگوها در بخشی از داستان بهرام چوبین»، متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ نهم، صص 123-134.
  
• دلاشو، م. لوفر. (1364). زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: توس.
  
• ذبیح‌نیا، آسیه و قیومی‌زاده، فریبا. (1396). «بررسی اعداد یک تا پنج در افسانه‌های مکتوب ایرانی»، پژوهش‌های ادبی و بلاغی، شمارۀ نوزدهم، صص 24-36.
  
• سنایی غزنوی، مجدودبن‌آدم. (1388). دیوان، تصحیح مدرّس رضوی، تهران: سنایی.
  
• شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1385). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
  
• غفوری، رضا. (1396). «بررسی چند روایت از نبرد ایرانیان با دیوهای مازندران در متون پهلوانی پس از شاهنامه»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، سال بیست‌وپنجم، شمارۀ 28، صص 209-230.
  
• غفوری، رضا. «چند روایت از شهریارنامه در ادبیات عامیانۀ ایران»، نشریۀ فرهنگ و ادب عامه، سال پنجم، شمارۀ هفدهم، صص 118-137.
  
• غفوری، رضا. «نگرشی به شهریارنامه و دورۀ سرایش آن»، بوستان ادب، سال نهم، شمارۀ چهارم، صص 119-142.
  
• فاطمی، سعید. (1347). اساطیر یونان و روم، تهران: دانشگاه.
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، تصحصح جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن.
  
• فوردهام، فریدا. (1374). مقدّمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ، ترجمۀ حسین یعقوبی‌پور، تهران: اوجا.
  
• قائمی، فرزاد. (1389). «تفسیر انسان‌شناختی اسطورۀ اژدها و بن‌مایۀ تکرارشوندۀ اژدهاکشی در اساطیر»، مجلۀ جستارهای ادبی، سال چهل‌وسوم، شمارۀ چهارم، صص 1-26.
  
• کمپبل، جوزف. (1389). قهرمان هزارچهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل‌آفتاب.
  
• مورنو، آنتونیو. (1376). یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.
  
• مولوی، جلال‌الدین. (1395). مثنوی، شرح کریم زمانی، تهران: اطّلاعات.
  
• مهاریشی، ماهش یوگی. (1371). عرفان کهن، ترجمۀ رضا جمالیان، تهران: مترجم.
  
• واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.
  
• هال، جیمز. (1380). فرهنگ‌نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
  
• هوهنه، آلفرد. (1376). نمادها و نشانه‌ها، ترجمۀ علی صلح‌جو، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  
• یاحقّی، محمّدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
  
• یونگ، کارل گوستاو. (1352). روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  
•  یونگ، کارل گوستاو. (1390). انسان و سمبل‌هایش، ترجمۀ حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.
  
• یونگ، کارل گوستاو. (1383). آیون، ترجمۀ فریدون فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  
• یونگ، کارل گوستاو. (1370). چهار صورت مثالی، ترجمۀ جلال ستاری، مشهد: آستان قدس رضوی.